Η «Επί του Όρους Ομιλία» παραμένει η πιο σημαντική της χριστιανικής διδασκαλίας. Κείμενο ποιητικό και γοητευτικό, γέμει στοιχείων που αργότερα θα καθορίσουν την έκφραση μεγάλου μέρους της δυτικής φιλοσοφικής σκέψης. Επίσης, εύκολα εντοπίζει κανείς στον απλό ανθρωπισμό της τα σπέρματα των βασικών αρχών της δυτικής Ηθικής, αρχών που επιβίωσαν και εντάθηκαν ακόμη περισσότερο στη φιλοσοφική σκέψη που αντιπάλεψε τη χριστιανική θρησκεία. Εκφωνήθηκε την τρίτη δεκαετία της επίγειας ζωής του Ιησού του Ναζωραίου, τον οποίο η χριστιανική θρησκεία αναγνωρίζει ως τον Μεσσία, τον Υιό του Θεού. (Η λέξη «Χριστός» - κυριολεκτικά ο «φέρων το Χρίσμα», ο «επιλεγμένος» - αρχικά ήταν επωνυμία και όχι κύριο όνομα.)
Καταγραμμένη στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον (ε´ 3 - ζ´ 27), το πρώτο βιβλίο της Καινής Διαθήκης, η «Επί του Ορους Ομιλία» παραδίδει οδηγίες για την ευσεβή ζωή των πιστών, επανερμηνεύει τους νόμους της Παλαιάς Διαθήκης υπό το φως της νέας διδασκαλίας και κληροδοτεί τα δύο, σημαντικότερα ίσως, επιγράμματα της χριστιανικής Ηθικής: τους Μακαρισμούς («Μακάριοι οι πτωχοί...») και την Κυριακή Προσευχή («Πάτερ ημών...»).
" Μακάριοι όσοι συναισθάνονται την πνευματική τους φτώχεια, διότι σε αυτούς ανήκει η βασιλεία των ουρανών. Μακάριοι όσοι πενθούν, διότι αυτοί θα παρηγορηθούν. Μακάριοι όσοι είναι πράοι, διότι αυτοί θα κληρονομήσουν τη γη. Μακάριοι όσοι πεινούν και διψούν για δικαιοσύνη, διότι αυτοί θα χορτάσουν. Μακάριοι όσοι δείχνουν ελεημοσύνη, διότι αυτοί θα ελεηθούν. Μακάριοι όσοι έχουν καθαρή καρδιά, διότι αυτοί θα δουν τον Θεό. Μακάριοι όσοι επιδιώκουν την ειρήνη, διότι αυτοί θα ανακηρυχθούν υιοί του Θεού. Μακάριοι όσοι έχουν διωχθεί εξ αιτίας του δικαίου τους, διότι σε αυτούς ανήκει η βασιλεία των ουρανών. Μακάριοι ας είστε όταν σας εμπαίξουν και σας διώξουν και, ψευδόμενοι, πουν κάθε είδους κακολογία εναντίον σας, για χάρη μου. Γεμίστε από χαρά και αγαλλίαση, διότι η ανταμοιβή σας στους ουρανούς θα είναι μεγάλη· έτσι κατεδίωξαν και τους προφήτες που ο Θεός είχε στείλει πριν από εσάς.
Εσείς είστε το αλάτι της γης. Αν όμως το αλάτι χάσει την αλμυρότητά του, με τι πάλι θα αλατιστεί; Δεν έχει τότε χρησιμότητα, παρά να πεταχτεί στον δρόμο και να καταπατείται από τους ανθρώπους. Εσείς είστε το φως του κόσμου. Οπως μια πόλη που είναι χτισμένη πάνω σε βουνό και δεν μπορεί να κρυφτεί. Οταν οι άνθρωποι ανάβουν το λυχνάρι, δεν το τοποθετούν κάτω από τον κουβά αλλά πάνω στον λυχνοστάτη, ώστε να φωτίζει όλους όσοι βρίσκονται μέσα στο σπίτι. Το φως σας, λοιπόν, έτσι ας λάμψει μπροστά στους ανθρώπους για να δουν τις καλές σας πράξεις και να δοξάσουν τον ουράνιο Πατέρα σας.
