«Μετά πάσης ταπεινοφροσύνης καί πρᾳότητος, μετά μακροθυμίας, ἀνεχόμενοι ἀλλήλων ἐν ἀγάπῃ»1. Αὐτό λέγει ὁ δεύτερος στίχος τοῦ τετάρτου κεφαλαίου τῆς πρός Ἐφεσίους ἐπιστολῆς. Στόν πρῶτο στίχο ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἔλεγε «Παρακαλῶ οὖν ὑμᾶς ἐγώ ὁ δέσμιος ἐν Κυρίῳ ἀξίως περιπατῆσαι τῆς κλήσεως ἧς ἐκλήθητε»2. Σας παρακαλῶ ἐγώ πού εἶμαι φυλακισμένος γιά τό ὄνομα τοῦ Κυρίου,νά πορευθεῖτε καί νά ζήσετε μέ τρόπο ἄξιο τῆς ὑψηλῆς κλήσεως πού σᾶς ἔκανε ὁ Θεός, πού εἶναι νά ὁμοιωθεῖτε μέ τόν Θεό. Καί αὐτό θά τό κατορθώσετε «μετά πάσης ταπεινοφροσύνης», ἀγωνιζόμενοι μέ κάθε ταπεινοφροσύνη καί πραότητα, μέ μακροθυμία «ἀνεχόμενοι ἀλλήλων ἐν ἀγάπῃ».
Σήμερα σκέφτηκα, μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, νά ποῦμε γιά αὐτή τήν πρώτη φράση, τήν πρώτη λέξη, τήν ταπεινοφροσύνη, τήν πρώτη αὐτή προτροπή τοῦ Ἁγίου. – Τί εἶναι ἄραγε ἡ ταπεινοφροσύνη;
Πάρα πολλά μᾶς λένε οἱ Ἅγιοι Πατέρες, ἀλλά πρίν καί προπάντων ὁ Ἴδιος ὁ Κύριος τήν ἔχει ὡς θεμέλιο τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Στήν ἐπί τοῦ Ὄρους Ὁμιλία ἀκοῦμε τήν πρώτη φράση τοῦ Κυρίου, τόν πρῶτο μακαρισμό, «μακάριοι οἱ πτωχοί τῷ πνεύματι»3. Οἱ Ἅγιοι Πατέρες μᾶς τό ἑρμηνεύουν αὐτό, μακάριοι αὐτοί οἱ ὁποῖοι ἔχουνε πτωχή ἰδέα γιά τόν ἑαυτό τους, μηδενική ἰδέα γιά τόν ἑαυτό τους. Θεωροῦν τόν ἑαυτό τους χειρότερο ἀπό ὅλους, πιό ἁμαρτωλό ἀπό ὅλους, εἶναι ταπεινόφρονες. Ταπεινόφρων εἶναι αὐτός ὁ ὁποῖος ἔχει ταπεινό φρόνημα.
Ταπεινός γιά τόν κόσμο εἶναι κάτι διαφορετικό. Ὄχι αὐτός πού ἀπό μόνος του φρονεῖ ταπεινά, ἀλλά αὐτός πού οἱ ἄλλοι τόν κατεβάζουν, τόν ταπεινώνουν. Ὁ χριστιανός δέν ἔχει πρόβλημα καί μ’ αὐτό, νά τόν ταπεινώνουν οἱ ἄλλοι, γιατί μέσα του ἔχει αὐτό τό φρόνημα τό ταπεινό.
Λέει ὁ Ἅγιος Ἰουστίνος Πόποβιτς: ὁ χριστιανός, ζώντας ἐν Χριστῷ, ζεῖ μετά πάσης ταπεινοφροσύνης, γιατί ἀκριβῶς ὁ πρῶτος ταπεινός, ὁ ὕψιστος καί κορυφαῖος εἶναι ὁ Ἴδιος ὁ Χριστός, ὁ Ὁποῖος, ὅπως λέει πάλι ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, δέν θεώρησε ὅτι ἀπό ἁρπαγμό ἔχει πάρει τήν ἰσότητά Του μέ τόν Θεό-Πατέρα. Εἶναι ἰσότιμος, ἔχει τήν ἴδια δόξα μέ τόν Πατέρα, τήν ἴδια τιμή, τήν ἴδια ἐξουσία, τήν ἴδια δύναμη, τήν ἴδια ἐνέργεια ἀλλά δέν δίστασε φαινομενικά νά ἀφήσει αὐτή τήν δόξα Του. Δέν τήν ἄφησε. Πάντοτε ἦταν μαζί μέ τόν Πατέρα ἀχώριστος ἀλλά πῆρε καί τήν ἀνθρώπινη φύση, ντύθηκε αὐτό τό κάλυμμα τῆς Θεότητας καί ἔγινε ἄνθρωπος καί ὑπήκοος μέχρι θανάτου στόν ἐν οὐρανοῖς Πατέρα Του. Καί αὐτό εἶναι μία ἀληθινή καί ἄκρα ταπείνωση. Ὁ Θεός γίνεται κάτι πού δέν ἦταν. Δέν ἦταν ἄνθρωπος. Ἔγινε ἄνθρωπος καί αὐτή ἡ ταπείνωση βέβαια εἶναι ἄφθαστη. Ὁ ἄνθρωπος γιά νά φτάσει σ’ αὐτή τήν ταπείνωση τοῦ Χριστοῦ, θά πρέπει νά γίνει κάτι πού δέν εἶναι.
– Ἀλλά τί μπορεῖ νά γίνει ὁ ἄνθρωπος;
Δέν μπορεῖ νά γίνει λ.χ. σκουλήκι καί νά πεῖς ὅτι ταπεινώθηκε. Ἀλλά καί πάλι θά εἶναι ἕνα κτίσμα. Ὁ Θεός εἶναι ἄκτιστος καί φοράει τό κτιστό, τό ἀνθρώπινο σῶμα. Αὐτή ἡ ταπείνωση εἶναι ἄφθαστη. Ὁ ἄνθρωπος καλεῖται, στό μέτρο πού μπορεῖ, νά μιμηθεῖ αὐτή τήν ταπείνωση τοῦ Χριστοῦ.
Ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι εὐαγγελική διάθεση τῆς ψυχῆς μέ τήν ὁποία ὁ χριστιανός σέ ὅλο του τόν νοῦ καί σέ ὅλη του τήν καρδιά φρουρεῖται ἀπό τόν Κύριο Ἰησοῦ Χριστό. Ἔτσι λοιπόν σκέπτεται καί φρονεῖ τά ἄνω καί ὄχι τά ἐπί τῆς γῆς. Χριστιανός εἶναι αὐτός ὁ ὁποῖος μιμεῖται τόν Χριστό, ζεῖ τόν Χριστό, ζεῖ μέσα στόν Χριστό καί ὁ Χριστός μέσα του. Ἄρα ζεῖ μετά πάσης ταπεινοφροσύνης, ἀφοῦ ὁ Χριστός εἶναι ἡ ἀληθινή καί τέλεια ταπείνωση καί πάντοτε φρουρεῖται ἀπό τόν Χριστό καί σκέπτεται καί φρονεῖ τά οὐράνια καί ὄχι τά ἐπίγεια. Καλλιεργεῖ τό φρόνημα τῆς ταπεινοφροσύνης καί τῆς ἀγάπης πού εἶναι τό φρόνημα τοῦ Χριστοῦ καί συνεχῶς μοιάζει μέ τόν Χριστό καί συνεχῶς ταπεινώνεται καί ἀγαπάει τόν Χριστό. Μέ τήν ταπεινοφροσύνη ὁ ἄνθρωπος, κάθε του αἴσθηση, κάθε του σκέψη καί ὅλη τήν διανόησή του τήν ἐλέγχει μέ τόν Κύριο Ἰησοῦ Χριστό ἀπό τόν Ὁποῖο ἐξάγει καί τόν ἔλεγχο καί πλέον Αὐτός γίνεται συνοδηγός του στήν πνευματική του πορεία. Κάθε σκέψη του γίνεται Χριστοσκέψη καί κάθε του αἴσθηση γίνεται Χριστοαίσθηση. Δηλαδή δέν σκέφτεται μέ τόν νοῦ του ἀλλά μέ τόν νοῦ τοῦ Χριστοῦ καί αἰσθάνεται μέ τίς αἰσθήσεις τοῦ Χριστοῦ.
Ἡ ταπεινοφροσύνη δέν εἶναι τίποτα διαφορετικό ἀπό τήν Χριστοφροσύνη. Φρονεῖ ὅπως φρονεῖ καί ὁ Χριστός, ὁ Ὁποῖος, ὅπως εἴπαμε, «οὐχ ἁρπαγμόν ἡγήσατο τό εἶναι ἴσα Θεῷ, ἀλλ’ ἑαυτόν ἐκένωσε μορφήν δούλου λαβών, γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δέ σταυροῦ, διό καί ὁ Θεὀς αὐτόν ὑπερύψωσε»4, μᾶς λέει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος. Δέν δίστασε ὁ Χριστός μας νά γίνει ὑπήκοος μέχρι θανάτου στόν ἐν οὐρανοῖς Πατέρα Του καί γι’ αὐτό καί ὑπερυψώθηκε. Εἶχε ἀκριβῶς καί ἔχει πάντοτε αὐτό τό ταπεινό φρόνημα. Ἐάν ἔχετε νοῦ Χριστοῦ, σημαίνει ὅτι ἔχετε καί ταπεινοφροσύνη. «Ἡμεῖς νοῦν Χριστοῦ ἔχομεν»5, ἀλλά ὁ νοῦς τοῦ Χριστοῦ εἶναι ταπεινός γιατί ὁ ὅλος Χριστός εἶναι ταπεινός. Ἐμεῖς μέ τόν νοῦ τοῦ Χριστοῦ σκεπτόμαστε γιά τά πάντα, γιά τόν Θεό, γιά τόν κόσμο, γιά τούς ἀνθρώπους, γιά τήν ψυχή, γιά ὅλη τή Δημιουργία.
Ὁ ταπεινόφρων ἄνθρωπος εἰλικρινά θεωρεῖ τόν ἑαυτό του ἕνα μηδενικό ἀπέναντι στόν Θεό ἀλλά καί ἀπέναντι στούς ἀνθρώπους. Αὐτά μᾶς τά λένε ὅλοι οἱ Ἅγιοι Πατέρες. Νά σᾶς πῶ ἕνα παράδειγμα. Ὁ Ὅσιος Ἰωάννης ὁ ἐπικαλούμενος Προφήτης σέ ἐρώτηση: «Τί εἶναι ἡ ταπείνωση;», εἶπε, «Ταπείνωση εἶναι νά πιστεύεις ὅτι δέν εἶσαι ἄξιος νά σέ λογαριάζουν οἱ ἄλλοι, καί νά κόψεις τό δικό σου θέλημα καί νά ὑπομένεις τά ἔξωθεν ἐπερχόμενα σέ σένα χωρίς ταραχή. Αὐτή εἶναι ἡ ἀληθινή ταπείνωση στήν ὁποία δέ βρίσκει χῶρον ἡ κενοδοξία». Νά μή θεωρεῖς ὅτι ἀξίζεις κάτι, ὁπότε οἱ ἄλλοι νά σέ ὑπολογίζουν, νά μήν ἔχεις δικό σου θέλημα καί ὅ,τι σοῦ συμβαίνει ἀπό ἔξω, ὄχι αὐτά πού κάνεις ἐσύ, τά λάθη καί τίς ἁμαρτίες, αὐτά πού σοῦ ἔρχονται ἀπό ἔξω, οἱ πιέσεις, οἱ ὀνειδισμοί, οἱ προσβολές, οἱ ἀδικίες, νά τά δέχεσαι χωρίς ταραχή. Αὐτός εἶναι ὀ ταπεινός ἄνθρωπος καί φυσικά σ’ αὐτόν τόν ἄνθρωπο δέν βρίσκει χῶρο ἡ κενοδοξία, δέν τόν νοιάζει πλέον τί θά πεῖ ὁ κόσμος.
Ὁ Ἅγιος Μάξιμος πάλι λέγει ὅτι «ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι μιά συνεχής προσευχή μέ δάκρυα καί πόνο. Διότι αὐτή ἐπικαλεῖται τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ καί δέν ἀφήνει τόν ἄνθρωπο οὔτε νά στηρίζεται ἀπερίσκεπτα στή δύναμή του καί στή σοφία του, οὔτε νά ὑπερηφανεύεται ἐναντίον ἄλλου, τά ὁποῖα εἶναι φοβερά νοσήματα, πού ὀφείλονται στό πάθος τῆς ὑπερηφάνειας». Βλέπετε οἱ ἄνθρωποι σήμερα, οἱ κοσμικοί ἄνθρωποι, πού οὐσιαστικά εἶναι εἰδωλολάτρες, ζοῦνε πάρα πολύ μέ τή ζήλεια καί τόν φθόνο καί ἐπιδίωξή τους εἶναι νά σέ ταπεινώσουν, νά σέ κατεβάσουν. Βγάζουν τήν κακία τους ὀνειδίζοντάς σε καί ἐπιδιώκοντας νά σέ προσβάλλουν, νά σέ μικρύνουν κ.λ.π. Ὁ ταπεινός ἄνθρωπος εἶναι ἀκριβῶς τό ἀντίθετο. Ὄχι μόνο δέν ταπεινώνει κανέναν, δέν ἐξουδενώνει κανέναν, ἀλλά καί δέν ἐμπιστεύεται καθόλου τόν ἑαυτό του, τήν φρόνησή του, τήν σκέψη του, τήν λογική του, ἀλλά συνεχῶς καταφεύγει στόν Θεό καί μέ δάκρυα καί προσευχές ζητάει τή θεία βοήθεια. Αὐτός εἶναι ὁ ταπεινός ἄνθρωπος.
