Ας μη βγούμε ακόμα απ’ τον κύκλο της ύπαρξής μας ας εξακολουθήσουμε να αυτοεξεταζόμαστε όσο γίνεται, θυμάμαι πως μια μέρα, προτού θέσω όλα τα προηγούμενα ερωτήματα, ένας σοφολογιότατος θέλησε να με παρασύρει σε φιλοσοφική συζήτηση.
Με ρώτησε αν ήμουν ελεύθερος· του απάντησα πως δεν ήμουν φυλακισμένος, πως το κλειδί του δωματίου μου το είχα στην τσέπη μου, πως ήμουν απόλυτα ελεύθερος. «Δε σας ρωτώ αυτό, μου αποκρίθηκε· νομίζετε πως η θέλησή σας έχει την ελευθερία να θέλει ή να μη θέλει να πέσετε απ’ το παράθυρο;
Νομίζετε, όπως ο κορυφαίος σχολαστικός φιλόσοφος, πως η ελεύθερη βούληση είναι μια δύναμη επιθυμητική και πως η αμαρτία είναι ο θάνατός της;». Κοίταξα τον άνθρωπό μου κατάματα, προσπαθώντας να διαβάσω στα μάτια του μήπως τα ‘χε χαμένα, και του αποκρίθηκα πως για μένα αυτό που μου ‘λεγε ήταν ακαταλαβίστικα.
Ωστόσο αυτή η ερώτηση για την ελευθερία του ανθρώπου, κίνησε ζωηρά το ενδιαφέρον μου· διάβασα τους σχολαστικούς, κι όπως αυτοί, βρέθηκα κι εγώ στο σκοτάδι· διάβασα τον Locke όπου διέκρινα μερικές αναλαμπές· διάβασα την Πραγματεία του Collins, που μου φάνηκε τελειοποιημένος Lock κι από τότε τίποτα απ’ ό,τι διάβασα δεν προχώρησε τη γνώση μου σ’ αυτό το σημείο.
Να τι ο αδύνατος νους μου μπόρεσε να συλλάβει, με τη βοήθεια αυτών των δυο μεγάλων σοφών, που μόνοι, κατά τη γνώμη μου, κατάλαβαν τι θέλαν να πουν πάνω σ’ αυτό το θέμα, και που έδωσαν να το καταλάβουν και οι άλλοι.
Τίποτα δεν υπάρχει χωρίς αιτία. Ένα φαινόμενό χωρίς αιτία είναι λόγος χωρίς νόημα. Η κάθε μου θέληση δεν μπορεί να προέλθει παρά μόνο απ’ την καλή ή κακή κρίση μου· η κρίση αυτή είναι αναγκαία, άρα και η θέλησή μου είναι αναγκαία.
Γιατί θα ήταν πολύ περίεργο, όλη η φύση, όλα τ’ άστρα να υπακούουν σε αιώνιους νόμους, και να υπάρχει ένα ζωάκι, πέντε πόδια ύψος όλο κι όλο που, περιφρονώντας αυτούς τους νόμους, να μπορούσε να ενεργήσει πάντα όπως του κάπνιζε, με μόνο γνώμονα την ιδιοτροπία του. θα ενεργούσε στην Τύχη, που όπως ξέρουμε δε σημαίνει τίποτα.
Φτιάξαμε αυτή τη λέξη για να εκφράζουμε το γνωστά αποτέλεσμα κάθε άγνωστης αιτίας.
Οι ιδέες που σχηματίζονται στο μυαλό μου είναι γέννημα μιας αναγκαιότητας· πώς λοιπόν η βούλησή μου, που εξαρτάται απ’ αυτές, θα μπορούσε να είναι συγχρόνως εξαναγκασμένη και απόλυτα ελεύθερη;
Υπάρχουν χιλιάδες περιπτώσεις που νιώθω πως αυτή η βούληση είναι εντελώς ανήμπορη· όπως, λόγου χάρη, όταν η αρρώστια με καταβάλλει, όταν το πάθος με συνεπαίρνει, όταν η κρίση μου αδυνατεί να συλλάβει το αντικείμενό της κλπ.· πρέπει λοιπόν να δεχτώ πως, μια κι οι φυσικοί νόμοι είναι πάντα οι ίδιοι, η βούλησή μου τόσο στα πράγματα που μου φαίνονται αδιάφορα, όσο και σε κείνα που αισθάνομαι τον εαυτό μου υποταγμένο σε μια ακαταμάχητη δύναμη, είναι εξίσου δέσμια.
Είμαι πραγματικά ελεύθερος, σημαίνει μπορώ. Η δυνατότητα να κάνω αυτό που θέλω, να η ελευθερία μου! Υπάρχει όμως μια αναγκαιότητα στη βούλησή μου· αλλοιώτικα θα ήθελα χωρίς λόγο, χωρίς αιτία, πράγμα αδύνατο. Ελευθερία σημαίνει να περπατάω όταν εγώ έχω όρεξη για περίπατο και αν, φυσικά, δεν είμαι πιασμένος.
Είμαι ελεύθερος σημαίνει να μην κάνω μια κακή πράξη αν ο νους μου τη φαντάζεται αναγκαστικά τέτοια· να δαμάσω ένα πάθος αν ο νους μου μου κάνει αισθητό τον κίνδυνό του, και η φρίκη αυτής της πράξης αντιμάχεται με δύναμη την επιθυμία μου.
