Ὁ συριακῆς καταγωγῆς ἀββᾶς ᾿ Ισαάκ, γεννήθηκε στό Bet Κatraye τό σημερινό Katar στόν Περσικό κόλπο, ἐνῶ κατ΄ ἄλλους γενέτειρά του ἦταν ἡ πόλη Νινευί, κοντά στή Μοσούλη τῆς Μεσοποταμίας. Δέν εἶναι γνωστή ἡ ἀκριβής χρονολογία τῆς γέννησής του. Ἡ μέχρι σήμερα ἔρευνα τοποθετεῖ τή ζωή καί τή δράση του στόν 7ο αἰώνα στηριζόμενη κυρίως στίς πληροφορίες πού ὑπάρχουν σχετικά μέ τή χειροτονία του σέ ἐπίσκοπο. Δέν εἶναι ἐπίσης γνωστό ποιοί ἦταν οἱ γονεῖς του καί πῶς ἔζησε τά πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς του. Γνωρίζουμε ὃμως ὃτι σέ νεαρή ἡλικία ἐγκατέλειψε τόν κόσμο καί μαζί μέ τόν ἀδελφό του εἰσῆλθε νά μονάσει σέ ἓνα κοινόβιο τῆς περιοχῆς, τό ὁποῖο ἦταν ἀφιερωμένο στόν μάρτυρα ἃγιο Ματθαῖο. Ἐκεῖ ἀφοῦ ἔλαβε τό μοναχικό σχῆμα καί γυμνάστηκε στούς ἀσκητικούς ἀγῶνες καί κόπους τῆς κοινοβιακῆς ζωῆς, ἐπεθύμησε πιό αὐστηρή ἄσκηση καί ἡσυχία. ῎ Εφυγε ἔτσι ἀπό τή μονή καί ἀφοῦ ἦλθε σέ ἐρημικό τόπο, μακρυά ἀπό τόν κόσμο καί τή συναναστροφή μέ πολλούς, ἐγκαταστάθηκε σέ ἓνα ἀπομακρυσμένο κελλί, «μόνος μόνῳ Θεῶ», ἀσκούμενος στή ζωή τῆς καθαρῆς ἡσυχίας. ῾ Η ἀγάπη του γιά τή ζωή τῆς ἠσυχίας ἦταν τέτοια ὣστε οἱ ἐπίμονες προτροπές καί παρακλήσεις τοῦ ἀδελφοῦ του, ἠγουμένου πιά τοῦ κοινοβίου, νά ἐπιστρέψει ἀπό τήν ἔρημο στή μονή, δέν εἶχαν κανένα ἀποτέλεσμα[1].
Αὐτό ὃμως πού δέν κατόρθωσαν οἱ ἀδελφικές παρακλήσεις τό πέτυχε ἡ κλήση ἀπό τό Θεό στό ἀξίωμα τοῦ ἐπισκόπου. ᾿ Εγκαταλείπει ἔτσι τήν ἔρημο, ἀπό τόν πόθο τῆς ὁποίας ὃλη ἡ καρδιά του φλεγόταν, καί χειροτονεῖται ἐπίσκοπος τῆς μεγάλης πόλεως Νινευί ἀπό τόν καθολικό τῆς Νεστοριανικῆς ᾿ Εκκλησίας Γεώργιο (600 - 680). Ὁ ἱερομόναχος Νικηφόρος Θεοτόκης, ὁ ὁποῖος πρῶτος ἐξέδωσε τυπογραφικά τήν ἐλληνική μετάφραση τῶν Ἀσκητικῶν τοῦ ἀββᾶ ᾿Ισαάκ, ἀναφερόμενος στήν ἐκλογή σέ ἐπίσκοπο τοῦ ἁγίου γράφει μεταξύ ἄλλων καί τά ἑξῆς: «Καί γάρ οὐκ ἔδει τόν λύχνον ὑπό τόν ἐρημικόν κατακρύπτεσθαι μόδιον, ἀλλ΄ ἐπί τήν ποιμαντικήν ἐπιτεθεῖναι λυχνίαν, καί τῆς φωταυγοῦς ἀρετῆς πορρωτέρω τά πάμφωτα ἐκπέμψαι σελαγήματα». ᾿ Εξαιτίας τῆς ὓπαρξης καί ἄλλων μέ τό ὄνομα ᾿ Ισαάκ, συριακῆς καταγωγῆς, οἱ ἐπιστήμονες γιά νά τόν ξεχωρίζουν πρόσθεσαν στό ὄνομά του τό ὄνομα τῆς ἐπισκοπῆς: ᾿ Ισαάκ ὁ Νινευί ἤ ᾿ Ισαάκ ὁ Νινευίτης, καί ὄχι τό ἐπίθετο πού ἡ παράδοση τοῦ εἶχε προσάψει ᾿ Ισαάκ ὁ Σύρος[2].