Ὁ Ἅγιος Ἰσαάκ ὁ Σύρος πάλι λέει: «πρέπει νά σμικρύνεις τόν ἑαυτό σου σέ ὅλα ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων καί τότε θά ὑψωθεῖς ἐπάνω ἀπό τούς ἄρχοντας τοῦ αἰῶνα τούτου. Ταπείνωσε τόν ἑαυτό σου καί θά δεῖς τή δόξα τοῦ Θεοῦ ἐντός σου. Διότι ὅπου βλαστάνει ἡ ταπείνωση, ἐκεῖ ἀναβλύζει ἡ δόξα τοῦ Θεοῦ. Ἄν ἀγωνίζεσαι φανερά νά ταπεινωθεῖς, ὁ Θεός θά σέ κάνει νά δοξασθεῖς ἀπό ὅλους τούς ἀνθρώπους· ἄν ἔχεις τήν ταπείνωση στήν καρδιά σου ἐκεῖ στήν καρδιά σου θά σοῦ φανερώσει ὁ Θεός τή δόξα Του. Ὅταν ἐργάζεσαι τήν ἀρετή, νά φροντίζεις νά σέ καταφρονοῦν οἱ ἄνθρωποι καί τότε θά τιμηθεῖς ἀπό τόν Θεό». Θυμηθεῖτε αὐτό πού λέει καί ὁ Κύριος, ὅταν νηστεύεις, τό πρόσωπό σου νά τό ἀλείβεις νά μή φαίνεσαι ὅτι νηστεύεις καί ὅταν προσεύχεσαι νά μήν φαίνεσαι ὅτι προσεύχεσαι. Νά κρύβεσαι, νά κλειδώνεσαι στό δωμάτιό σου. Καί ὅταν κάνεις ἐλεημοσύνη νά τήν κάνεις κρυφά6. Βλέπετε ἐδῶ ὁ Ἅγιος λέει, νά μήν φαίνεσαι ὅτι κάνεις τό ἔργο τῆς ἀρετῆς, ἀλλά μᾶλλον νά φροντίζεις νά καταφρονεῖσαι ἀπό τούς ἀνθρώπους, νά περιγελᾶσαι, νά ὀνειδίζεσαι, καί τότε θά πάρεις τή δόξα τοῦ Θεοῦ. Οἱ πιό μεγάλοι ταπεινόφρονες Ἅγιοι εἶναι οἱ διά Χριστόν σαλοί, ὅπως ὁ Ἅγιος Ἀνδρέας ὁ διά Χριστόν σαλός, ὅπως ἕνας ἄλλος στό Ἅγιον Ὄρος, π. Ἡρωδίων λεγόταν, ὁ γέροντας Εὐθύμιος, πού ἔχουμε γράψει κι ἕνα βιβλιαράκι γι’ αὐτόν. Αὐτοί οἱ ἄνθρωποι ἦταν πολύ-πολύ ταπεινοί καί ἔκαναν ἐπίτηδες τόν τρελό γιά νά ὀνειδίζονται ἀπό τούς ἀνθρώπους. Εἶναι αὐτό πού λέει ἐδῶ ὁ ἀββάς Ἰσαάκ ὁ Σύρος. Εἶναι μιά ἀκραία ἄσκηση γιά νά ἔχουν περισσότερη ταπείνωση, ἑπομένως καί περισσότερη δόξα, γιατί ὅπου ταπεινώνεται ὁ ἄνθρωπος, ἐκεῖ καί δοξάζεται. Καί ἡ ἄκρα δόξα τοῦ Χριστοῦ εἶναι πάνω στόν Σταυρό. Ἡ ἄκρα Του ταπείνωση εἶναι καί ἡ μεγίστη Του δόξα. Ἔτσι καί ὁ ἄνθρωπος ὅσο περισσότερο ταπεινώνεται, λέει ὁ ἀββάς Ἰσαάκ, τόσο περισσότερο καί θά δοξαστεῖ καί ὄχι μόνο ἀπό τόν Θεό ἀλλά καί ἀπό τούς ἀνθρώπους. Ἐνῶ ἐκεῖνος πού κυνηγάει τήν δόξα, λέει πάλι ὁ ἀββάς Ἰσαάκ, ἡ δόξα φεύγει. Ἐκεῖνος πού φεύγει μακριά ἀπό τήν δόξα, ἡ δόξα τόν κυνηγάει.
«Ὅταν ἐργάζεσαι τήν ἀρετή, νά φροντίζεις νά σέ καταφρονοῦν οἱ ἄνθρωποι. Μίσησε τήν τιμή, γιά νά τιμηθεῖς». Ἄν ἀγαπήσεις τήν τιμή, ὅπως λένε σήμερα τήν ἀξιοπρέπεια, τότε δέν θά τιμηθεῖς. «Ἐκεῖνος πού ἀποφεύγει τήν τιμή, τόν καταδιώκει ἡ τιμή καί γίνεται κήρυκας τῆς ταπεινώσεώς του». Πάλι λέει ὁ ἀββάς Ἰσαάκ: «Ὁ ἄνθρωπος πού κατόρθωσε νά ἐννοήσει πόσο ἀσθενής εἶναι στά πνευματικά, αὐτός ἔφθασε στήν τέλεια ταπεινοφροσύνη καί τήν ἐπίγνωση τοῦ Θεοῦ. Γι’ αὐτό καί παρακινεῖται συνεχῶς νά εὐχαριστεῖ τόν Θεό καί γίνεται πλουσιώτερος στήν ἀπόκτηση θείων χαρισμάτων». Γιατί; Γιατί δέν βασίζεται στόν ἑαυτό του οὔτε ζητάει κάτι μέσω τοῦ ἑαυτοῦ του, μέσω τῆς λογικῆς του οὔτε προσπαθεῖ νά ζεῖ αὐτόνομα, μέ τίς δυνάμεις του, μέ τά μπράτσα του, ἀλλά καταφεύγει στόν Θεό, ζητάει τό ἔλεος στόν Θεό καί γίνεται ὅλο καί πιό πλούσιος στή Χάρη, στά χαρίσματα τοῦ Θεοῦ. «Στόμα πού εὐχαριστεῖ πάντοτε τόν Θεό, δέχεται ἀπό τόν Θεό εὐλογία. Καί στήν καρδιά πού διαμένει στή συνεχή πρός τόν Θεό εὐχαριστία, αὐξάνει διαρκῶς ἐντός αὐτῆς ἡ θεία Χάρη. Ἀπό τή Χάρη προηγεῖται ἡ ταπείνωση, ὅπως ἐμπρός ἀπό τόν πειρασμό τρέχει ἡ ὑπερηφάνεια».
– Βλέπεις πειρασμό; Βλέπεις πτώση; Βλέπεις ἁμαρτία;
Νά ξέρεις ἀπό πίσω εἶχε προηγηθεῖ ὑπερηφάνεια.
– Βλέπεις χαρά, εἰρήνη;
Νά ξέρεις ἀπό πίσω προηγήθηκε ἡ ταπείνωση. Καί εἶναι πολύ εὔκολο πράγμα, ξέρετε, τό νά ταπεινωθεῖ κανείς, ὅταν ταπεινώσει τόν λογισμό του. Βέβαια, θά πρέπει νά κάνει ἄσκηση συνεχή γιά νά παραμείνει ἐκεῖ. Γιατί μπορεῖ νά κάνεις ἕναν ταπεινό λογισμό, ἀλλά ἀμέσως μετά, ὅταν ἔρθει κάποιος νά σέ προσβάλλει νά θυμώσεις καί πάλι νά πέσεις στήν ὑπερηφάνεια.
«Ἄνθρωπε ταπεινέ, θέλεις νά βρεῖς τήν αἰώνιο ζωή; Κράτησε τήν πίστη καί τήν ταπείνωση εἰς ἑαυτόν· διότι διά τούτων εὑρίσκεις τήν βοήθειαν τοῦ Θεοῦ». Καί πάλι λέει ὁ ἀββάς Ἰσαάκ: «Τόν ταπεινόφρονα οὐδείς μισεῖ ποτέ, οὐδέ ἐπιπλήττει, οὐδέ καταφρονεῖ· ἐπειδή ἀγαπᾶ αὐτόν ὁ δεσπότης αὐτοῦ -ὁ Χριστός δηλαδή ἀγαπάει τούς ταπεινούς- καί διά τοῦτο ἀγαπᾶται παρά πάντων. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος ταπεινωθεῖ κυκλώνει αὐτόν τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ καί τότε ἡ καρδία αἰσθάνεται τή θεία βοήθεια, πληροῦται χαρᾶς καί ὁδηγεῖται πρός τήν προσευχή».
Καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος λέει: «Δέν ὑπάρχει τίποτε ὅμοιο μέ τήν ταπεινοφροσύνη. Γι’ αὐτό καί ὁ Χριστός ἄρχισε τούς Μακαρισμούς μέ τήν ἀρετή αὐτή. Εἶναι ἀδύνατο χωρίς αὐτή νά σωθοῦμε». Καί ἀλλοῦ πάλι προτρέπει: «Ἄν θέλεις νά ἀπολαύσεις παρηγοριά ἀπό τόν Θεό, ταπεινώσου, σύντριψε τόν ἑαυτό σου».
Καί στό Γεροντικό γράφει γιά ἕναν γέροντα πού ἔλεγε, ὅτι, ἄν ὁ ἄνθρωπος δέν πιστεύει ὅτι εἶναι ὁ πιό ἁμαρτωλός ἀπό ὅλους τούς ἀνθρώπους, ὁ χειρότερος ἀπ’ ὅλους, αὐτός ὁ ἄνθρωπος δέν μπορεῖ νά σωθεῖ. Φοβερός λόγος! Σήμερα ἔχουμε πολλές φορές μία κακή συμπεριφορά ἐμεῖς οἱ χριστιανοί ἀπέναντι στούς ἔξω. Καί ὅταν λέω ἔξω δέν ἐννοῶ τούς μουσουλμάνους πού ἔρχονται τώρα ἤ τούς ἄθεους ἀπό ἄλλες θρησκεῖες, ἐννοῶ τούς χριστιανούς πού δέν εἶναι πλέον χριστιανοί. Σήμερα οἱ Ἕλληνες, τό ἔλεγε καί ὁ μακαριστός ὁ π. Ἀθανάσιος Μυτιληναῖος πρίν ἀρκετά χρόνια -τί θά ’λεγε σήμερα!- εἶναι εἰδωλολάτρες, οἱ πλεῖστοι Ἕλληνες. Γι’ αὐτό βλέπετε καί δέν μποροῦμε νά κάνουμε καί πολλά πράγματα. Περνᾶνε τόν ἕναν ἀντίχριστο νόμο μετά τόν ἄλλον, γιατί ἀκριβῶς ἡ πλειοψηφία τῶν Ἑλλήνων σήμερα εἶναι εἰδωλολάτρες. Γνωρίζετε τούς πρόσφατους ἀπαράδεκτους νόμους περί ἀλλαγῆς τοῦ φύλου ἀπό 15 ἐτῶν, περί ὁμοφυλοφίλων κ.λ.π.