Μη νομίσετε ότι ήρθα για να καταργήσω τον Νόμο του Μωυσή ή τη διδασκαλία των Προφητών. Δεν ήρθα για να καταργήσω αλλά για να συμπληρώσω. Συνεπώς σας διαβεβαιώ ότι, όσο υπάρχει ο ουρανός και η γη, ούτε ένα γιώτα ή ένα κόμμα δεν θα αλλάξει στον νόμο, ώσπου το έργο μου να ολοκληρωθεί. Εκείνος λοιπόν που θα παραβεί μία από αυτές τις εντολές, που φαίνονται ασήμαντες, και θα διδάξει έτσι τους ανθρώπους, θα ανακηρυχθεί ασήμαντος στη βασιλεία των ουρανών. Εκείνος όμως που θα τηρήσει τις εντολές και που θα διδάξει την τήρησή τους, μέγας θα ανακηρυχθεί στη βασιλεία των ουρανών. Διότι σας λέγω επίσης και ότι αν η αρετή σας δεν ξεπεράσει πολύ αυτή των γραμματέων και Φαρισαίων, δεν θα εισέλθετε στη βασιλεία των ουρανών.
Ακούσατε ότι ο Θεός είπε στους προγόνους σας: δεν θα φονεύσεις· εκείνος που θα φονεύσει θα κριθεί ένοχος από το δικαστήριο. (σ.σ.: «Κρίσις»: Επταμελές δικαστήριο.) Εγώ όμως σας λέγω ότι καθένας που οργίζεται αδίκως εναντίον του αδελφού του είναι το ίδιο ένοχος, σαν να δικάζεται από το δικαστήριο. Εκείνος μάλιστα που θα αποκαλέσει τον αδελφό του ανόητο, είναι ένοχος μεγαλύτερου εγκλήματος από αυτά που δικάζει το μεγάλο δικαστήριο. Και εκείνος που θα αποκαλέσει τον αδελφό του τρελό, είναι ένοχος να καεί στη γέεννα του πυρός (σ.σ.: γέεννα= λέξη εβραϊκή που σημαίνει «η κοιλάδα του Εννόμ», όπου θάβονταν οι εγκληματίες).
Αν λοιπόν προσφέρεις το δώρο σου στο θυσιαστήριο και εκεί θυμηθείς ότι ο αδελφός σου έχει κάτι εναντίον σου, άφησε εκεί το δώρο σου μπροστά στο θυσιαστήριο και πήγαινε πρώτα να συμφιλιωθείς με τον αδελφό σου και έπειτα έλα να προσφέρεις το δώρο σου. Συμφιλιώσου γρήγορα με τον αντίδικό σου, αν βρίσκεσαι στον δρόμο που οδηγεί στο δικαστήριο, για να μη σε παραδώσει ο αντίδικος στον δικαστή και ο δικαστής στον εκτελεστή των ποινών και βρεθείς στη φυλακή. Σε διαβεβαιώ ότι δεν θα βγεις από εκεί ώσπου να εξοφλήσεις και το τελευταίο δίλεπτο.
Ακούσατε ότι ειπώθηκε στους προγόνους σας: δεν θα μοιχεύσεις. Εγώ όμως σας λέγω ότι καθένας που κοιτάζει μια γυναίκα επιθυμώντας την παράνομα έχει ήδη μοιχεύσει μαζί της στην καρδιά του. Αν το δεξί σου μάτι σε σκανδαλίζει, να το βγάλεις και να το πετάξεις μακριά από εσένα. Διότι σε συμφέρει να χαθεί ένα μέλος παρά να πέσει όλο το σώμα σου στη γέεννα. Και αν το δεξί σου χέρι σε σκανδαλίζει, να το κόψεις και να το πετάξεις μακριά από εσένα. Διότι σε συμφέρει να χαθεί ένα μέλος παρά να πέσει όλο το σώμα σου στη γέεννα.
Ακόμη ειπώθηκε: όποιος χωρίσει τη γυναίκα του να της δώσει γραπτό διαζύγιο. Εγώ όμως σας λέγω ότι όποιος χωρίσει τη γυναίκα του χωρίς την αιτία της πορνείας, την εξωθεί στη μοιχεία, όπως διαπράττει μοιχεία και όποιος έλθει σε γάμο με διαζευγμένη γυναίκα.
Ακούσατε πάλι ότι ειπώθηκε στους προγόνους σας: δεν θα καταπατήσεις τον όρκο σου αλλά θα τον τηρήσεις ως καθήκον προς τον Κύριο. Εγώ όμως σας λέγω να μην ορκίζεστε καθόλου. Ούτε στον ουρανό, διότι αυτός είναι ο θρόνος του Θεού. Ούτε στη γη, διότι εκεί ακουμπά τα πόδια Του. Ούτε στα Ιεροσόλυμα, διότι αυτή είναι η πόλη του μεγάλου βασιλιά. Ούτε στην κεφαλή σου να ορκιστείς, διότι εσύ δεν μπορείς ούτε μια τρίχα να κάνεις άσπρη ή μαύρη. Ας είναι λοιπόν πάντοτε αληθινός ο λόγος σας και το ναι ας είναι ναι και το όχι ας είναι όχι· ό,τι ξεφεύγει από αυτά προέρχεται από τον πονηρό (σ.σ.: τον σατανά).
Ακούσατε ότι ειπώθηκε: οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος. Εγώ όμως σας λέγω να μην προβάλλετε αντίσταση στον κακό άνθρωπο. Αλλά αν κάποιος σε χαστουκίσει στο δεξί μάγουλο, στρέψε και το άλλο προς το μέρος του. Και σε εκείνον που θέλει να σε οδηγήσει στο δικαστήριο για να σου πάρει τον χιτώνα σου, άφησέ του και το πανωφόρι σου. Και αν κάποιος σε υποχρεώσει να πας μαζί του για ένα μίλι, εσύ πήγαινε για δύο. Σε εκείνον που ζητεί ελεημοσύνη να δίνεις και αυτόν που σου ζητεί δανεικά να μην τον περιφρονείς.
Ακούσατε ότι ειπώθηκε: θα αγαπήσεις τον πλησίον σου και θα μισήσεις τον εχθρό σου. Εγώ όμως σας λέγω να αγαπάτε τους εχθρούς σας, να ευλογείτε αυτούς που σας καταριούνται, να ευεργετείτε αυτούς που σας μισούν και να προσεύχεστε για εκείνους που σας συκοφαντούν και σας καταδιώκουν, ώστε να αναδειχθείτε με αυτόν τον τρόπο παιδιά του ουράνιου Πατέρα σας. Διότι τον ήλιο Του τον ανατέλλει και για τους κακούς και για τους καλούς και τη βροχή την στέλνει και στους δίκαιους και στους άδικους. Αν αγαπήσετε μόνο εκείνους που σας αγαπούν, ποια ανταμοιβή μπορείτε να περιμένετε; Μήπως και οι φοροεισπράκτορες δεν πράττουν το ίδιο; Προσπαθήστε λοιπόν να είστε τέλειοι, όπως τέλειος είναι ο ουράνιος Πατέρας σας.
Προσέξτε να μη δίνετε ελεημοσύνη μπροστά στους ανθρώπους, με μόνο σκοπό να σας δουν. Διότι έτσι δεν θα λάβετε καμιά ανταμοιβή από τον ουράνιο Πατέρα σας. Οταν λοιπόν δίνεις ελεημοσύνη, μην τη διαλαλείς παντού, όπως κάνουν οι υποκριτές στις συναγωγές και στους μεγάλους δρόμους, για να δοξασθούν από τους ανθρώπους. Αληθινά σας λέγω ότι αυτοί λαμβάνουν ήδη όλη την ανταμοιβή που έχουν να περιμένουν. Ενώ εσύ, όταν δίνεις ελεημοσύνη, ας μη γνωρίζει το αριστερό σου χέρι τι κάνει το δεξί. Ας μείνει έτσι η ελεημοσύνη σου κρυφή και ο Πατέρας σου που βλέπει και τις πιο κρυφές πράξεις θα σε ανταμείψει ολοφάνερα.