Δέν ἔμελλε ὃμως νά μείνει γιά πολύ στόν ἐπισκοπικό θρόνο ὁ ἐραστής τῆς ἡσυχίας καί τῆς ἄσκησης ᾿ Ισαάκ. Οἱ πολλές ἀσχολίες καί οἱ περισπασμοί ἀπό τήν ἐκτέλεση τῶν ἐπισκοπικῶν του καθηκόντων παράλληλα μέ τήν ἀγάπη του γιά τήν ἡσυχία ὁδήγησαν τόν ἀββᾶ στήν ἀπόφαση, πέντε μῆνες μετά τή χειροτονία του, νά ἐγκαταλείψει τήν ἐπισκοπή καί νά ἐπιστρέψει στήν ἀγαπημένη του ἔρημο κοντά στή ὀροσειρά τοῦ Chuzistan, στήν περιοχή τῆς ἀρχαίας Σουσιανῆς καί ἀργότερα στή μονή Rabban Sabor. Γράφει σχετικά ὁ Νικηφόρος Θεοτόκης: «Ὁρῶν δέ καί τόν ἐν τῆ ἡσυχίᾳ ἐθισθέντα αὐτῶ ἀπράγμονα καί ἀτάραχον βίον ὑπό τῶν τοῦ ἐπισκοπικοῦ ἐπαγγέλματος ἀσχολιῶν περισπώμενον τε καί διαθορυβούμενον, τοῦ θρόνου ὑποχωρήσας, εἰς τήν ἐν τῆ ἐρήμῳ πεφιλημένην αὐτῶ ἐπανῆκε σκήτην...»[3]. Ἐξαιτίας δέ τῆς μεγάλης ἄσκησης καί τῆς πολλῆς μελέτης ἔχασε τό φῶς του. Πέθανε σέ μεγάλη ἡλικία στήν μονή Rabban Sabor, ὃπου καί τάφηκε.
᾿ Εδῶ θά πρέπει νά ποῦμε ὃτι ὁ ἀββᾶς ᾿ Ισαάκ ὁ Σύρος δέν ἔχει ἀναγνωριστεῖ ἐπίσημα ἀπό τήν Ὀρθόδοξη ᾿ Εκκλησία ὡς ἃγιος, δέν περιλαμβάνεται στό Ἁγιολόγιο ἤ τόν Συναξαριστή της καί γιά τό λόγο αὐτό ἡ μνήμη του δέν ἑορτάζεται στούς ναούς. ῾ Η συνείδηση ὃμως ὃσων γνωρίζουν τόν ἀββᾶ μέσα ἀπό τά συγγράμματά του, καί ἰδιαίτερα τῶν μοναζόντων, τόν κατατάσσει ἀνάμεσα στούς ἁγίους καί τούς μεγάλους ὁσίους τῆς ᾿ Εκκλησίας. Εἶναι χαρακτηριστικό ὃτι στό ἃγιον ῎ Ορος γίνεται ἀναφορά στή μνήμη του τήν 28η ᾿ Ιανουαρίου μαζί μέ τή μνήμη τοῦ ὁσίου Ἐφραίμ τοῦ Σύρου. ῾ Υπάρχουν μάλισ
τα καί δύο πλήρεις ἀκολουθίες πού ὑμνοῦν τήν ἁγία ζωή καί τούς ἀσκητικούς ἀγῶνες τοῦ ἀββᾶ Ἰσαάκ. Ἀπό αὐτές ἡ μία ἀναφέρεται ἐξ ὁλοκλήρου στόν ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ καί εἶναι ποίημα τοῦ ἀειμνήστου γέροντος ὑμνογράφου Γερασίμου τοῦ Μικραγιαννανίτου[4], ἐνῶ ἡ ἄλλη ἀναφέρεται καί στούς δύο ὁσίους Ἰσαάκ καί Ἐφραίμ καί ἔχει ἐκδοθεῖ τό 1962 ἀπό τό τυπογραφεῖο τῆς «Ἁγιορειτικῆς Βιβλιοθήκης» τοῦ Σωτηρίου Ν. Σχοινᾶ στό Βόλο μέ τόν τίτλο « Ἀκολουθία καί βίος τὼν ὁσίων θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν ᾿ Ισαάκ καί ᾿ Εφραίμ τῶν Σύρων, ψαλλομένη τῆ ΚΗ΄ ᾿ Ιανουαρίου, ποιηθεῖσα παρά Νήφωνος μοναχοῦ Ἁγιορείτου». Στίς πρῶτες σελίδες μάλιστα τῆς δεύτερης αὐτῆς ἀκολουθίας ὑπάρχει καί σχετική εἰκόνα τοῦ ὁσίου, φιλοτεχνημένη ἀπό τό Φώτη Κόντογλου, μέ τόν ὑπότιτλο «Ὁ ἃγιος Ἰσαάκ ὁ Σύρος ὁ θεόπνευστος»[5].Ὁ βασικός λόγος γιά τόν ὁποῖο ὁ ἀββᾶς ᾿ Ισαάκ δέν ἔχει περιληφθεῖ στό Ἁγιολόγιο τῆς Ὁρθόδοξης ᾿ Εκκλησίας εἶναι ὅτι προῆλθε ἀπό τούς κόλπους τῆς Νεστοριανικῆς ᾿ Εκκλησίας. ᾿ Επίσκοπος χειροτονήθηκε ἀπό τόν καθολικό τῆς Νεστοριανῆς ᾿Εκκλησίας, ὃπως ἤδη ἀναφέραμε. Ἀλλά ὃπως σημειώνει ὁ καθηγητής π. Θεόδωρος Ζήσης σέ σχετικό ἄρθρο του στόν 1ο τόμο τῆς ᾿ Επετηρίδος τοῦ Τμήματος Ποιμαντικῆς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τῆς Θεσσαλονίκης «φαίνεται ὃτι μέ τήν χάριν τοῦ Θεοῦ διεφυλάχθη καθαρός ἀπό τήν νεστοριανήν αἳρεσιν, ὃπως τοῦτο συνάγεται ἐκ τῆς ἀναγνώσεως τῶν ἔργων του. Εἰς αὐτά ἀποκαλεῖ τήν Παναγίαν Θεοτόκον. Ἀναφερόμενος δέ εἰς τήν ἐνανθρώπησιν ὁμιλεῖ ὀρθοδόξως καί δέν νεστοριανίζει»[6]. Ἡ ὀρθοδοξότητα τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ συνάγεται καί ἀπό τό γεγονός ὃτι ἡ νεστοριανή ᾿ Εκκλησία ἀντιμετώπισε μέ ἐπιφύλαξη τά συγγράμματά του, ὁ νεστοριανός δέ ἐπίσκοπος τῆς Garmai Bar Toubanitha Δανιήλ ἔγραψε ἀναίρεση τῆς διδασκαλίας του[7]. ῾ Η διάσωση τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ ἀπό τό Νεστοριανισμό εἶχε σάν ἀποτέλεσμα νά διαδοθοῦν τά συγγράμματά του σέ ὃλο τό χριστιανικό κόσμο ἀσκώντας μεγάλη ἐπίδραση ἀφενός καί ἀφ΄ ἑτέρου νά ἀναγνωρίζεται ἀπό ὃλους σάν ἃγιος καί διδάσκαλος τῆς ᾿ Εκκλησίας καί μάλιστα ἀπό μεγάλους Πατέρες, ὃπως ὁ ἃγιος Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης, ὁ ἃγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ὁ ἃγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης[8].