– Αὐτό τώρα ἐμεῖς πῶς θά πρέπει νά τό ἀντιμετωπίσουμε; Πῶς νά σταθοῦμε μπροστά σ’ ἕναν τέτοιο ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος δηλώνει μέν χριστιανός ἐξωτερικά, ἀλλά οὐσιαστικά δέν ἔχει τίποτα τό χριστιανικό;
Ἡ ζωή του δέν εἶναι χριστιανική. Δέν πιστεύει οὔτε στήν αἰώνια ζωή οὔτε στήν ἀνάσταση οὔτε στήν Ἐκκλησία οὔτε στά μυστήρια… τίποτε. Λοιπόν, θά πρέπει νά σταθοῦμε ὅπως θά στεκόμαστε σ’ ἕναν εἰδωλολάτρη, αὐτό ἔλεγε ὁ π. Ἀθανάσιος. Πολλές φορές ἔρχεται ἕνας ἄνθρωπος ἀπό αὐτούς στήν Ἐκκλησία κι ἐμεῖς τόν ἀντιμετωπίζουμε σάν πιστό, σάν νά ξέρει τά πάντα γιά τήν πίστη καί ὅταν δοῦμε κάτι πού δέν ταιριάζει μπορεῖ νά τόν βάλουμε καί μπροστά.. Ὄχι, θά πρέπει νά θεωρήσουμε ὅτι δέν ξέρουν τίποτα καί νά τούς φερθοῦμε μέ πολλή ταπείνωση, μέ πολλή ἀγάπη. Ἀλλά, γιά νά τό κάνεις αὐτό, πρέπει νά εἶσαι ταπεινός, νά πιστεύεις ὅτι εἶσαι χειρότερος κι ἀπ’ αὐτόν καί ἀπ’ ὅλους. Αὐτός εἶναι ὁ ἄνθρωπος πού μπορεῖ νά σωθεῖ, πού θεωρεῖ τόν ἑαυτό του χειρότερο ἀπό ὅλους. Ποτέ δέν μιλάει ἀπό θέση ἰσχύος. Ποτέ δέν μαλώνουμε τόν ἄλλον, δέν τόν ἐπιπλήττουμε, ἀφοῦ ἔχει ἄγνοια. Οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι σήμερα, ἀδελφοί μου, οἱ Ἕλληνες, οἱ Ὀρθόδοξοι, ἔχουνε τεράστια ἄγνοια, τίποτα δέν ξέρουν. Πολλές φορές ἔρχονται ἄνθρωποι στήν ἐξομολόγηση καί δέν ξέρουν οὔτε τό Πάτερ ἡμῶν νά ποῦνε. Ἀλήθεια σᾶς λέω! Τούς λέω, ἄφες ἡμῖν τά ὀφελήματα ἡμῶν.. μετά τί λέει; Μέ κοιτᾶνε! Ψάχνονται νά δοῦνε τί λέει μετά… Ἐκεῖ ἔχουμε φτάσει τώρα. Ὁπότε, χρειάζεται κι ἐμεῖς νά ταπεινοφρονήσουμε καί νά ἀνασκομποθοῦμε μέ πολλή ἀγάπη καί νά σταθοῦμε πολύ ἐπιεικῶς, θά ἔλεγα, μπροστά σ’ αὐτούς τούς ἀνθρώπους, μήπως καί κάποιους τούς κερδίσουμε, ὄχι γιά τόν ἑαυτό μας ἀλλά γιά τόν Χριστό.
Νά μήν θεωροῦμε δηλαδή ὅτι ὅλοι γύρω μας εἶναι πιστοί ἤ ὅτι ὅλοι γύρω μας γνωρίζουν γιά τόν Χριστό καί γιά τήν πίστη. Δυστυχῶς, ἡ ἀλήθεια εἶναι ἀκριβῶς τό ἀντίθετο. Δέν γνωρίζουν σχεδόν τίποτε. Καί πολλές φορές ὄχι μόνο δέν γνωρίζουν τό σωστό ἀλλά θεωροῦν σωστό τό ἀκριβῶς ἀντίθετο ἀπό τό σωστό, τό λάθος. Ὑπάρχει μεγάλη σύγχυση καί διαστροφή.
Ἔτσι λοιπόν, ταπεινός εἶναι αὐτός πού θεωρεῖ τόν ἑαυτό του κάτω ἀπό ὅλους, χειρότερο ἀπό ὅλους. «Ὅταν ὁ ἄνθρωπος ταπεινωθεῖ», λέει ὁ ἀββάς Ἰσαάκ, «τόν κυκλώνει τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ, καί τότε ἡ καρδία αἰσθάνεται τή θεία βοήθεια, πληροῦται χαρᾶς καί ὁδηγεῖται πρός τήν προσευχή».
Καί ὁ Μέγας Ἀθανάσιος λέει: «Στή χριστιανική ζωή πρέπει νά προσερχόμαστε μέ πολλή προσοχή καί ταπεινοφροσύνη γιά νά λάβουμε τόν πλοῦτο τοῦ Χριστοῦ. Σέ κάθε ἐκδήλωση τῆς ζωῆς μας νά θυμόμαστε νά ἐφαρμόζουμε τήν ταπείνωση τοῦ Κυρίου. Μόνον ἔτσι θά καταστρέψουμε τίς παγίδες τοῦ διαβόλου». Ἐνῶ, ἄν μιλᾶμε ἀπό θέση ἰσχύος, ἕνας πού θά ἔρθει μιά φορά στήν ἐκκλησία, ἐδῶ σέ μᾶς ἄς ποῦμε, ἤ στήν ὁμιλία, καί τοῦ κάνεις παρατήρηση, γιατί θεωρεῖς ὅτι εἶναι ἐντάξει καί τά ξέρει ὅλα καί κάνει ἕνα λάθος, δέν θά ξανάρθει. Ἐνῶ, ἄν θεωρεῖς ὅτι δέν ξέρει τίποτα καί τόν πάρεις ἔτσι ὅπως λέμε μέ τό καλό, μπορεῖ καί νά τόν κερδίσεις. Αὐτό εἶναι πού λέει ἐδῶ, ὅτι θά πρέπει ὁ ἄνθρωπος νά συντρίβει τόν ἑαυτό του καί νά ἐφαρμόζει τήν ταπείνωση τοῦ Κυρίου καί ἔτσι θά καταστρέψει τίς παγίδες τοῦ διαβόλου. Οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι, ἀδελφοί μου, σήμερα εἶναι παγιδευμένοι ἀπό τόν διάβολο, εἶναι ἐνεργούμενοι ἀπό τόν διάβολο κι ἄν θέλεις νά τόν ἁρπάξεις ἀπό ἐκεῖ, θά πρέπει νά φερθεῖς μέ πάρα πολλή ταπείνωση.
– Πῶς ἀποκτᾶται ἡ ταπείνωση;
Λέει ὁ ἀββάς Ἰσαάκ: «εἶναι ἀρκετόν εἰς τόν μαθητήν νά γίνη κατά τήν μάθησιν ὅμοιος μέ τό διδάσκαλό του, καί εἰς τόν δοῦλον νά γίνη ὅμοιος μέ τόν Κύριόν του. Βλέπε ἐκεῖνον ὅστις ὥρισεν αὐτήν, καί δωρεῖται αὐτό τό χάρισμα, διά τίνος τρόπου ἀπέκτησεν αὐτήν· γίνου λοιπόν καί σύ ὅμοιος μέ αὐτόν, καί θέλεις εὕρει αὐτήν…διά τῆς τελειότητος πασῶν τῶν ἀρετῶν δυνατόν νά ἀποκτήση τις τήν ταπείνωσιν». Πρέπει νά μιμηθοῦμε τόν Χριστό μας. Πῶς ἔζησε ὁ Κύριος. Μέ ἄκρα πτωχεία, μέ ἄκρα ἀκτημοσύνη, μέ ἄκρα ὑπακοή, μέ ἄκρα ἀγάπη πρός ὅλους, συγχωρητικότητα καί καλοσύνη. Ἔτσι θά μάθουμε κι ἐμεῖς ἀπό τόν Χριστό μας τήν ταπείνωση, τήν πραότητα, τήν ἀνεξικακία. Ἐμεῖς, ὅπως ἔλεγε πάλι ὁ μακαριστός π. Ἀθανάσιος, πολλές φορές θυμομαχοῦμε. Θυμομαχῶ θά πεῖ θυμώνω καί μάχομαι. Τσακωνόμαστε καί μαχόμαστε ὑποτίθεται γιά τήν πίστη, γιά τό καλό, καί οὐσιαστικά καταστρέφουμε τά πάντα. Μάλιστα πολλές φορές θυμομαχοῦμε καί μέσα στήν ἐξομολόγηση – τό ἔχω συναντήσει καί ἐγώ πολλές φορές αὐτό. Ἐπιτίθενται πολλοί ἐναντίον τοῦ πνευματικοῦ. Βέβαια τούς βάζει ὁ πονηρός.. εἶναι σαφές αὐτό, φανερό. Πολεμάει τόν πνευματικό μέσω τῶν πνευματικῶν του παιδιῶν. Θυμώνουν καί μάχονται τόν πνευματικό. Ἀλλά θυμομαχοῦμε καί μέ τούς ἀδελφούς μας καί λέμε: δέν ντρέπεσαι, τί χριστιανός εἶσαι;.. καί δέν ξέρεις αὐτό, τό ἄλλο..; Ὄχι, δέν ξέρει. Πρέπει νά τό καταλάβουμε. Τίποτα δέν ξέρουν. Καί φέρονται, ὅπως φέρονται καί τά παιδιά σήμερα, μέ τόση ἀναίδεια, τόση αὐθάδεια… τόση κακία οἱ μεγάλοι κ.λ.π. γιατί ἀκριβῶς δέν εἶναι χριστιανοί. Πρέπει μέσα μας νά τό καταλάβουμε αὐτό καί νά μή θυμομαχοῦμε μαζί τους, ἀλλά νά τούς δοῦμε μέ πολλή ταπείνωση, νά τούς φερθοῦμε μέ πολλή ταπείνωση, μήπως καί κάποιους τούς βοηθήσουμε νά ἔρθουνε στή μετάνοια.
Ὁ Μέγας Ἀθανάσιος στόν βίο τῆς Ἁγίας Συγκλητικῆς λέει: «Εἶναι δύσκολο νά ἀποκτηθεῖ ἡ ταπεινοφροσύνη, χρειάζεται μεγάλο ἀγῶνα. Ἄν δέν ἀπομακρυνθεῖ κάποιος ἀπό κάθε εἴδους δόξα, δέ θά δυνηθεῖ νά ἀποκτήσει τήν ταπεινοφροσύνη, τό μεγάλο αὐτό θησαυρό». Ἐννοεῖ ἀπό κάθε ἐπιδίωξη δόξας καί νά ἀποποιηθεῖ κάθε μάταιη δόξα. Γιατί ὁ διάβολος χρησιμοποιεῖ καί ἀνθρώπους, γιά νά σοῦ δώσει αὐτή τήν κούφια δόξα, νά ἀκούσεις μπράβο, ἐπαίνους κ.λ.π. Δυστυχῶς, αὐτό ἀκοῦνε συνέχεια τά παιδιά σήμερα καί μαθαίνουν νά ζοῦνε μ’ αὐτά, μέ τά κούφια λόγια καί τούς κούφιους ἐπαίνους τῶν γονέων, τῶν θείων, τῶν συγγενῶν, τῶν δασκάλων καί γίνονται κούφια καί τά ἴδια στό τέλος καί φυσικά ὑπερήφανα. Ἄν θέλεις, λέει, νά ἀποκτήσεις τήν ταπείνωση, πρέπει νά διώξεις τήν δόξα, νά μήν ἐπιδιώκεις τή δόξα οὔτε νά ἀρέσκεσαι στούς ἐπαίνους.
«Ὁ δρόμος πού ὁδηγεῖ στήν ταπεινοφροσύνη» λέει καί ἕνας μεγάλος ἀσκητής, ὁ Ἀββάς Σισώης, «εἶναι -πρῶτον- ἡ ἐγκράτεια, -δεύτερον- ἡ συνεχής καί ἀδιάλειπτη πρός τόν Θεό προσευχή καί -τρίτο- τό νά ἀγωνιζόμαστε νά εἴμαστε κατώτεροι ἀπό κάθε ἄνθρωπο». Τρία πράγματα, πολύ σημαντικά. Τό νά ἔχεις ἐγκράτεια. Ἡ ἐγκράτεια εἶναι μεγάλη ἀρετή. Δέν εἶναι μόνο στό φαγητό, νηστεία. Εἶναι καί στή σωματική ἀνάπαυση, στόν ὕπνο, ἀκόμα καί στό νερό καί γενικῶς στίς αἰσθήσεις καί σέ ὅλα τά σωματικά, στίς σωματικές ἀναπαύσεις, ὁτιδήποτε ἀναπαύει τό σῶμα. Ἡ συνεχής καί ἀδιάλειπτη προσευχή ὁ δεύτερος δρόμος γιά τήν ταπείνωση. Καί τό τρίτο, τό νά προσπαθεῖς νά εἶσαι πάντοτε κάτω ἀπό ὅλους. Νά διαλέγεις πάντα τήν ἔσχατη θέση, τόν τελευταῖο τόπο, τή χειρότερη θέση. Σήμερα, βλέπετε, καλλιεργοῦμε στά παιδιά, καί μέ ἐκπαιδευτικό σύστημα, τήν φιλοπρωτία. Τά σπρώχνουμε νά εἶναι πρῶτα καί χαιρόμαστε νά εἶναι πρῶτα σέ βαθμολογία, στόν ἀθλητισμό, πρωταθλητισμός… Παντοῦ προβάλλεται ὡς ἰδανικό ἡ φιλοπρωτία. Ἐνῶ βλέπετε, αὐτό πού βοηθάει τήν ψυχή, εἶναι τό ἀντίθετο, νά ἐπιδιώκεις τήν τελευταία θέση, νά εἶσαι κάτω ἀπ’ ὅλους καί νά ἐργάζεσαι ὄχι νά διακριθεῖς σέ σχέση μέ τούς ἄλλους, ἀλλά νά ἀρέσεις στόν Θεό.
Καί ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος λέει: «Γιά νά γίνει κάποιος ἀληθινά ταπεινός, πρέπει νά θεωρεῖ τόν ἑαυτό του φτωχό καί τελευταῖο ἀπ’ ὅλους. Νά ἀγωνίζεται νά μή θυμώνει, νά μήν ἀγανακτεῖ, νά μή φωνάζει καί νά μή νοιώθει πικρία, θυμό καί ὀργή ἐναντίον κανενός». Ἡ πικρία! Λέει, εἶμαι πικραμένος, καί τό δείχνει μέ τό ὕφος του.. Εἶναι ἁμαρτία ἡ πικρία, κρύβει ὑπερηφάνεια. Ἐπίσης, «νά μήν εἶναι ἀλαζόνας, φαντασμένος καί ὑπερήφανος. Νά μιμηθεῖ τόν Κύριο στήν ἁπλότητα καί τήν ταπεινοφροσύνη».