Μπορούμε να καταστείλουμε τα πάθη μας, αυτό όμως δε μας κάνει πιο ελεύθερους απ’ ό,τι είμαστε όταν αφηνόμαστε στις φυσικές μας ροπές: γιατί, και στη μια και στην άλλη περίπτωση, ακολουθούμε ακατανίκητα την τελευταία μας ιδέα, κι η τελευταία αυτή ιδέα είναι αναγκαία· συνεπώς κάνω από αναγκαιότητα αυτό που εκείνη μου υπαγορεύει.
Είναι περίεργο πως αυτό το ποσοστό ελευθερίας, η δύναμη δηλαδή που τους έδωσε η φύση να κάνουν σε αρκετές περιπτώσεις αυτό που θέλουν, δεν ικανοποιεί τους ανθρώπους· τα άστρα δεν την έχουν: εμείς όμως την έχουμε, και κάποτε μάλιστα η έπαρσή μας είναι τόση που μας κάνει να πιστεύουμε πως η ελευθερία μας είναι μεγαλύτερη απ’ αυτή που πραγματικά διαθέτουμε.
Φανταζόμαστε πως έχουμε αυτό το ακατανόητο και παράλογο δώρο να ασκούμε τη βούλησή μας, χωρίς άλλο λόγο, χωρίς άλλη αιτία απ’ αυτή την άσκηση.
Όχι, δεν μπορώ να συγχωρέσω στο δόκτορα Clarke ότι πολέμησε κακόπιστα αυτές τις αλήθειες, αν κι αισθανόταν τη δύναμή τους, επειδή δεν καλοταίριαζαν με τα συστήματά του. Όχι, δεν επιτρέπεται σ’ έναν φιλόσοφο της ολκής του, να επιτεθεί στον Collins με σοφιστείες, και να διαστρέφει το όλο ζήτημα, ψέγοντάς τον γιατί αποκάλεσε τον άνθρωπο «αναγκαίως δρώντα».
Δρων ή πάσχων, τι σημασία έχει; Δρων όταν κινείται θεληματικά, πάσχων όταν δέχεται ιδέες. Κατά τι το όνομα επηρεάζει το πράγμα; Ο άνθρωπος στο σύνολό του είναι ένα εξαρτημένο ον, καθώς κι ολόκληρη η φύση, και δεν μπορεί να εξαιρεθεί απ’ τ’ άλλα όντα.
Ο ιεροκήρυκας Samuel Clarke έπνιξε μέσα του το φιλόσοφο· διακρίνει δυο αναγκαιότητες, τη φυσική και την ηθική. Και τι θα πει ηθική αναγκαιότητα; Το να μη βγάλει μια βασίλισσα της Αγγλίας, πάνω στην τελετή της στέψης της τα βασιλικά της ενδύματα για να ξαπλωθεί ολόγυμνη πάνω στην Αγία Τράπεζα, όπως διηγούνται πως έγινε με μια βασίλισσα του Κόγκο, το βρίσκετε σωστό. Και το λέτε προκειμένου για μια βασίλισσα που ανήκει στα κλίματά μας, ηθική αναγκαιότητα· όμως στο βάθος είναι μια φυσική αναγκαιότητα, αιώνια, σύμφωνη με την τάξη των πραγμάτων. Είναι τόσο βέβαιο πως αυτή η βασίλισσα δε θα κάνει αυτή την τρέλα όσο βέβαιο είναι πως μια μέρα θα πεθάνει.
Η ηθική αναγκαιότητα δεν είναι παρά μια λέξη, ό,τι γίνεται είναι απόλυτα αναγκαίο. Δεν υπάρχει ενδιάμεσο μεταξύ αναγκαιότητας και τύχης· κι όπως το ξέρετε, η τύχη είναι ανύπαρκτη: άρα ό,τι συμβαίνει είναι φυσικά αναγκαίο.
Για να δυσκολέψουν ακόμα πιο πολύ το πράγμα, σοφίστηκαν τη διάκριση μεταξύ αναγκαιότητας και καταναγκασμού· αλλά, στο βάθος, τι άλλο είναι ο καταναγκασμός παρά μια αναγκαιότητα που γίνεται αντιληπτή, κι η αναγκαιότητα ένας καταναγκασμός που περνάει απαρατήρητος;
Στην ίδια αναγκαιότητα υπακούει ο Αρχιμήδης είτε όταν υποχρεώνεται, επειδή τον έχουν κλείσει, να μείνει στο δωμάτιό του, είτε όταν το κάνει όχι από υποχρέωση αλλά γιατί κάποιο πρόβλημα τον έχει απορροφήσει σε σημείο που να μην του ‘ρχεται η ιδέα να βγει. «Ducunt volontem fata, nolentem trahunt».*
Ο ανίδεος που σκέπτεται έτσι δεν ακολούθησε πάντα αυτό το δρόμο, όμως είναι τώρα υποχρεωμένος να το παραδεχτεί.
Βολταίρος
-----------------
*Η μοίρα οδηγεί όποιov εκούσια την ακολουθεί, σέρνει όποιον αντιστέκεται (Σενέκας).
Πηγή: Θέματα νεότερης και σύγχρονης ιστορίας από τις πηγές. ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1979