Σχετικά μέ τά συγγράμματα τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ ὑπάρχουν πολλές ἀπόψεις ὡς πρός τόν ἀριθμό, τήν ποσότητα καί τή μορφή[9]. Τό μεγαλύτερο πάντως μέρος τῶν συγγραμμάτων αὐτῶν ἀναφέρεται στή μοναχική ζωή, εἶναι χωρισμένο σέ λόγους, πού ποικίλλουν ὡς πρός τόν ἀριθμό ἀπό κώδικα σέ κώδικα, καί διασώζεται σέ πολλά χειρόγραφα. Τό ἑλληνικό κείμενο τῶν λόγων τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ πού κυκλοφορεῖ στηρίζεται στή μετάφραση ἀπό τά συριακά πού ἔγινε τόν 9ο αἰώνα στήν ἑλληνόφωνη μονή τοῦ ἁγίου Σάββα τῆς Παλαιστίνης ἀπό τούς μοναχούς Πατρίκιο καί Ἀβράμιο. ῾ Η ἐξάπλωση ἔτσι τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ στόν ἑλληνόφωνο χριστιανικό κόσμο ὑπῆρξε μεγάλη, ἰδιαίτερα στούς μοναχικούς κύκλους. Ἡ πρώτη τυπογραφική ἔκδοση τῶν Ἀσκητικῶν λόγων τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ ἔγινε στή Λειψία τό 1770 ἀπό τόν ἱερομόναχο Νικηφόρο Θεοτόκη, ὁ ὁποῖος ἀνέλαβε αὐτό το ἔργο μετά ἀπό προτροπή τοῦ Πατριάρχη ῾ Ιεροσολύμων Ἐφραίμ. ᾿ Επανέκδοση τῆς ἔκδοσης τοῦ Θεοτόκη ἔγινε τό 1895 στήν Ἀθήνα ἀπό τόν ἱερομόναχο Ἰωακείμ Σπετσιέρη, στήν ὁποία στηρίζονται ὃλες οἱ σημερινές ἐπανεκδόσεις.
_____________________________________
[1]. Τά βιογραφικά στοιχεία γιά τή ζωή καί τά συγγράμματα τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ τοῦ Σύρου ἀντλοῦμε ἀπό τό βιβλίο «Πάθη καί Ἀπάθεια κατά τή διδασκαλία τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ τοῦ Σύρου» τοῦ Δημητρίου Καλλιντέρη, Θεσσαλονίκη 1997, (σσ. 16 - 20) καί ἀπό τό βιβλίο «Ὁ ἑμός φιλόσοφος, ἃγιος Ἰσαάκ ὁ Σύρος» τοῦ Π. Μ. Σωτήρχου, Ἀθῆνα 1998, ᾿᾿(σσ. 137 - 146).
[2]. Ο ἀείμνηστος καθηγητής Παναγιώτης Χρήστου χαρακτηρίζει τόν Ἰσαάκ τόν Νινευίτη «μετριοπαθή νεστοριανό» διακρίνοντάς τον ἀπό τόν ᾿ Ισαάκ τόν ἐξ΄ Ἀμίδος πού ἔζησε γύρω στο 450 καί ἦταν ὀρθόδοξος καί ἀπό τόν ᾿ Ισαάκ Ἀντιοχείας πού ἦταν μονοφυσίτης. (Π. Χρήστου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, σ. 278). Ἐπίσης ὁ καθηγητής Δημήτριος Τσάμης θεωρεῖ τόν Ἰσαάκ Νινευΐ νεστοριανό καί ἀποδίδει τούς Ἀσκητικούς λόγους στόν Ἰσαάκ τόν Σύρο πού ἦταν ὀρθόδοξος καί ταυτίζεται, σύμφωνα μέ τόν καθηγητή Δ. Τσάμη, μέ τόν «Ἰσαάκ τόν ἐξ΄ Ἀμίδης πρεσβύτερον». ( Δ. Τσάμη, ᾿ Εκκλησιαστική Γραμματολογία, σσ. 168 - 169).
[3]. ᾿ Ισαάκ Σύρου, ᾿ Ασκητικά, σ. η΄.