Ἄς γυρίσουμε πάλι στόν Ἅγιο Ἰουστίνο τόν Πόποβιτς. Ὁ ταπεινόφρων, λέει, θεωρεῖ μέ χαρά τούς ἄλλους μεγαλύτερους στήν ἀρετή, πιό ἐνάρετους ἀπ’ αὐτόν, ἀνώτερους ἀπ’ τόν ἑαυτό του. Μόνιμα καί σταθερά, ὅλο καί πιό πολύ εἰρηνεύει ἀπέναντι στόν Θεό καί ἀπέναντι στούς ἀνθρώπους.
– Γιατί μαχόμαστε πολλές φορές καί ὀργιζόμαστε;
Γιατί μέσα μας ὑπάρχει ἡ φιλοπρωτία καί ὑπάρχει καί ἡ ζήλεια, τό μίσος. Γιατί νά μέ περάσει ὁ ἄλλος;… Ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι «κλίμα» τῆς ψυχῆς, δηλαδή ἕνα περιβάλλον, στό ὁποῖο «ἐπιτυγχάνεται» κάθε εὐαγγελική ἀρετή. Καμιά ἀρετή, ἄν δέν ὑπάρχει ἡ ταπείνωση, δέν εἶναι ἀρετή. Ὅποια ἀρετή κι ἄν κάνει ὁ ἄνθρωπος, νηστεία, ἀγρυπνία, μετάνοιες, προσευχές, κομποσχοίνια… ἄν δέν τά κάνει μέ ταπείνωση, παύουν νά εἶναι ἀρετές. Παύουν νά εἶναι καλά πράγματα δηλαδή. Ὅταν ὑπάρχει ἡ ταπείνωση στόν ἄνθρωπο, δέν χωράει τίποτα τό μή εὐαγγελικό σ’ αὐτόν.
Σάν ἀντίποδας, ἐκ διαμέτρου ἀντίθετη τῆς ταπεινοφροσύνης, στέκεται ἡ ὑπερηφάνεια, ἡ ὑψηλοφροσύνη, ἡ ἀλαζονεία. Στήν περίπτωση αὐτή ὁ ἄνθρωπος καί στίς σκέψεις του καί στή ζωή του στηρίζεται μόνο στόν ἑαυτό του, στό μυαλό του, στή διανόησή του. Εἶναι ὁ αὐτονομημένος ἄνθρωπος. Ἡ πρώτη ἁμαρτία πού ἔκανε ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀκριβῶς ἡ ἁμαρτία τῆς αὐτονόμησης. Πίστεψε τόν διάβολο πού τοῦ εἶπε πώς μπορεῖς μόνος σου νά γίνεις θεός. Δέν χρειάζεσαι τόν Θεό οὔτε χρειάζεται νά κάνεις ὑπακοή.. Αὐτό ἀκριβῶς πού λέει καί σήμερα στούς ἀνθρώπους ὁ διάβολος: «δέν χρειάζεται ἡ Ἐκκλησία.. δέν χρειάζεται ὁ πνευματικός.. καί ἐσύ μυαλό ἔχεις.. θά πᾶς σ’ ἕναν ἄνθρωπο τώρα νά τόν ρωτήσεις;.. Νά τόν συμβουλευτεῖς;.. νά ἐξομολογηθεῖς;… Ἔχεις μυαλό.. εἶσαι πανέξυπνος.. ἔχεις ὅλα τά μέσα, μπορεῖς νά μορφωθεῖς, νά διαβάσεις… ἔχεις τό διαδίκτυο, μπορεῖς νά πάρεις κάθε πληροφορία… δέν χρειάζεσαι κανέναν! Εἶσαι αὐτάρκης». Ἀκριβῶς αὐτό εἶναι ὁ ἀλαζόνας, εἶναι ὁ ὑπερήφανος, ὁ ὑψηλόφρων. Στηρίζεται μόνο στόν ἑαυτό του. Θέλει νά εἶναι ἀνεξάρτητος καί αὐτόνομος, ἐλεύθερος σέ ὅλα καί αὐτάρκης. Νά γίνει μόνος του τίμιος ἄνθρωπος. Μόνος του νά κάνει τή διανόησή του τίμια καί τή σκέψη του τίμια σκέψη. Νά γίνει καλός, σωστός, ἀλλά μόνος του. Αὐτή εἶναι ἡ μεγάλη ἀπάτη τοῦ διαβόλου. Καί βλέπετε σήμερα σοῦ λένε:
– Γιατί δέν μπορεῖς νά εἶσαι καλός ἄνθρωπος καί νά μήν πηγαίνεις Ἐκκλησία;
Ὄχι, δέν μπορεῖς! Δέν γίνεται! Ὁ ἀλαζόνας ὅμως, σοῦ λέει γίνεται.
Θέλει ὁλοκληρωτικά καί καθολικά νά γίνει ἀνεξάρτητος καί πρῶτα ἀπ’ ὅλα ἀπό τόν Θεό. Δέν θέλει ὁ Θεός νά ἐπεμβαίνει σέ τίποτε δικό του, ὅ,τι νομίζει γιά δικό του.. καί πρῶτα ἀπ’ ὅλα στή διανόησή του γιά τόν κόσμο καί γιά τά πάντα.
Βλέπετε, ἀκόμα καί στό θέμα τῆς συζυγίας καί τοῦ γάμου κάποιοι λένε, δέν πρέπει νά μπαίνει κανένας μέσα στό ζευγάρι… οὔτε ὁ πνευματικός.. κανένας, τίποτε.. οὔτε ὁ Θεός φυσικά! Νά εἶναι μόνοι τους, αὐτόνομοι, νά κάνουν ὅ,τι νομίζουν αὐτοί.
Στήν πραγματικότητα ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι αὐτόνομος. Γιατί τρόπους σκέψεως καί ζωῆς ἀπό τήν ἀρχή τοῦ ἀνθρώπου καί σέ τέτοιο βαθμό πρόσφερε ὁ διάβολος στούς ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖοι καί ἕρπονται συνεχῶς μέσα του. Αὐτή εἶναι ἡ σπορά τοῦ διαβόλου: «Μπορεῖς μόνος σου».
Ζώντας, ὅμως, ὁ ἄνθρωπος χωρίς Θεό καί σκεπτόμενος χωρίς Θεό τό μόνο πού κατορθώνει εἶναι νά βρίσκεται σ’ αὐτόν, ὄχι ὅλος ὁ ἑαυτός του, ἀλλά ὅλος ὁ διάβολος.
– Δέν ἔχεις μέσα σου τόν Χριστό;
Θά ἔχεις τόν πονηρό. Δέν θά εἶσαι μόνος σου.
Αὐτός ὁ ἄνθρωπος βλέπει τά πάντα στόν ἑαυτό του καί γύρω ἀπό τόν ἑαυτό του. Ζώντας μόνο μέ τόν ἑαυτό του, στό εἶναι του, στήν ὕπαρξή του, δέν ζεῖ κανένας ἄλλος παρά αὐτός ὁ ἴδιος ὁ διάβολος. Ὁπότε, μᾶς εἶπε ὁ Ἅγιος, ταπεινοφροσύνη = Χριστοφροσύνη. Ὑπερηφάνεια, θά μπορούσαμε νά ποῦμε, εἶναι ἡ διαβολοφροσύνη. Φρονεῖς ὅ,τι καί ὁ διάβολος, ὅταν εἶσαι ὑπερήφανος καί φρονεῖς ὅ,τι καί ὁ Χριστός, ὅταν εἶσαι ταπεινός. Κατοικεῖ ὁ Χριστός μέσα σου, ὅταν εἶσαι ταπεινός, ἐνῶ κατοικεῖ ὁ πονηρός, ὅταν εἶσαι ὑπερήφανος.
Ὅταν οἱ ἄνρθωποι σκέφτονται ἔτσι, ἡ διανόησή τους εἶναι λιγότερο αὐτόνομη, λιγότερο ἀνθρώπινη, γιατί εἶναι δανεισμένη ἀπό τόν διάβολο. Δηλαδή, θέλει νά πεῖ ἐδῶ ὁ Ἅγιος, ὅτι ὁ ἄνθρωπος πού δέν θέλει νά ὑποταχτεῖ στόν Χριστό καί νά κάνει τόν νόμο τοῦ Χριστοῦ, τελικά παύει νά εἶναι καί ἄνθρωπος. Γίνεται ὑπάνθρωπος, γίνεται θά λέγαμε διαβολάνθρωπος καί ἡ ὑψηλοφροσύνη του εἶναι διαβολοφροσύνη. Γιατί, ὅταν κανείς χάσει τόν Θεό, σίγουρα χάνει καί τόν ἑαυτό του. Γιατί ὁ ἑαυτός μας ἔχει ὡς ρίζα του τόν Θεό. Δέν μπορεῖς νά ξεκοπεῖς ἀπ’ τίς ρίζες σου, χωρίς νά χαθεῖς. Θά χαθεῖς ἐφόσον κόβεσαι ἀπ’ τή ρίζα σου. Ὅπως ἕνα φυτό πού θά τοῦ κόψεις τίς ρίζες θά ξεραθεῖ.
Ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι πάντοτε συνοδευμένη ἀπό τήν σωφροσύνη καί τήν ὑπομονή. Ὁ ταπεινόφρονας, αὐτός πού θεωρεῖ μηδέν τόν ἑαυτό του, αὐτός δέν ὑπάρχει, δέν πιστεύει ὅτι ὑπάρχει χωρίς τήν πρόνοια τοῦ Θεοῦ. Εἶναι αὐτό πού λέει ὁ Κύριος «χωρίς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν»7.
– Ποιός τό πιστεύει σήμερα αὐτό;
Σήμερα, σοῦ λέει, ἔχουμε ὅλα τά μέσα, ὅλη τήν τεχνολογία, δέν μᾶς λείπει τίποτα.. δέν μᾶς χρειάζεται ὁ Θεός. Τούς μιλᾶς γιά τόν Θεό, σοῦ λέει, δέν μέ ἀπασχολεῖ τό θέμα.. Idon’ t care.. δέν μέ νοιάζει. Γιατί; Γιατί ἀκριβῶς νομίζει ὅτι τά ἔχει ὅλα καί ὅτι μπορεῖ νά τά κάνει ὅλα μέ τίς δυνάμεις του.
– Ποιός πιστεύει ὅτι «χωρίς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν», αὐτό πού εἶπε ὁ Κύριος;
Μόνο ὁ ταπεινός καί αὐτός εἶναι πού καταφεύγει συνεχῶς καί λέει Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ ἐλέησέ με, μέ δάκρυα.. ζητάει γιά καθετί… Ἀκόμα κι ἕνα ποτήρι νερό δέν μπορεῖς νά πιεῖς, ἄν δέν θέλει ὁ Χριστός. Πᾶτε σ’ ἕνα νοσοκομεῖο νά δεῖτε πόσοι ἄνθρωποι δέν μποροῦν νά πιοῦν νερό.
– Ποῦ εἶναι ἡ δύναμή σου, ἄνθρωπε;!
Αὐτός λοιπόν ὁ ταπεινόφρων, πού θεωρεῖ μηδέν τόν ἑαυτό του, εἶναι πού πιστεύει ὅτι δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει χωρίς τήν πρόνοια τοῦ Θεοῦ. Γι’ αὐτό εἶναι καί σώφρων.
– Τί θά πεῖ σώφρων;
Αὐτός πού ἔχει σώας τάς φρένας του. Ἔχει σωστές φρένες. Σκέπτεται σωστά, λογίζεται σωστά καί ἐνεργεῖ σωστά καί αὐτός -ὁ ταπεινόφρων- εἶναι καί ὑπομονετικός σέ καθετί πού ἀντιμετωπίζει, ἔστω κι ἄν αὐτό εἶναι ἀπ’ τά πιό δυσάρεστα πράγματα, ἔστω κι ἄν αὐτό εἶναι δυσάρεστος πειρασμός. Γιατί; Γιατί ἀφήνεται στόν Χριστό. Ὑπό-μένει: μένει ὑπό τά γεγονότα πού ἔρχονται ἀπ’ ἔξω. Μένει ὑπό τήν Θεία πρόνοια καί λέει, ἀφοῦ ἡ Θεία πρόνοια ἐπιτρέπει αὐτό τό γεγονός θά τό δεχτῶ, θά ὑπομείνω, δέν θά ἀνταρτέψω, δέν θά πῶ, γιατί Θεέ μου.. τί σοῦ ἔκανα… καί γιατί μοῦ ἔφερες αὐτό. Ὄχι! Ξέρει ὅτι ὁ Θεός τόν ἀγαπάει καί αὐτό πού τοῦ ἔφερε εἶναι γιά τό καλό του.
