Μια σύντομη ψυχαναλυτική προσέγγιση
Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται κυρίως στις απόψεις του Charles Brenner (και όχι μόνο) που περιγράφονται στο βιβλίο του με τίτλο «Στοιχειώδες εγχειρίδιο Ψυχανάλυσης» σε σχετικό κεφάλαιο. (Πρόσφατα το συγκεκριμένο θέμα έχει επανέλθει στην επικαιρότητα με αφορμή το ντοκιμαντέρ για την επανάσταση του 21)
Οι μύθοι και οι θρύλοι προέρχονται από την ίδια πηγή με τα παραμύθια. Δεν απευθύνονται όμως στα παιδιά αλλά στους ενήλικες. Είναι ψυχολογικά πιο σύνθετοι και θεωρούνται οι πρόδρομοι των επιστημονικών θεωριών. Ωστόσο, όπως τα παραμύθια, βασικά αντλούνται από τα πάθη, τους φόβους και τις συγκρούσεις της παιδικής ηλικίας.
Η ομηρική εκδοχή των ελληνικών μύθων για παράδειγμα, παρουσιάζει τους θεούς και τις θεές ως μια μεγάλη οικογένεια η οποία ζει σε ένα παλάτι στην κορυφή ενός βουνού, με έναν πατέρα, το Δία, μια μητέρα, την Ήρα, και πολλά παιδιά. Η αιμομιξία, η ζήλια, ο φόβος, η διαμάχη και οι ίντριγκες είναι συνηθισμένα φαινόμενα στον Όλυμπο, όπως άλλωστε και στις φαντασιώσεις του παιδιού. Όμως ο φόνος αποκλείεται, γιατί όλοι οι θεοί είναι αθάνατοι και, αφού ο Δίας είναι ο πιο ισχυρός, είναι πάντα ο νικητής ή ο τελικός διαιτητής. Ο ομηρικός μύθος αποκλείει την πατροκτονία.
Σε άλλους μύθους, μεταξύ αυτών και σε πολλούς ελληνικούς, το θέμα της πατροκτονίας εκφράζεται ευθέως. Ο πατέρας Θεός σκοτώνεται, ευνουχίζεται, και συχνά τρώγεται από τα παιδιά του, σε πολλές περιπτώσεις με τη βοήθεια της μητέρας τους. Και τα παιδιά παίρνουν τη δύναμή του, μόνο για να καταστραφούν με τη σειρά τους από τους απογόνους τους. Στην ιστορία του Οιδίποδα, όπως έχει περιγραφεί από τον Ευριπίδη περί το 500 πΧ, ο νεαρός ήρωας άθελά του σκότωσε τον πατέρα του, παντρεύτηκε τη μητέρα του και στο τέλος - ως τιμωρία για το αποτρόπαιο, αν και όχι σκόπιμο, έγκλημά του, αυτοτυφλώθηκε. Το γεγονός ότι η ιστορία του Οιδίποδα εκφράζει τα θέματα της αιμομιξίας, της πατροκτονίας, του ευνουχισμού και της μετάνοιας τόσο άμεσα, έκανε τον Φρόυντ να επινοήσει τις φράσεις «οιδιπόδειο σύμπλεγμα» και «οιδιπόδεια φάση» όταν περιέγραφε την ψυχοσυναισθηματική / ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη του ανθρώπου.
Στους ιουδαϊκούς και χριστιανικούς μύθους βρίσκουμε την ίδια σχέση με την ενστικτική ζωή της παιδικής ηλικίας. Ο κύριος ήρωας της Παλαιάς Διαθήκης είναι ο Μωυσής, ως ο αντιπρόσωπος της βούλησης του Θεού πάνω στη γη. Ο Μωυσής που ανατράφηκε ως ένας Αιγύπτιος πρίγκιπας, εξεγέρθηκε ενάντια στον Αιγύπτιο βασιλιά, τον νίκησε και έγινε ένας βασιλιάς με δικό του λαό και βασίλειο.
Όπως ήδη γνωρίζουμε το θέμα της εξέγερσης και της πατροκτονίας πηγάζει από την αντιζηλία, το μίσος και το φθόνο που τα μικρά αγόρια νιώθουν για τον πατέρα τους στην οιδιπόδεια φάση της ανάπτυξης. Αλλά, η στάση ενός παιδιού απέναντι στους γονείς του είναι αμφιθυμική. Είναι «επενδυμένη» και με αγάπη και με μίσος για κάθε γονιό.
Στην ιστορία του Χριστού, τα στοιχεία της αμφιθυμικής σχέσης μεταξύ πατέρα και γιου εκφράζονται με ένα σύνθετο και μεταμφιεσμένο τρόπο. Όπως και στην ιστορία του Μωυσή, η κύρια έμφαση δίνεται στην αγάπη του γιου προς τον πατέρα και την υποταγή στις επιθυμίες του πατέρα. Ο Χριστός και ο πατέρας του, ο Θεός, παρουσιάζονται τόσο στενά ταυτισμένοι, ώστε στην πραγματικότητα είναι ένα και το αυτό. Ο ήρωας δεν εξεγείρεται. Αντίθετα, είναι τόσο υπάκουος στο θέλημα του πατέρα, ώστε του επιτρέπει να τον θέλει σκοτωμένο, γεγονός από το οποίο Ιησούς και Θεός, γιος και πατέρας, θα ενωθούν τρυφερά για πάντα.