Και όταν προσεύχεσαι δεν πρέπει να μιμείσαι τους υποκριτές. Διότι σε αυτούς αρέσει να προσεύχονται όρθιοι στις συναγωγές και στις γωνίες των πλατειών, έτσι ώστε να τους βλέπουν οι άνθρωποι. Αληθινά σας λέγω ότι με αυτόν τον τρόπο δεν έχουν να πάρουν ουδεμία ανταμοιβή. Εσύ όμως όταν θέλεις να προσευχηθείς, μείνε στο δωμάτιό σου, κλείσε την πόρτα και προσευχήσου στον Πατέρα σου, ο οποίος είναι αόρατος. Και ο Πατέρας σου που βλέπει και τις πιο κρυφές πράξεις θα σε ανταμείψει ολοφάνερα. Και όταν προσεύχεστε μη φλυαρείτε όπως οι εθνικοί. Διότι αυτοί φαντάζονται ότι θα εισακουσθούν χάρη στην πολυλογία τους. Ας μη μοιάζετε λοιπόν με αυτούς. Διότι ο Πατέρας σας γνωρίζει ποια πράγματα έχετε ανάγκη προτού του τα ζητήσετε. Εσείς λοιπόν να προσεύχεστε ως εξής:
Πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς· αγιασθήτω το όνομά σου· ελθέτω η βασιλεία σου· γενηθήτω το θέλημά σου, ως εν ουρανώ, και επί της γης· τον άρτον ημών τον επιούσιον δος ημίν σήμερον· και άφες ημίν τα οφειλήματα ημών, ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών· και μη εισενέγκης ημάς εις πειρασμόν, αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού. Οτι σού εστιν η βασιλεία και η δύναμις και η δόξα εις τους αιώνας· αμήν.
Διότι αν και εσείς συγχωρείτε τα παραπτώματα των ανθρώπων, τότε θα συγχωρήσει και εσάς ο ουράνιος Πατέρας σας. Αν όμως δεν συγχωρήσετε στους ανθρώπους τα παραπτώματά τους, ούτε ο Πατέρας σας θα συγχωρήσει τα δικά σας παραπτώματα.
Οταν μάλιστα νηστεύετε μη γίνεστε σκυθρωποί, όπως οι υποκριτές. Διότι αυτοί αλλοιώνουν τα πρόσωπά τους για να φανούν στους άλλους ότι νηστεύουν. Αληθινά σας λέγω ότι έχουν λάβει ολόκληρη την ανταμοιβή τους. Εσύ όμως όταν νηστεύεις περιποιήσου τα μαλλιά σου και πλύνε το πρόσωπό σου, για να μη φανείς στους ανθρώπους ότι νηστεύεις αλλά στον Πατέρα σου τον αόρατο και ο Πατέρας σου που βλέπει και τις πιο κρυφές πράξεις θα σε ανταμείψει ολοφάνερα.
Μη μαζεύετε θησαυρούς για τον εαυτό σας εδώ στη γη, όπου ο σκόρος και η αποσύνθεση θα τους αφανίσουν και όπου οι κλέφτες τρυπούν τους τοίχους και κλέβουν. Αλλά να μαζεύετε θησαυρούς για τον εαυτό σας στον ουρανό, όπου ούτε ο σκόρος ούτε η αποσύνθεση μπορούν να τους αφανίσουν και όπου οι κλέφτες ούτε τοίχους μπορούν να τρυπήσουν ούτε να κλέψουν. Διότι όπου βρίσκεται ο θησαυρός σας εκεί βρίσκεται και η καρδιά σας.