Αὐτός ἔχει γιά παράδειγμα τούς Ἀποστόλους καί τούς Προφῆτες καί πρίν ἀπ’ ὅλα τά παραδείγματα καί πέρα ἀπ’ ὅλα καί πάνω ἀπ’ ὅλα ἔχει τό μέγα παράδειγμα τῆς πραότητας, τῆς ταπεινοφροσύνης καί τῆς ὑπομονῆς τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Αὐτό τό τρίπτυχο πού εἶναι ἡ ταπεινοφροσύνη, ἡ σωφροσύνη καί ἡ ὑπομονή μόνο μέ τήν ἀγάπη μένει καί μόνο στήν ἀγάπη ὑπάρχει. Μόνο ὅποιος ἔχει στήν ψυχή του τήν εὐαγγελική ἀγάπη, αὐτός μόνο μπορεῖ πραγματικά νά ἔχει καί τίς τρεῖς ἀρετές, δηλαδή νά εἶναι σώφρων, ταπεινόφρων καί ὑπομονετικός.
Οἱ χριστιανοί ζοῦνε ἀξίως τῆς κλήσεώς των, αὐτό πού μᾶς εἶπε ὁ Ἅγιος Παῦλος στόν πρῶτο στίχο, νά ζήσουμε ἄξια τῆς κλήσης μας. Ἡ κλήση μας, τό ὄνομα μέ τό ὁποῖο καλούμαστε εἶναι τό ὄνομα χριστιανός. Νά ζήσουμε δηλαδή ἀντάξια τοῦ τίτλου μας: χριστιανός.
– Τί θά πεῖ χριστιανός;
Μιμητής τοῦ Χριστοῦ. Δέν μπορεῖς νά εἶσαι λοιπόν μιμητής τοῦ Χριστοῦ, νά ἔχεις ζωή σύμφωνη μέ τήν κλήση σου, ἐάν δέν ἔχεις αὐτές τίς τρεῖς ἀρετές, τήν σωφροσύνη, τήν ταπεινοφροσύνη καί τήν ὑπομονή. Καί αὐτές τίς τρεῖς μπορεῖς νά τίς τηρήσεις μόνο ἐν ἀγάπη, μέ τήν ἀγάπη, ὑπομένοντας ὁ ἕνας τόν ἄλλον ἐν ἀγάπη. Τότε θά κάνεις καί ὑπομονή τήν ἀδυναμία τοῦ ἄλλου. Τότε θά ἔχεις καί ταπείνωση, θά βάζεις τόν ἑαυτό σου κάτω ἀπ’ τόν ἄλλον. Τότε θά ἔχεις καί σωφροσύνη γιατί θά βάζεις τόν ἑαυτό σου κάτω ἀπ’ τόν Θεό προπάντων, καί θά ἀφήνεις τά πάντα στόν Θεό.
Μόνο ἡ εὐαγγελική ἀγάπη δίνει τήν δύναμη στόν ἄνθρωπο νά γίνει ταπεινόφρων καί σώφρων καί ὑπομονετικός, ἀπών ἀπέναντι στούς ἀνθρώπους κι ἄν ἀκόμα τά ἁμαρτήματα καί τά πάθη τους εἶναι ἐμφανή, εἶναι φανερά καί τόν ταλαιπωροῦν.
Τό μέτρο γιά τήν ταπεινοφροσύνη εἶναι ἡ ταπεινοφροσύνη τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ.
– Πόσο θά ταπεινωθῶ; Πόσο θά ἀντέξω; Πόση ὑπομονή θά κάνω;..
Ὅση ἔκανε ὁ Χριστός. Αὐτό εἶναι τό μέτρο. Μά, λέει, τόν ἀνέχτηκα μιά, δυό, τρεῖς, δέκα, ἕνα χρόνο, δύο χρόνια.. πόσο θά πάει; Ὅσο θέλει ὁ Χριστός.
Ὁ Θεός καταβέβηκε ἀπό τά οὐράνια, ἀπό τά ὑπερουράνια ὕψη Του, μέχρι τά κατώτερα μέρη τοῦ Ἅδη, τά κατώτερα σημεῖα τῆς κόλασης. Κατέβηκε μέ τήν ἀνθρώπινη ψυχή Του στόν Ἅδη -καί μέ τήν Θεότητά του μαζί- γιά νά ἐξαγάγει ἀπό κεῖ, νά ἀναλάβει καί νά βγάλει ἀπ’ τήν κόλαση τόν πεπτωκότα Ἀδάμ, τόν πεσμένο καί ἀπολλυμένο ἀπ’ τήν σατανική ὑπερηφάνεια, τόν νικημένο καί θανατωμένο ἀπό τήν ἁμαρτία, τόν κολασμένο Ἀδάμ καί μαζί μ’ αὐτόν καί ὅλο τό ἀνθρώπινο γένος.
– Κι ἐμεῖς πόσο ἀξίζει καί πόσο πρέπει νά δείχνουμε ταπεινοφροσύνη;
Αὐτό φαίνεται ἀπ’ τόν δρόμο τῆς ταπείνωσης πού ἄνοιξε καί περπάτησε ὁ Ἴδιος ὁ Κύριος. Ὁ Ὁποῖος κατέβηκε μέ τήν ἄκρα ταπείνωση γιά μᾶς, γιά χάρη μας, γιά νά μπορέσουμε ἐμεῖς μ’ αὐτή τήν ταπείνωση νά σωθοῦμε ἀπό τήν κόλαση τῆς ὑπερηφάνειας, ἀπ’ τήν ἁμαρτωλότητα τῆς διαβολικῆς φιλαυτίας καί τῆς αὐτάρεσκης αὐτονομίας τοῦ ἑαυτοῦ μας. Ἐκεῖνο πού μᾶς βασανίζει, ἀδελφοί μου, δέν εἶναι ὁ ἄλλος, ὁ πλησίον μας, εἶναι τά πάθη μας, οἱ ἁμαρτίες μας, οἱ ἐπιλογές μας, οἱ ἐπιθυμίες μας. «Ἕκαστος πειράζεται», λέει ὁ Ἅγιος Ἰάκωβος «ἐκ τῆς ἰδίας ἐπιθυμίας»8. Ἐπειδή οἱ ἐπιθυμίες μας εἶναι λανθασμένες, εἶναι σέ λάθος κατεύθυνση, ἐπιθυμοῦμε τήν καταστροφή μας, τό κακό μας, ἐπιθυμοῦμε τήν ἁμαρτία καί τόν διάβολο, γι’ αὐτό καί ταλαιπωρούμαστε.
– Ἡ κατεξοχήν ἐπιθυμία πού ἔχει ὁ ἄρρωστος ἄνθρωπος ξέρετε ποιά εἶναι;
Ἡ φιλαυτία, ἡ ἐπιθυμία γιά τό σῶμα, γιά τήν ἀνάπαυση τοῦ σώματος.
– Οἱ πλεῖστοι ἄνθρωποι, γιά νά μήν πῶ ὅλοι γενικά, τί ἐπιδιώκουν ἀπό αὐτή τή ζωή;
Ἔλεγε ὁ Ἅγιος Νικόλαος ἐπίσκοπος Ἀχρίδος, ἀφενός μέν νά ζήσουν πολλά χρόνια, σωματικά, βιολογικά, ἐδῶ στή γῆ καί ἀφετέρου νά τά περάσουν ὅσο γίνεται ξεκούραστα. Αὐτό εἶναι φιλαυτία. Αὐτή εἶναι ἡ φιλαυτία μας.
– Πέστε μου, ποιός ἄνθρωπος σήμερα δέν ἔχει αὐτόν τόν λογισμό;
Νά ζήσουμε ὅσο περισσότερο σ’ αὐτή τή ζωή, βιολογικά καί ὅσο γίνεται ξεκούραστα. Ἀκριβῶς αὐτό εἶναι πού μᾶς ταλαιπωρεῖ. Ἔχοντας αὐτή τήν ἐπιθυμία, ὅταν ἔρχεται μιά ἀρρώστια, δυσανασχετεῖς. Ὅταν ἔρχεται ἕνας διωγμός, μιά ἀδικία, δυσανασχετεῖς. Ὅταν ἔρχεται μιά φτώχεια, μιά κρίση κ.λ.π. δυσανασχετεῖς, στενοχωριέσαι. Ἐνῶ, ἄν ἀποβάλλεις αὐτή τήν ἐπιθυμία, αὐτή τή σκέψη, αὐτή τήν ἐπιδίωξη, λυτρώθηκες.
– Ποιός, ὅμως, μπορεῖ νά τήν ἀποβάλλει;
Μόνο ὁ ταπεινός. Δέν ἔχει δικές του ἐπιθυμίες ὁ ταπεινός, λέει, ὅ,τι θέλει ὁ Θεός, ὅπως τά δώσει ὁ Θεός. Θέλει νά πεινάσουμε; Ἄς πεινάσουμε. Θέλει νά πεθάνουμε ἀπ’ τήν πείνα; Νά πεθάνουμε. Ὁ θάνατος εἶναι ὕπνος. Δέν μᾶς φοβίζει ὁ θάνατος. Καί γίνεται πλέον ὁ χριστιανός, ὁ ταπεινόφρων ἄνθρωπος ὁ πιό ἐλεύθερος, ὁ πιό εὐτυχισμένος ἄνθρωπος.
Γιά νά μπορέσουμε νά κερδίσουμε αὐτή τήν ταπεινοφροσύνη τοῦ Κυρίου, ἡ ὁποία ὑπάρχει ἀπό ἀγάπη ἀπέναντι στόν συνάδελφο, θά πρέπει νά ἐργαστοῦμε ἔτσι: νά πολεμήσουμε τή διαβολική φιλαυτία καί τή διαβολική αὐτονομία, ἀπό ἀγάπη γιά τόν Θεό καί γιά τόν συνάνθρωπο. Ἀπό ἀγάπη ὁ ἄνθρωπος κατεβαίνει μέχρι τό τελευταῖο σημεῖο τῆς πτώσης τοῦ συνανθρώπου χωρίς ὁ ἴδιος νά πέσει. Μόνο καί μόνο γιά νά τόν σηκώσει ἀπό ἐκεῖ καί νά τόν σώσει.
– Πόση ὑπομονή θά τοῦ κάνω;
Μέχρι τέλους. Θά κατέβεις μαζί του, χωρίς ἁμαρτία, καί θά προσπαθήσεις ὅσο βαθιά εἶναι κι ἐκεῖνος νά πᾶς κι ἐσύ γιά νά τόν σηκώσεις. Μόνο ὅταν ἔχεις σ’ ὅλη σου τήν ὕπαρξη τήν εὐαγγελική ἀγάπη πρός τόν συνάνθρωπο, μόνο τότε θά κινηθεῖς μ’ ὅλη σου τή δύναμη γιά νά τόν σώσεις ἀπό τίς πτώσεις του, τούς θανάτους του, τίς κολάσεις του κι αὐτό θά εἶναι καί ἡ δική σου σωτηρία, γιατί ὅταν φροντίζεις γιά τόν ἄλλον γιά τό σῶμα σου φροντίζεις, ἀφοῦ ὅλοι εἴμαστε «ἀλλήλων μέλη»9, ὁ ἕνας κομμάτι τοῦ ἄλλου.
Καί μέ ὅλα αὐτά εἶναι σάν νά τοῦ ἔδωσες τήν ἀπαραίτητη σωφροσύνη καί ἀνεξικακία τοῦ Γολγοθᾶ, ἡ ὁποία ἀκόμα καί στόν Σταυρό παρακαλεῖ μέ τήν ἀγάπη γιά τούς ἀντικειμένους, γιά τούς ἐχθρούς. Ὅταν δείξεις αὐτό τό παράδειγμα, δείξεις αὐτή τή συμπεριφορά, σ’ αὐτόν πού σέ ἀδικεῖ, δίνεις καί σ’ αὐτόν τό μήνυμα τοῦ τί σημαίνει ταπεινοφροσύνη, σωφροσύνη, ἀνεξικακία, συγχωρητικότητα καί μοιάζεις στόν Χριστό, πού καί πάνω ἀπό τόν Σταυρό παρακαλοῦσε γιά τούς σταυρωτές Του καί τούς ὑπερασπιζότανε στόν ἐν οὐρανοῖς Πατέρα Του, «δέν ξέρουν τί κάνουν»10.
Ἐκτός ἀπό τήν σωφροσύνη, ἀπαραίτητη εἶναι καί ἡ ὑπομονή τοῦ Χριστοῦ. Χωρίς αὐτή πῶς θά μπορέσεις νά σηκώσεις καί νά ἐπαναφέρεις στόν σωστό δρόμο τόν συνάνθρωπό σου; Ὁ ὁποῖος βρίσκεται στήν ἁμαρτία καί στίς ἁμαρτίες, στόν θάνατο καί στούς θανάτους, στή δυσωδία καί στίς δυσώδεις καταστάσεις. Αὐτό πού σᾶς ἔλεγα καί προηγουμένως. Σήμερα ἔχουμε μεγάλο ἔργο νά κάνουμε οἱ χριστιανοί, γιατί οἱ ἀδελφοί μας, οἱ κατ’ ὄνομα χριστιανοί, ἔχουν πληθύνει πάρα πολύ, ἔχουν ἀγριέψει πάρα πολύ, λόγω τῶν δαιμονικῶν παθῶν πού τούς ἔχουν κυριέψει καί δέν θά πρέπει νά τούς σιχαθοῦμε, νά τούς ἀποστραφοῦμε, ἀλλά νά ταπεινωθοῦμε καί νά τούς πιάσουμε νά τούς σηκώσουμε ἀπό κεῖ πού βρίσκονται. Αὐτό ἔχει πολύ κόπο. Θέλει πολλή ὑπομονή καί πολλή σωφροσύνη. Ἡ ἱεραποστολή, ἡ ποιμαντική βοήθεια θέλει πάρα πάρα πολύ ὑπομονή, ἄν θέλεις νά βοηθήσεις κάποιον… καί πρέπει νά θέλουμε.