Τα θέματα της πατροκτονίας και της αιμομιξίας δεν αποδίδονται στον ήρωα ως κίνητρα ή επιθυμίες δικές του. Αντίθετα, κακοί άνθρωποι, Εβραίοι και Ρωμαίοι, σταύρωσαν το νεαρό Θεό Ιησού. Είναι αυτοί που διαπράττουν την πατροκτονία, όχι ο ήρωας, ο οποίος στην πραγματικότητα είναι ο ίδιος το θύμα τους. Όσο για την αιμομιξία, υπονοείται με την ιδέα ότι ο ήρωας, ο Ιησούς, σταυρώθηκε εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος του ανθρώπου, του αμαρτήματος που διέπραξαν ο Αδάμ και η Εύα συνάπτοντας μεταξύ τους ερωτικές σχέσεις στον κήπο της Εδέμ, παρά τη ρητή απαγόρευση από τον πατέρα τους, το Θεό.
Πολλοί μύθοι σε μια πρώιμη τους περίοδο θεωρούνταν πραγματικότητα (οι 12 Θεοί πχ). Όσο εξελίσσεται η επιστήμη, τόσο καταρρίπτονται τα διάφορα «πιστεύω» των ανθρώπων που δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα.
Σε άλλες περιπτώσεις η πραγματικότητα διαστρεβλώνεται ανάλογα με τις συνειδητές ή ασυνείδητες ανάγκες μας. Για τη δημιουργία και τη διατήρηση μιας εθνικής ταυτότητας πχ η ίδια η ιστορία παραποιείται. Διάφορα γεγονότα «απωθούνται», «εφευρίσκονται» ή διαστρεβλώνονται με σκοπό την αποφυγή αρνητικών επιρροών πάνω στην ταυτότητα ενός λαού. Η επανάσταση του 21 πχ είναι γεμάτη με μύθους. Αναφέρονται πολλά ανδραγαθήματα, τίποτα όμως για τις σφαγές άμαχων Οθωμανών. Πόσοι από μας ξέρουν ότι κατά τη διάρκεια της επανάστασης είχαμε στην Πελοπόννησο εμφύλιο πόλεμο, ότι κυριολεκτικά αλληλοσκοτωνόμασταν. Η Μικρασιατική Καταστροφή τελείως διαφορετικά περιγράφεται και ερμηνεύεται στα σχολικά βιβλία ιστορίας στην Τουρκία, απ ό,τι στα ελληνικά βιβλία. Ένας άλλος μύθος είναι και το «κρυφό σχολείο», το οποίο, φυσικά, δεν υπήρξε ποτέ! Και ούτω καθ εξής. Στους θρησκευτικούς μύθους θα αναφερθώ σε άλλο σημείο.
Στους θρύλους περιγράφονται ήρωες και ηρωικές πράξεις, φανταστικές ή πραγματικές με αρκετή «δόση» εξιδανίκευσης (υπερβολής) με στόχο την αύξηση της αυτοεκτίμησης και την ισχυροποίηση της ταυτότητας. Παράλληλα υποτιμάται έμμεσα ή άμεσα η «άλλη πλευρά». Η διαδικασία αυτή γίνεται, κατά κύριο λόγο, ασυνείδητα. Ο Μέγας Αλέξανδρος, η μάχη του Μαραθώνα, ο Περικλής, ο Παναγούλης, η εξέγερση του Πολυτεχνείου και πολλά άλλα συμβάντα (ή προσωπικότητες) εξιδανικεύονται για να μπορούμε να υπερηφανευόμαστε, να ενισχύουμε την ταυτότητά μας και να νιώθουμε σιγουριά. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα το ίδιο πρόσωπο μπορεί σήμερα να υπερεκτιμηθεί και αύριο να υποτιμηθεί (Κολοκοτρώνης, Καποδίστριας, Βενιζέλος). Αν ο πόλεμος του 40 με τους Ιταλούς κατέληγε με καταστροφή, υποθέτω ότι το «όχι» του Μεταξά θα ερμηνευόταν διαφορετικά. Κλπ, κλπ.
Αυτό που έχει σημασία είναι να ξέρουμε ότι οι μύθοι και οι θρύλοι δημιουργούνται εξαιτίας συναισθηματικών αναγκών που σχετίζονται πάντα με τα βιώματα της παιδικής ηλικίας. Καλύπτουν από τη μία πλευρά κάποιες ανάγκες μας, έχουν όμως και αρνητικές συνέπειες, όταν διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα ή δεν έχουν καμιά σχέση μ' αυτήν.