Το λυχνάρι του σώματος είναι το μάτι. Αν λοιπόν το μάτι σου είναι καθαρό, όλο το σώμα σου θα είναι φωτεινό. Αν όμως το μάτι σου είναι ακάθαρτο, όλο το σώμα σου θα είναι σκοτεινό. Αν λοιπόν το φως που βρίσκεται μέσα σου είναι σκοτάδι, πόσο [πυκνό, αδιαπέραστο] θα είναι;
Κανείς δεν μπορεί να υπηρετεί δύο κυρίους. Διότι ή θα μισήσει τον έναν και θα αγαπήσει τον άλλον ή θα προσκολληθεί στον έναν και θα περιφρονήσει τον άλλον. Και εσείς δεν είναι δυνατόν να υπηρετείτε και τον Θεό και τον Μαμωνά.
Γι' αυτό σας λέγω μη φροντίζετε με αγωνία τι θα φάτε και τι θα πιείτε ούτε τι θα φορέσει το σώμα σας. Δεν αξίζει η ψυχή περισσότερα από την τροφή και το σώμα περισσότερα από την ενδυμασία; Παρατηρήστε τα πτηνά του ουρανού και δείτε ότι ούτε σπέρνουν ούτε θερίζουν ούτε μαζεύουν τροφή σε αποθήκες και ο ουράνιος Πατέρας σας τα τρέφει. Μήπως εσείς δεν είστε πολύ διαφορετικοί από αυτά; Ποιος από εσάς, όση προσπάθεια και αν καταβάλλει, μπορεί να προσθέσει έστω έναν πήχη στο ανάστημά του; Και για την ενδυμασία γιατί ανησυχείτε; Παρατηρήστε τα κρίνα του αγρού πώς μεγαλώνουν. Ούτε κοπιάζουν ούτε γνέθουν. Και όμως σας λέγω ότι ούτε ο Σολομών στη μεγαλύτερή του δόξα δεν ντύθηκε όπως ένα από αυτά. Αν λοιπόν ο Θεός ντύνει έτσι τα χόρτα του αγρού, που σήμερα υπάρχουν και αύριο ρίχνονται στον φούρνο, τότε δεν θα ντύσει πολύ περισσότερο εσάς, ολιγόπιστοι; Μην ανησυχείτε λοιπόν λέγοντας τι θα φάμε ή τι θα πιούμε ή τι θα φορέσουμε; Διότι αυτά επιζητούν οι ειδωλολάτρες. Ο ουράνιος Πατέρας γνωρίζει ότι τα έχετε ανάγκη όλα αυτά. Να επιζητείτε πρώτα από όλα τη βασιλεία του Θεού και τη δικαιοσύνη Του και όλα αυτά θα σας δοθούν. Μην ανησυχείτε λοιπόν για την αυριανή ημέρα. Διότι η αυριανή ημέρα θα φροντίσει αυτά που ανήκουν σε αυτήν. Σε κάθε ημέρα αρκούν τα δικά της βάσανα.
Μην κρίνετε για να μην κριθείτε. Διότι με την κρίση που κρίνετε θα κριθείτε και εσείς και με το ίδιο μέτρο που μετράτε θα μετρηθείτε και εσείς. Γιατί βλέπεις το αχυράκι στο μάτι του αδελφού σου και δεν αισθάνεσαι το δοκάρι στο δικό σου μάτι; Και πώς θα πεις στον αδελφό σου άφησέ με να βγάλω το αχυράκι από το μάτι σου, όσο υπάρχει ακόμη το δοκάρι στο δικό σου μάτι; Υποκριτή, βγάλε πρώτα το δοκάρι από το μάτι σου και τότε θα δεις καθαρά ώστε να βγάλεις το αχυράκι από το μάτι του αδελφού σου. Μη δίνετε όμως τα άγια στους σκύλους και μη βάζετε τα μαργαριτάρια σας μπροστά στα γουρούνια, διότι μπορεί να τα τσαλαπατήσουν μέσα στη λάσπη και να στραφούν εναντίον σας και να σας κατασπαράξουν.