[4]. Τήν ἀκολουθία αὐτή ἐξέδωσε ὁ μακαριστός Γέροντας Ἰσαάκ τοῦ κελλίου τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Σωτῆρος τῆς Καψάλας τοῦ ῾ Αγίου ὃρους μέ τίτλο «Ἱερά Ἀκολουθία τοῦ ὁσίου καί θεοφόρου πατρός ἡμῶν ᾿ Ισαάκ τοῦ Σύρου ἐπισκόπου Νινευΐ». Στή μικρή μάλιστα εἰσαγωγή τῆς ἐκδόσεως σημειώνονται τά ἑξῆς ἀναφορικά μέ τήν ἡμερομηνία ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου: «Προηγουμένως οἰ Ἀθωνίτες Πατέρες ἐτίμων τόν ἂγιον συνεορτάζοντάς τον μέ τόν ὃσιο ᾿ Εφραίμ τόν Σύρο (28 Ἰανουαρίου). ῎ Εκτοτε πολλοί μᾶς ζήτησαν ἀντίτυπα τῆς ἀνεκδότου ἀκολουθίας του, διά νά τόν ἑορτάζουν πανηγυρικῶς (28 Σεπτεμβρίου)». Ἡ ἴδια ἀκολουθία ὑπάρχει καί στό βιβλίο Ὁ ἐμός φιλόσοφος, ἃγιος ᾿ Ισαάκ ὁ Σύρος, τοῦ Π. Μ.Σωτήρχου, σσ. 159 - 186.
[5]. Δ. Καλλιντέρη, Πάθη καί Ἀπάθεια, σ. 18.
[6]. Πρωτ. Θ. Ζήση, Ἀββᾶς ᾿ Ισαάκ, ἀνάτυπον, σ. 51. Δ. Καλλιντέρη, αὐτόθι , σ. 19, σημ. 9 : Ὁ I. Hausherr μελετώντας τήν ἐπίδραση τῶν ἔργων τοῦ ἀββᾶ Ἰσαάκ στή Ρωσία, συμπεραίνει ὃτι γιά τούς Ρώσους «᾿ Ισαάκ ὁ Σύρος εἶναι ὁ μεγαλύτερος τῶν μυστικῶν, ὁ βαθύτερος τῶν φιλοσόφων, ὁ καθολικός διδάσκαλος, περισσότερο παντός ἄλλου σύγχρονος καί ὃσον οἱ ἄλλοι ὀρθόδοξος», «Dogme et Spiritualite Orientale», RAM 23 (1974) 18 - 19, παρά πρωτ. Θ. Ζήση, Ἀββᾶς Ἰσαάκ , ἀνάτυπον, σ. 70 σημ. 66.
[7]. Elie Khalife - Hachen, «Isaak de Ninive», DS 7, 2051. Πρβλ. Baumstark A. , Geschichte der Syrischen Literatur, Bonn 1922, σ. 223.
[8]. Πρβλ. πρωτ. Θ. Ζήση, Ἀββᾶς ᾿ Ισαάκ, ἀνάτυπον καί Papin J., «Isaak von Ninive», LThK 5, 775. Πρβλ. Π. Μ. Σωτήρχου, Ὁ ἐμός φιλόσοφος, σ. 16. Ἀναφέρουμε ἐνδεικτικά μόνο κάποια χωρία ἀπό τά ἔργα τῶν δύο πρώτων Πατέρων, στά ὁποία γίνεται ἄμεση ἀναφορά στό πρόσωπο καί τή διδασκαλία τοῦ ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ: Στήν Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν καί στό λόγο Περί ἡσυχίας καί περί τῶν δύο τρόπων τῆς προσευχῆς, ὁ ἃγιος Γρηγόριος ὁ Σιναϊτης τρεῖς φορές ἀναφέρεται στό ἃγιο Ἰσαάκ (σσ. 73-74 καί 76-77). Ἐπίσης ὁ ἃγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στόν Ζ΄ Ἀντιρρητικό λόγο, Πρός Ἀκίνδυνον, χρησιμοποιεῖ τήν περί φωτισμοῦ καί καθαρᾶς προσευχῆς διδασκαλία τοῦ Σύρου ἀσκητή (Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἔργα, τ.6, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1987). Τόν ἀββᾶ Ἰσαάκ φαίνεται