Ἡ ἀγάπη σου πρέπει σταθερά καί συνέχεια νά ὁπλίζεται ἀπό τόν σταυρό καί τήν ὑπομονή τοῦ Κυρίου, ἄν θέλεις νά ἔχεις τή δύναμη νά μεταφέρεις πάνω σου τά σφάλματα τῶν διπλανῶν σου καί νά τούς ἀγαπᾶς ἀκόμα καί στίς πτώσεις τους. «Ἀνεχόμενοι ἀλλήλων ἐν ἀγάπῃ»11, λέει ὁ Ἅγιος Παῦλος. Νά ἀνεχόμαστε ὁ ἕνας τίς ἀδυναμίες τοῦ ἄλλου. Τί σημαίνει; Ὁ καθένας νά ὑπομένει τίς ἁμαρτίες καί τά πάθη τοῦ ἄλλου μέ ἀγάπη, μέ χριστιανική ἀγάπη, χωρίς φυσικά νά συμμετέχει στίς ἁμαρτίες τοῦ ἄλλου. Χωρίς τήν ἀγάπη οἱ ἄνθρωποι δέν μποροῦν νά ὑπομείνουν ὁ ἕνας τίς ἁμαρτίες τοῦ ἄλλου, ἀλλά καθίστανται μισητά ὄντα ὁ ἕνας ἀπέναντι τοῦ ἄλλου ἐξαιτίας τῆς ἁμαρτίας. Καί διώκει ὁ ἕνας τόν ἄλλον καί βασανίζει ὁ ἕνας τόν ἄλλον καί διαβρωμένοι πλέον ἀπ’ τήν ἁμαρτία φτάνουν καί στό νά φονεύονται μεταξύ τους.
– Πῶς φτάσαμε στούς παγκόσμιους πολέμους;
Ἀκριβῶς ἔτσι. Ἔλλειψε ἡ ἀγάπη, ἔλλειψε ἡ χριστιανική ζωή, ὁπότε οἱ ἁμαρτίες τοῦ ἑνός γιά τόν ἄλλον γίνονται καρφί, δέν μπορεῖ νά ὑπομείνει ὁ ὁ ἕνας τήν ἀδυναμία τοῦ ἄλλου καί πᾶμε στό μίσος καί ἀπό τό μίσος στόν φθόνο καί ἀπό τόν φθόνο στόν φόνο. Καί ἔτσι τό ἕνα μισό τῆς ἀνθρωπότητος φονεύει τό ἄλλο μισό.
Ἡ ἀγάπη ὅμως ἡ δική σου, τοῦ χριστιανοῦ, πρέπει νά εἶναι περιτοιχισμένη ἀπ’ τήν σωφροσύνη, τήν ὑπομονή, τήν πραότητα, τήν μετριοφροσύνη. Τότε εἶναι σωστή ἡ ἀγάπη. Πρέπει γιά χάρη τοῦ Χριστοῦ νά ἔχεις ταπεινοφροσύνη καί εἰρήνη ἀπέναντι στόν ἁμαρτωλό ἀδελφό σου, γιά νά μπορέσεις, ἔτσι μόνο, νά τόν ἐξαγάγεις ἀπό τήν ἁμαρτία, τόν θάνατο καί ὅλους τούς πειρασμούς, γιατί ἡ ἀγάπη καλύπτει καί δέν διαπομπεύει τόν ἁμαρτωλό, ἐνῶ τό μίσος, ἡ κακία καί ἡ ζήλεια διαπομπεύει τόν ἁμαρτωλό, θέλει νά τόν ἐκθέσει, νά τόν ρεζιλέψει, νά τόν ἐξουδενώσει.
Γι’ αὐτή τήν ταπεινοφροσύνη καί τήν σωφροσύνη καί τήν ἀγαθότητα καί τήν πανσυγχωροῦσα ἀγάπη στήν ψυχή σου θά ἐκχεθεῖ ἀπό τόν οὐρανό σάν χείμαρρος ἡ Χάρη τοῦ Χριστοῦ. Μόνο ἔτσι θά δεχθεῖς τή Χάρη. Καί αὐτή ἡ Χάρις μέ τήν οὐρανοεπιθυμοῦσα διάθεσή σου θά σέ μεταφέρει καί σένα καί τόν ἀδελφό σου στά ἅγια, οὐράνια καί φωτεινά σκηνώματα τῆς Βασιλείας τοῦ Χριστοῦ. Λέει καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος:
– Πῶς θά ζήσουμε ἀντάξιοι τῆς κλήσεώς μας;
Μέ κάθε ταπεινοφροσύνη. Ὁ ταπεινόφρων ζεῖ ἀντάξια. Αὐτό εἶναι τό θεμέλιο τῆς κάθε ἀρετῆς. Ἄν εἶσαι ταπεινός καί ἀναλογιστεῖς, ἐνῶ ἤσουν ἁμαρτωλός πῶς σώθηκες, οὔτε στά δεσμά θά ὑπερηφανεύεσαι οὔτε σ’ αὐτά πού εἶπα, ἀλλά γνωρίζοντας ὅτι καθετί εἶναι ἔργο τῆς Χάριτος, θά ταπεινώνεις τόν ἑαυτό σου. Ὁ ταπεινόφρων καί εὐγνώμων μπορεῖ νά εἶναι καί εὐάρεστος δοῦλος. Γιατί «τί ἔχεις ὅ οὐκ ἔλαβες; εἰ δέ καί ἔλαβες, τί καυχᾶσαι ὡς μή λαβών;»12.
Ἄκουσε τόν Ἀπόστολο πάλι πού λέει «περισσότερο ἀπό ὅλους αὐτούς ἐκοπίασα, ὄχι ὅμως ἐγώ, ἀλλά ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ πού εἶναι μαζί μου»13. Ὁ ταπεινόφρων, ὅταν καταφέρει κάτι, δέν λέει ὅτι τό κατάφερε ἐκεῖνος, ἀλλά ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ πού ἐργάστηκε, καταδέχτηκε νά ἐργαστεῖ, μέσα ἀπό μένα.
Μέ κάθε ταπεινοφροσύνη, ὄχι μόνο στούς λόγους οὔτε στίς πράξεις ἀλλά καί στή μορφή καί στήν ὁμιλία καί στό ἐξωτερικό σχῆμα, σέ ὅλα. Αὐτό θά πεῖ μέ κάθε ταπεινοφροσύνη. Ὁ χριστιανός θά πρέπει νά εἶναι ταπεινός σέ ὅλα του καί στό πῶς μιλάει καί στό πῶς ἐκφράζεται, τί ἔκφραση ἔχει τό πρόσωπό του, τί στάση ἔχει τό σῶμα του καί φυσικά πῶς πράττει, πῶς ἐνεργεῖ κάθε στιγμή. Ὄχι στό ἕνα ταπεινός καί στό ἄλλο θρασύς. Πρός ὅλους νά εἶσαι ταπεινός εἴτε φίλος εἶναι εἴτε ἐχθρός εἴτε μεγάλος εἴτε μικρός. Δέν κάνεις διάκριση στήν ἀγάπη σου καί στήν ταπείνωση. Λέει ὁ Ἅγιος Ἰάκωβος ὁ ἀδελφόθεος, ἅμα μπεῖ στήν ἐκκλησία κανένας χρυσοδακτύλιος14, πού φοράει χρυσό δαχτυλίδι δηλαδή, πλούσιος, τόν βάζεις στήν πρώτη θέση. Ἅμα μπεῖ κανένας φτωχός, ταπεινός, κουρελιάρης, τόν βάζεις στό ὑποπόδιο τῶν ποδῶν σου, στή γωνιά… κάτσε στήν ἄκρη! Δέν τό θέλει αὐτό ὁ Θεός. Σέ ὅλους πρέπει νά δείχνεις τήν ἴδια ἀγάπη καί νά μήν κάνεις διακρίσεις καί νά εἶσαι ἐξίσου ταπεινός σέ ὅλους εἴτε ὁ ἄλλος εἶναι φίλος εἴτε ἐχθρός εἴτε εἶναι πλούσιος εἴτε φτωχός.
Καί στά κατορθώματα νά εἶσαι ταπεινός, γιατί ἄκουσε τόν Χριστό πού λέει, μακάριοι οἱ ταπεινόφρονες, «μακάριοι οἱ πτωχοί τῷ πνεύματι»15 καί αὐτό τό βάζει πρῶτο ἀπ’ ὅλα. Γι’ αὐτό καί ὁ Ἀπόστολος Παῦλος λέει «μετά πάσης ταπεινοφροσύνης καί πραότητος, μετά μακροθυμίας, ἀνεχόμενοι ἀλλήλων ἐν ἀγάπῃ»16. Μήν εἶσαι ἕτοιμος νά θυμώσεις, νά θυμομαχήσεις, νά χάσεις τήν ὑπομονή σου. Ἔχασα, λέει, τήν ὑπομονή μου. Δέν ἐπιτρέπεται ὁ χριστιανός νά χάνει τήν ὑπομονή του.
– Γιατί νά χάσεις τήν ὑπομονή σου;
Σημαίνει ἔχασες τήν ταπείνωση.
– Εἶναι δυνατόν νά εἶναι κάποιος ταπεινός καί νά εἶναι συγχρόνος ὀξύθυμος καί ὀργίλος;
Ὄχι, βέβαια. Δέν ὠφελεῖ καθόλου ἀπ’ τή μιά νά εἶσαι ταπεινός καί ἀπό τήν ἄλλη νά ὀργίζεσαι καί νά θυμώνεις.
Νά ἀνέχεστε, λέει, ὁ ἕνας τόν ἄλλον μέ ἀγάπη.
– Πῶς εἶναι δυνατόν νά ἀνέχεσαι τόν ἄλλον, ἄν εἶναι ὀργίλος καί κακολόγος;
Ὅταν ὁ ἄλλος τώρα ὀργίζεται καί σοῦ ἐπιτίθεται. Εἶπε τόν τρόπο: μέ ἀγάπη. Ἐσύ θά τόν ἀντιμετωπίζεις μέ ἀγάπη, μέ καλοσύνη.
– Ἐάν δέν ἀνέχεσαι τόν πλησίον, πῶς θά σέ ἀνεχτεῖ ἐσένα ὁ Θεός; Ἐάν ἐσύ δέν ὑποφέρεις αὐτόν πού εἶναι σύνδουλός σου, πῶς θά σέ ὑποφέρει ὁ Κύριος;
«Ὅπου ὑπάρχει ἀγάπη, ἐκεῖ ὅλα εἶναι ὑποφερτά», λέει ὁ ἱερός Χρυσόστομος.
Αὐτή εἶναι, ἀδελφοί μου, ἡ διδασκαλία περί ταπεινοφροσύνης, πού μᾶς κάνει καί ὁ Ἅγιος Ἰουστίνος ὁ Πόποβιτς καί ὅλοι οἱ ἄλλοι Ἅγιοι Πατέρες. Εἶναι τό θεμέλιο τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Γι’ αὐτό καί ὁ Χριστός μας τό βάζει πρῶτο-πρῶτο. Ἄς θυμηθοῦμε λίγα ἀκόμα ἀπό τούς Ἁγίους Πατέρες καί νά κλείσουμε.
Λέει ὁ Μέγας Ἀντώνιος «Εἶδα ὅλες τίς παγίδες τοῦ ἐχθροῦ ἁπλωμένες σ’ ὅλη τή γῆ· καί ἀφοῦ στέναξα, εἶπα· ποιός ἄραγε μπορεῖ νά τίς περάσει χωρίς νά πάθει τίποτε, χωρίς νά τόν πιάσει ἔστω καί ἕνα δόκανο τοῦ διαβόλου; Καί τότε μιά φωνή μοῦ ἀπάντησε· ἡ ταπεινοφροσύνη».