Ζητήστε και θα σας δοθεί, αναζητήστε και θα ανακαλύψετε, χτυπήστε [την πόρτα] και θα ανοίξει για εσάς. Διότι όποιος ζητεί λαμβάνει και όποιος αναζητεί ανακαλύπτει και για όποιον χτυπά [η πόρτα] ανοίγει. Ποιος άνθρωπος από εσάς, αν ο γιος του τού ζητήσει ψωμί, θα του δώσει πέτρα; Και αν του ζητήσει ψάρι, μήπως θα του δώσει φίδι; Αν λοιπόν εσείς, που είστε αμαρτωλοί, γνωρίζετε να δίνετε ωφέλιμα αγαθά στα παιδιά σας, δεν θα δώσει πολύ περισσότερα αγαθά ο ουράνιος Πατέρας σας σε αυτούς που του τα ζητούν; Ολα όσα θέλετε να κάνουν σε εσάς οι άνθρωποι, αυτά να κάνετε και εσείς σε αυτούς. Διότι αυτός είναι ο νόμος και η διδασκαλία των Προφητών.
Να μπαίνετε από τη στενή πύλη. Διότι πλατιά είναι η πύλη και ευρύχωρος ο δρόμος που οδηγεί στην απώλεια και πολλοί είναι όσοι μπαίνουν από αυτήν. Ενώ στενή είναι η πύλη και δύσκολος ο δρόμος που οδηγεί στη ζωή και λίγοι είναι όσοι την ανακαλύπτουν!
Προσέξτε μάλιστα τους ψεύτικους προφήτες, οι οποίοι έρχονται σε εσάς ντυμένοι πρόβατα, ενώ από μέσα είναι λύκοι αρπακτικοί. Από τις πράξεις τους θα τους καταλάβετε. Μήπως τρυγούν ποτέ σταφύλια από τα αγκάθια ή σύκα από τα τριβόλια; Ετσι λοιπόν κάθε καλό δέντρο κάνει καλούς καρπούς και κάθε δέντρο σάπιο κάνει καρπούς επικίνδυνους. Κάθε δέντρο που δεν κάνει καλό καρπό θα κοπεί και θα ριχτεί στη φωτιά. Αρα, θα τους αναγνωρίσετε από τις πράξεις τους.
Οσοι με προσφωνούν Κύριε, Κύριε δεν θα εισέλθουν όλοι στη βασιλεία των ουρανών, αλλά μόνο όσοι εφαρμόζουν το θέλημα του ουρανίου Πατρός μου. Εκείνη την ημέρα [της Κρίσης] πολλοί θα μου πουν Κύριε, Κύριε, στο όνομά σου δεν προφητεύσαμε και στο όνομά σου δεν διώξαμε δαιμόνια και στο όνομά σου δεν πραγματοποιήσαμε θαύματα πολλά; Και τότε εγώ θα τους πω μπροστά σε όλους ότι ποτέ δεν σας αναγνώρισα ως δικούς μου. Φύγετε από μπροστά μου, εσείς που επιδιώκετε την ανομία.
Καθέναν που ακούει τα λόγια μου αυτά και τα κάνει πράξη, τον παρομοιάζω με άνθρωπο φρόνιμο που έχτισε το σπίτι του πάνω σε πέτρα. Και έπεσε η βροχή και ήρθαν οι χείμαρροι και φύσηξαν οι άνεμοι και έπεσαν με ορμή πάνω στο σπίτι αυτό και δεν γκρεμίστηκε. Διότι ήταν θεμελιωμένο πάνω στην πέτρα.
Και καθέναν που ακούει τα λόγια μου αυτά και δεν τα κάνει πράξη, τον παρομοιάζω με άνθρωπο ανόητο που έχτισε το σπίτι του πάνω σε άμμο. Και έπεσε η βροχή και ήρθαν οι χείμαρροι και φύσηξαν οι άνεμοι και χτύπησαν με ορμή το σπίτι αυτό και γκρεμίστηκε. Και η πτώση του ήταν μεγάλη. "