πῶς ἀκολούθησαν καί πολλοί σύγχρονοι Γέροντες τοῦ αἰώνα μας καί πολύ συχνά τόν χρησιμοποιοῦσαν. Ὁ σύγχρονος Γέροντας Παΐσιος γράφει στό βιβλίο του Ἐπιστολές: « Πολύ θά σέ βοηθήσει ὁ Ἀββάς Ἰσαάκ, διότι καί τό βαθύτερο νόημα τῆς ζωῆς δίνει νά καταλάβει κανείς, καί κάθε εἴδους μικρό ἤ μεγάλο κόμπλεξ καί ἐάν ἔχει ὁ ἄνθρωπος πού πιστεύει στό Θεό, τόν βοηθάει γιά νά τό διώξη. Ἡ ὀλίγη μελέτη στόν Ἀββᾶ Ἰσαάκ ἀλλοιώνει τήν ψυχή μέ τίς πολλές της βιταμίνες» (σ. 67). Ἀκόμη στό βιβλίο «Ἁγιορεῖται Πατέρες καί ἁγιορείτικα», ὁ ἴδιος Γέροντας ἀναφερόμενος στόν παπα - Τύχωνα γράφει: « Μιά μέρα μέ ρώτησε: - Ἐσύ παιδί μου, τί βιβλία διαβάζεις; Τοῦ ἀπάντησα: - Ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ. - Πά, πά , πά , παιδί μου, αὐτός ὁ ἃγιος εἶναι μεγάλος! Οὔτε ἓναν ψύλλο δέν σκότωνε ὁ Ἀββᾶς ᾿ Ισαάκ. ῎ Ηθελε μέ αὐτό πού εἶπε νά τονίση τήν μεγάλη πνευματική εὐαισθησία τοῦ Ἁγίου». (σ. 32). Ἐπίσης ὁ Γέροντας τῆς Αἴγινας Ἰερώνυμος συμβούλευε τά πνευματικά του παιδιά: «Νά μήν περάσει μέρα χωρίς νά διαβάσεις ἔστω καί μιά σελίδα ἀπό τόν ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ. Ἐγώ πολύ τόν ἀγαπῶ τόν εὐλογημένο, γέροντά μου τόν ἔχω. Καί σέ ὃ, τι διαβάζεις, νά ἐγκύπτεις καί νά λέγεις μέσα σου: Ἐγώ τό πράττω αὐτό; ῎ Ετσι θά παρακινείσαι ἀπό τήν ἀνάγνωση νά μεταβαίνεις εἰς τήν πράξιν». (Πέτρου Μπότση, Γέροντας Ἱερώνυμος, ὁ ἡσυχαστής τῆς Αἴγινας, Ἀθῆνα 1993, β΄ ἔκδοση, σ. 121). Τέλος ὁ Ἀρχιμ. Βασίλειος, πρωην καθηγούμενος τῆς ῾ Ι. Μονῆς ᾿ Ιβήρων, στό βιβλίο του « Ἀββᾶς Ἰσαάκ ὁ Σύρος, ἓνα πλησίασμα στόν κόσμο του», ἐκδ. Δόμος, 1988, σημειώνει χαρακτηριστικά: «Ὁ Γέρων Ἱερώνυμος τῆς Αἰγίνης συνιστᾶ σ᾿ ὃποιον δέν ἔχει χρήματα νά βγῆ ζητιάνος, νά μαζέψη τά ἀπαραίτητα καί νά πάρη τόν Ἀββᾶ ᾿ Ισαάκ» (σ. 17).
[9]. Ἀναλυτικά βλ. πρωτοπρ. Θ. Ζήση, Ἀββᾶς Ἰσαάκ ἀνάτυπον, σ. 53 ἑξ. καί Papin J. Lthk 5, 775 - 776 καί Spuler B. , «Isaak von Ninive», RGG 3, 903.
[10]. ὃλες οἱ παραπομπές στήν ὑπόλοιπη ἐργασία γίνονται στό κείμενο αὐτῆς τῆς ἔκδοσης. Σημειώνουμε τόν ἀριθμό τοῦ λόγου, τόν ἀριθμό τῆς παραγράφου καί τόν ἀριθμό τῆς σελίδας. Π.χ. Λόγ. δ΄, 4, σ. 140, σημαίνει τήν 4η παράγραφο, τῆς 140ης σελίδας τοῦ 4ου λόγου. Δέν ἀναφέρουμε τόν τόμο (8Α ἤ 8Β ἤ 8Γ) κάθε φορά ἀλλά μόνο ἐδῶ σημειώνουμε τό περιεχόμενο τοῦ κάθε τόμου: 8Α (Λόγ. Α΄ - ΚΣΤ΄), 8Β (Λόγ. ΚΖ΄ - ΞΑ΄), 8Γ (Λόγ. ΞΒ΄ - ΠΣΤ΄).