– Θέλεις νά μή σέ πιάσει σέ τίποτα ὁ διάβολος; Νά μή σέ παγιδέψει;
Νά εἶσαι ταπεινός πάντοτε. Νά ἐπιδιώκεις νά κάνεις ἔργο ζωῆς τήν ταπείνωση. Πολλοί προσπαθοῦν νά μάθουν νά λένε τήν εὐχή. Σπουδαῖο εἶναι κι αὐτό. Ἀλλά χωρίς ταπείνωση ἡ εὐχή δέν ὠφελεῖ. Ἡ βάση εἶναι ἡ ταπείνωση. Γι’ αὐτό εἶπε ὁ ἀββάς Σισώης οἱ δρόμοι γιά τήν ταπείνωση εἶναι τρεῖς. Δέν εἶναι μόνο ἡ εὐχή. Εἶναι ἡ εὐχή ἕνας δρόμος, ἀλλά παράλληλα μ’ αὐτόν, δηλαδή χρειάζεται μαζί μ’ αὐτό νά βάζεις καί τόν ἑαυτό σου κάτω ἀπ’ ὅλους καί νά ἔχεις καί ἐγκράτεια, νά ταπεινώνεις δηλαδή τό σῶμα. Νά τό κουράζεις γιά χάρη τοῦ Χριστοῦ μέ νηστεῖες, μέ ἀγρυπνίες, μέ μετάνοιες, μέ περιορισμένη σωματική ἀνάπαυση.
«Ἡ ταπείνωση ἀπό τή φύση της ὑψώνει τόν ἄνθρωπο», λέει ὁ Μέγας Ἀθανάσιος «καί ἔχει τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Ἐπειδή εἶναι ἀγαθή καί σωτήρια τήν ἐφόρεσε ὁ Κύριος, ὅταν ἐκπλήρωσε τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τῶν ἀνθρώπων». Γι’ αὐτό καί μᾶς λένε πάλι οἱ Ἅγιοι ὅτι ἡ ταπείνωση εἶναι τό ἔνδυμα τῆς Θεότητος. Αὐτό τό ροῦχο ντύθηκε ὁ Θεός καί κατέβηκε στή γῆ καί συναναστράφηκε μαζί μας.
«Προκοπή τῆς ψυχῆς», λέει καί ὁ Μέγας Βασίλειος «εἶναι ἡ προκοπή στήν ταπείνωση».
– Θέλεις νά μάθεις ἄν πᾶς καλά στήν πνευματική ζωή; Θέλεις νά μάθεις ἄν προοδεύεις;
Νά δεῖς πόσο ταπεινός εἶσαι κι ἄν ἔγινες λίγο περισσότερο ἀπ’ ὅτι ἤσουνα. Καί ἀλλοίμονο ἄν δεῖς ὅτι δέν εἶσαι. Τότε δέν ἔχεις καθόλου πρόοδο.
«Γνώση θεοσεβείας, σημαίνει γνώση ταπείνωσης καί πραότητας. Ἡ ταπείνωση εἶναι μίμηση Χριστοῦ, ἡ δέ ἔπαρση καί θρασύτητα καί ἀναίδεια εἶναι μίμηση διαβόλου». Πόση ἀναίδεια σήμερα στόν κόσμο… πόσο ἀδιαντροπιά, ἀναισχυντία.. Εἶναι ἀκριβῶς διαβολική μίμηση. Αὐτά τά λέει ὁ Μέγας Βασίλειος.
Καί ὁ ἀββάς Ἡσαΐας κοιτάξτε τί ὡραῖα τό λέει: «Ἐκεῖνος πού ἔχει ταπεινοφροσύνη, δέν ἔχει γλῶσσα νά ἐλέγξει τόν ἀμελῆ ἤ αὐτόν πού καταφρονεῖ», αὐτόν πού δέν ἐργάζεται ὅπως πρέπει γιά τή σωτηρία του, καταφρονεῖ.
– Ναί… ἀλλά ἐσύ ποιός εἶσαι πού θά τόν ἐλέγξεις;
Ὄχι, δέν θά τόν ἐλέγξεις. Νά τόν νουθετήσεις μέ ἀγάπη, βάζοντας καί τόν ἑαυτό σου μέσα στό ἴδιο λάθος, ναί. Πάλι, ὅμως, μέ διάκριση πολλή. Ὄχι ὅμως νά ἐλέγξεις, νά κρίνεις, νά κατακρίνεις. Δέν ὑπάρχει χειρότερο, λέει κι ἕνας ἄλλος Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, «ὡς τό ἐξουθενεῖν», ὅπως τό νά ἐξουθενεῖς, νά κάνεις σκουπίδι τόν ἄλλον. Λέει, τόν ἔκανα σκουπίδι… Μεγάλη ἁμαρτία! Ποτέ δέν ἐπιτρέπεται νά κάνεις τόν πλησίον σου, τόν ἀδελφό σου, τόν ἄλλον ἄνθρωπο, τόν συνάνθρωπό σου σκουπίδι. Ποιός εἶσαι ἐσύ;
Ὁ ταπεινός «οὔτε καί μάτια ἔχει, γιά νά προσέχει τά ἐλαττώματα τῶν ἄλλων. Δέν ἔχει αὐτιά, γιά νά ἀκούσει ὅσα δέν ὠφελοῦν τήν ψυχήν του. Ἀγάπησε τήν ταπείνωση καί αὐτή θά σέ σκεπάσει ἀπό τίς ἁμαρτίες σου. Νά μή βαρεθεῖς γιά κάποιο κόπο», γιά κανέναν κόπο, «γιατί ὁ κόπος καί ἡ κακοπάθεια γεννοῦν τήν ταπείνωση», ὅταν βέβαια κάνεις τήν κακοπάθεια γιά τόν Χριστό, νηστεύεις, διακονεῖς τούς ἄλλους… ὅλα αὐτά ὁδηγοῦν στήν ταπείνωση. Νά χαίρεσαι μέ τόν κόπο. Ἡ ἀνάπαυση θά ἔρθει μέσα ἀπό τόν κόπο, ὄχι μέσα ἀπό τήν ἀμέλεια, τήν ἀκηδεία, τήν ἀδιαφορία. «Ἡ ταπείνωση συγχωρεῖ ὅλες τίς ἁμαρτίες».
«Αὐτή», λέει καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος, «εἶναι ἡ πιό μεγάλη ἀπό ὅλες τίς ἀρετές, τό νά κατορθώνει κανείς νά ταπεινοφρονεῖ. Μέ τήν ταπείνωση καί πραότητα ἔρχεται ἡ θεία βοήθεια. Ἡ ταπεινοφροσύνη κάνει δικαίους τούς ἁμαρτωλούς. Ἀπό τήν ταπεινοφροσύνη κατορθώνεται ἡ ὁμόνοια».
– Γιατί δέν ὑπάρχει ὁμόνοια σήμερα; Στίς οἰκογένειες; Μεταξύ τῶν ἀνδρογύνων…;
Γιατί δέν ὑπάρχει ταπεινοφροσύνη. Ὁ καθένας ἔχει τόν ἐγωισμό του καί θέλει νά ἐπιβληθεῖ στόν ἄλλον, νά ἔχει τό πάνω χέρι ὅπως λέμε. «Χωρίς αὐτήν -τήν ταπεινοφροσύνη- εἶναι ἀδύνατο νά σωθοῦμε. Ὅσοι ἐπιθυμοῦν ταπεινοφροσύνη νά μήν σταματοῦν νά ἐξετάζουν καί νά ἀνακρίνουν καθημερινά τόν ἑαυτό τους».
Καί ὁ ἀββάς Ἰσαάκ: «Ὁ ταπεινός ἄνθρωπος τιμᾶται ἀπ’ ὅλους. Οἱ ἐχθροί τῆς ἀλήθειας δέν μποροῦν νά καταφρονήσουν τήν ταπείνωση. Ἄν καί εἶναι φτωχός ἐκεῖνος πού ἀπέκτησε τήν ταπείνωση, τιμᾶται γι’ αὐτήν σάν νά φορεῖ πορφύραν καί στεφάνι». Ὁ ταπεινός γίνεται σεβαστός καί ἀπό τούς κακούς καί ἀπό τούς ἐχθρούς τῆς ἀλήθειας. «Νά ὑπομένεις τόν ἐξευτελισμό καί τήν ταπείνωση μέ καλή θέληση, γιά νά ἀποκτήσεις τό θάρρος τῆς ἀνεμποδίστου ἀναφορᾶς πρός τόν Θεό. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος ὑπομένει θεληματικά κάθε σκληρό λόγο, χωρίς ὅμως νά ἔχει ἁμαρτήσει πρός ἐκεῖνον ὁ ὁποῖος τοῦ τόν εἶπε, φορεῖ μέν στήν κεφαλή ἀκάνθινο στέφανον, γίνεται ὅμως μακάριος, γιατί σέ καιρόν τόν ὁποῖο δέ γνωρίζει, στεφανώνεται ἄφθαρτα. Ἡ τελειότητα τῆς ταπεινώσεως εἶναι τό νά μπορεῖς νά δεχθεῖς μέ χαράν ἐξευτελισμό καί κάθε ψεύτικη κατηγορία». Βλέπετε; Αὐτό εἶναι ἡ τελειότητα τῆς ταπείνωσης. Θά πεῖς: ἐγώ δέν τό ἔχω αὐτό. Ναί, ἀλλά νά προσπαθήσεις νά τό καταφέρεις. Νά χαίρεσαι, ὅταν κατηγορεῖσαι ἄδικα, νά τό ὑπομένεις μέ χαρά.
«Ἐκεῖνος πού εἶναι πραγματικά ταπεινόφρονας, ὅταν ἀδικεῖται, δέν ταράσσεται οὔτε ἀπολογεῖται γιά τήν ὑπόθεση πού ἀδικήθηκε, ἀλλά δέχεται σάν ἀλήθεια τή συκοφαντία καί δέ φροντίζει νά πείσει τούς ἀνθρώπους ὅτι ἀδικήθηκε ἀλλά ζητᾶ συγχώρηση». Βάζει μετάνοια καί ἤρεμα καί ἥσυχα ἀποχωρεῖ καί συνεχίζει τόν πνευματικό του ἀγῶνα.
Καί ὁ Ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος λέει: «Αὐτό εἶναι τό θεμέλιο τοῦ δρόμου πού ὁδηγεῖ στόν Θεό, τό νά βαδίζεις τόν δρόμο τῆς ζωῆς μέ ὑπομονή μεγάλη, μέ ἐλπίδα καί ταπεινοφροσύνη χωρίς ἐγωϊσμό. Ἅν, λοιπόν κανείς δέν ἔχει πολλήν ταπείνωση, αὐτός παραδίνεται στόν σατανᾶ, ἀπογυμνώνεται ἀπό τή θεία Χάρη πού τοῦ δόθηκε καί δοκιμάζεται ἀπό πολλές θλίψεις καί τότε ἐκδηλώνεται ἡ ὑπερηφάνειά του, γιατί εἶναι γυμνός καί ταλαίπωρος. Αὐτός πού δέχεται τόν πλοῦτο τοῦ Θεοῦ πρέπει νά ζεῖ μέ πολλή ταπεινοφροσύνη, μέ συντριβή καρδιᾶς καί νά θεωρεῖ τόν ἑαυτό του ὅτι εἶναι φτωχός καί δέν ἔχει τίποτα δικό του». Ἀκόμα κι ἄν ἔχεις χαρίσματα ἀπό τόν Θεό, πάλι νά θεωρεῖς τόν ἑαυτό σου ὅτι εἶσαι ἕνα τίποτα. «Αὐτός πού ταπεινώνει ἔτσι τόν ἑαυτό του μπορεῖ νά διατηρεῖ τή Χάρη», γιατί πολλοί παίρνουν τή Χάρη ἀλλά ἀμέσως τή χάνουν. Καί μέ ρωτᾶνε, πάτερ, πῶς θά τό κρατήσω; Νιώθω πολύ ὡραῖα… Μέ τήν ταπείνωση θά τό κρατήσεις. Ἄν λίγο ὑπερηφανευτεῖς ἔχασες τήν καλή αὐτή πνευματική κατάσταση πού αἰσθάνεσαι. Καί ὁ μέγας Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής τί λέει; «Ἡ ταπείνωση καί ἡ κακοπάθεια ἐλευθερώνουν τόν ἄνθρωπο ἀπό κάθε ἁμαρτία, καθώς κόβει ἡ μιά τά πάθη τῆς ψυχῆς -ἡ ταπείνωση- καί ἡ ἄλλη -ἡ κακοπάθεια- τά πάθη τοῦ σώματος». Ἡ μία βοηθάει τήν ἄλλη. Ἡ κακοπάθεια ὁδηγεῖ στήν ταπείνωση. Καί ὁ ταπεινός πάλι κακοπαθεῖ ὑπομένοντας τίς ἀδικίες καί ὅ,τι ἄλλο γιά χάρη τοῦ Χριστοῦ.
Αὐτά ἤθελα νά πῶ στήν ἀγάπη σας σήμερα. Δέν ξέρω ἄν θέλετε νά συζητήσουμε κάτι πάνω σ’ αὐτά. Ὑπάρχει κάποια τοποθέτηση; Κάποι ἐρώτηση;
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Ἐρ. : Τρία πράγματα νά πῶ. Στό σχολεῖο ὑπῆρχε μία ἐπιγραφή ἔξω πού ἔλεγε: «αἰέν ἀριστεύειν καί ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων». Μία ρήση…
Ἀπ. : Τό «αἰέν ἀριστεύειν» θά τό κάνουμε χριστιανικό! Νά ἀριστεύουμε πάντοτε στίς ἀρετές, στήν ταπείνωση, στήν ἀγάπη, σ’ αὐτά πού θέλει ὁ Χριστός. Ὄχι νά ἀριστεύουμε σ’ αὐτά πού ἀρέσουν στούς ἀνθρώπους καί θεωροῦν σπουδαῖα οἱ ἄνθρωποι, νά κάνουμε παγκόσμιο ρεκόρ στόν πρωταθλητισμό… νά πάρουμε βραβεῖο..
Ἐρ. : ………………………
Ἀπ. : Ἐξαρτᾶται. Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός ἔλεγε ὅτι τό κακό θά ἔρθει ἀπό τούς γραμματισμένους. Δηλαδή, τά γράμματα αὐτά καθεαυτά εἶναι κάτι οὐδέτερο. Τό πῶς θά τά χρησιμοποιήσει κανείς. Καί οἱ Ἅγιοι μεγάλοι Πατέρες, ὁ Μέγας Βασίλειος, ὁ ἱερός Χρυσόστομος, σπούδασαν στίς φιλοσοφικές σχολές τῶν εἰδωλολατρῶν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Στήν Ἀθήνα ὁ Μέγας Βασίλειος, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος στήν Ἀντιόχεια.. Δέν ἀποκλείεται ἡ μόρφωση, ἀλλά ἡ μόρφωση δέν σώζει τόν ἄνθρωπο. Ἐκεῖνο πού τόν σώζει εἶναι ἡ Χάρις, ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ.
Ἐρ. : ………………………
Ἀπ. : Νά τά ἐφαρμόζουμε ὅ,τι μαθαίνουμε. Ἡ μάθησις στήν χριστιανική ὁρολογία νοεῖται ὡς ἐφαρμογή. Ὅταν λέει ὁ Χριστός μας «μάθετε ἀπό Μένα ὅτι εἶμαι πράος καί ταπεινός»17 δέν ἐννοεῖ ἁπλῶς νά τό ἀκούσετε ἤ νά τό διαβάσετε στό εὐαγγέλιο καί τό μάθατε, ἀλλά νά τό ζήσετε. Μαθαίνω σημαίνει βιώνω, μετέχω στή ζωή τοῦ Χριστοῦ καί τότε μαθαίνω. Εἶναι ἡ βιωματική μάθηση. Νομίζω ὑπάρχει αὐτός ὁ ὅρος σήμερα στήν παιδαγωγική. Μαθαίνεις πράττοντας. Τότε πραγματικά μαθαίνει ὁ ἄνθρωπος, ὅταν τό φτιάχνει αὐτό πού διαβάζει. Διάβασες ὅτι ὁ Χριστός εἶναι ταπεινός καί πράος; Ὄχι δέν τό ἔμαθες. Γιά νά τό μάθεις, πρέπει νά τό βάλεις σέ πράξη, νά τό κάνεις κι ἐσύ.
Ἑπομένως, τό «αἰέν ἀριστεύειν» νά τό πάρουμε ἔτσι. Καί οἱ μεγάλοι Πατέρες, ὁ Μέγας Βασίλειος κ.λ.π. σπούδασαν μέν, ἀλλά ξέρετε τί ἔλεγε ὁ Μέγας Βασίλειος; «Τιμία μοι κόπρος» ἡ σπουδή μου… οἱ κατά κόσμον σπουδές καί γνώσεις. Πού ἦταν πάρα πολλές τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ἤτανε πανεπιστήμονας. Γιά τήν ἐποχή του ἤξερε τόσες ἐπιστῆμες τόσο τέλεια ὅσο ἕνας ἄλλος σπούδαζε μία ἐπιστήμη καί ὄχι τόσο τέλεια…
Ἐρ. : ………………………
Ἀπ. : Μπορεῖ, ὄχι μόνο νά μή σοῦ βάλει μυαλό, νά σοῦ βγάλει καί τό λίγο μυαλό πού ἔχεις, δηλαδή τήν σωφροσύνη, νά σέ γεμίσει ὑπερηφάνεια. Ὅπως, δυστυχῶς, γίνεται στίς μέρες μας. Τά παιδιά ὅλα θέλουν νά σπουδάσουν ἀλλά ἔχουν καί πολύ μεγάλο ἐγωισμό καί πολύ μεγάλη θρασύτητα καί πολύ μεγάλη ἀναίδεια, δηλαδή καθόλου ταπεινοφροσύνη.
Ἐρ. : ………………………
Ἀπ. : Ὄχι, εἶναι ἀλήθεια. Ἐγώ δέν τό ἀμφισβητῶ αὐτό. Ἡ πλειοψηφία τῶν ἀνθρώπων σήμερα -καί δέν εἶναι δικός μου λόγος αὐτός- τῶν χριστιανῶν.. ἀφῆστε τούς ἄλλους, ζοῦνε σέ μία ἀκηδία, τό ἔλεγε ὁ μακαριστός π. Σωφρόνιος τοῦ Ἔσσεξ. Ἀκηδία ξέρετε τί εἶναι; Τό λέει ὁ Ἄγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος, ὁ περιεκτικός θάνατος τῆς ψυχῆς. Οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι -χριστιανοί- σήμερα εἶναι νεκροί πνευματικά, ζοῦνε αὐτή τήν ἀδιαφορία καί σοῦ λέει… τί μοῦ λές γιά Χριστό τώρα… ἐγώ δέν προλαβαίνω, ἔχω τίς δουλειές μου.. ἄφησέ με ἥσυχο! Οὔτε μιά ὥρα τήν Κυριακή δέν βρίσκουν. Σοῦ λέει, μιά ὥρα ἔχω νά ξεκουραστῶ. Ἑπομένως, μιλᾶμε γιά νέκρωση, πνευματική νέκρωση.
Καί ὁ Χριστός μας εἶπε αὐτό τόν «μελαγχολικό» λόγο, ἄς τόν ποῦμε ἔτσι, «ἄραγε ὅταν θά ἔλθω πάλι, θά βρῶ τήν πίστη στή γῆ;»18. Τό εἶπε ὁ Χριστός. Καί ὅταν περνοῦσαν κάτω ἀπό τόν Σταυρό, θυμάστε; Ὅλοι τόν ἐμπαίζανε… ἤτανε μιά δαιμονική συμφωνία. Ὅλοι τόν ἐμπαίζανε τόν Χριστό μας πάνω στόν Σταυρό… ὅλοι… «καί οἱ παραπορευόμενοι ἐβλασφήμουν αὐτόν κινοῦντες τάς κεφαλάς αὐτῶν καί λέγοντες· οὐά, ὁ καταλύων τόν ναόν καί ἐν τρισίν ἡμέραις οἰκοδομῶν! σῶσον σεαυτόν καί κατάβα ἀπό τοῦ σταυροῦ»19. Κατέβα ἀπό τόν Σταυρό, γιά νά μᾶς ἀποδείξεις ὅτι εἶσαι Θεός. Κατέβηκε ὁ Χριστός; Δέν κατέβηκε. Ἄν κατέβαινε, ἔλεγε ὁ μακαριστός ὁ π. Ἀθανάσιος Μυτιληναῖος, ξέρετε τί θά γινότανε; Μετά ἀπό λίγο θά Τόν πιάνανε καί θά Τόν ξανασταυρώνανε! Αὐτό θά γινότανε!
Ἐρ. : ………………………
Ἀπ. : Ἐξαρτᾶται ποῦ πιστεύουμε καί ποῦ ἔχουμε τόν θησαυρό μας. Τί εἶπε ὁ Χριστός μας; «Ὅπου εἶναι ὁ θησαυρός σας, ἐκεῖ θά εἶναι καί ἡ καρδιά σας»20.
Ἐρ. : ………………………
Ἀπ. : Ἀκριβῶς. Ὁπότε αὐτό τό σκύψιμο πού εἴπατε, αὐτή ἡ ταπείνωση δηλαδή, γιά τόν χριστιανό εἶναι ἐλευθερία. Ἄν ἔχει κάποια πράγματα… πού κανονικά δέν πρέπει νά ἔχει, πρέπει νά εἴμαστε ἀκτήμονες, ἅμα θέλουμε νά μοιάσουμε στόν Χριστό. Ὁ Χριστός εἶχε τίποτα; Εἶχε περιουσία ὁ Χριστός; Τίποτα δέν εἶχε. Ἦταν τελείως ἀκτήμων. Οὔτε σπίτι εἶχε. Τώρα βλέπετε ὅσοι ἔχετε σπίτια… μέ τά ΕΝΦΙΑ καί αὐτά… οὔτε νά τό ἐνοικιάσεις μπορεῖς ἄν ἔχεις δεύτερο σπίτι, δέν σέ συμφέρει… καί σιγά-σιγά ὅπως πᾶνε, θά τά πάρουν τελείως. Σέ λίγο θά μείνουμε χωρίς περιουσίες. Ἕνας πού ἔχει τόν θησαυρό του σ’ αὐτά, θά τρελαθεῖ. Ὅπως τρελάθηκαν, ὅταν ἔγιναν τά capital controls κάποιοι καί πηγαίνανε στίς τράπεζες καί οὐρλιάζανε, θέλω τά λεφτά μου.. σέ κατάσταση παράκρουσης ἦταν αὐτοί οἱ ἄνθρωποι. Γιατί; Γιατί ἡ ἐλπίδα τους εἶναι αὐτά. Ἐνῶ ὁ χριστιανός δέν ἔχει πρόβλημα… καί νά τόν ἐκμεταλλευτοῦνε καί νά τόν φυλακίσουνε καί νά τοῦ τά πάρουν ὅλα… Χριστό δέν μποροῦν νά τοῦ πάρουν. Ψυχή δέν μποροῦν νά τοῦ πάρουν. Αὐτά εἶναι πού πρέπει νά φυλάξουμε, εἶπε ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς, Χριστός καί ψυχή. Ὅλα τά ἄλλα ἄς τά πάρουν. Ἤδη δέν μᾶς τά ἔχουνε πάρει λίγο ἕως πολύ; Ποιός κάνει κουμάντο στήν Ἑλλάδα σήμερα; Ἐμεῖς κάνουμε κουμάντο; Ὄχι, ἄλλοι κάνουν. Ἐμεῖς ἁπλῶς κοροϊδευόμαστε ὅτι τούς βγάζουμε αὐτούς ἐκεῖ στήν ἡγεσία καί εἶναι αὐτοί πού θέλουμε. Δέν εἶναι αὐτοί πού θέλουμε καί οὔτε κάνουν αὐτά πού θέλουμε. Κι αὐτοί οἱ ἴδιοι δέν κάνουν αὐτά πού θέλουν ἐνδεχομένως, γιατί κάνουν ὑπακοή σέ κάποιους ἄλλους, μεγαλοτραπεζίτες, παγκόσμια συμφέροντα καί κυκλώματα.
Δέν εἴμαστε ἐλεύθεροι λοιπόν οὔτε οἰκονομικά οὔτε πολιτικά. Ἀλλά γιά τόν χριστιανό αὐτό δέν εἶναι πρόβλημα. Τόν Χριστό μπορεῖς νά τόν ἔχεις καί μέσα στήν φυλακή, ὅπως Τόν εἶχαν οἱ Ἀπόστολοι, Παῦλος καί Σίλας, πού ἔψαλλαν λέει μεσονυκτίου, μέσα στή νύχτα φυλακισμένοι μέ τά πόδια τους ἀσφαλισμένα στό τιμωρητικό ξύλο καί «ἐπηκροῶντο οἱ δέσμιοι»21. Οἱ ἄλλοι δέσμιοι ἄκουγαν ἐκστατικοί! Καί μετά ἔγινε σεισμός καί ἄνοιξαν οἱ πύλες καί ἐλευθερώθηκαν ὅλοι.
Ἐρ. : ………………………
Ἀπ. : Κοιτάξτε, δέν κολλᾶμε στό σχῆμα τό ἐξωτερικό. Μπορεῖ νά ἔχεις ψηλά τό κεφάλι… Τό θέμα εἶναι νά ἔχεις ταπεινό τό φρόνημα. Αὐτό εἶναι τό θέμα. Τό ἐξωτερικό σχῆμα τό κάνεις ἐσύ ὅπως θέλεις ἀλλά μετά πάσης ταπεινοφροσύνης. Εἴδατε πού λέει ὁ λαός; Αὐτός ἔχει καταπιεῖ τόν λοστό… δέν σκύβει καθόλου. Μπορεῖ νά εἶναι ταπεινός, δέν λέω, ἀλλά συνήθως αὐτός ἔχει καί ὑπερηφάνεια. Ἐκφράζεται μέσω τοῦ σώματος καί ἡ κατάσταση τῆς ψυχῆς. Εἴδατε τί λέει; «Καρδίας εὐφραινομένης πρόσωπον θάλλει»22. Ὅ,τι ζεῖ ἡ καρδιά τό βγάζει καί στό σῶμα καί στό πρόσωπο. Θά πεῖς τώρα: Ἕνας πού εἶναι ὑπερήφανος καί σκύβει εἶναι καλό πράγμα; Ὄχι, δέν εἶναι καλό. Αὐτός εἶναι ὑποκριτής. Ἀλλά βοηθάει αὐτό. Καί τότε εἶναι καλό, ὅταν βοηθιέται νά γίνει ταπεινός.
Λέει ὁ ἀββάς Δωρόθεος ὑπάρχουν μηχανές ταπείνωσης. Τί θά πεῖ μηχανές;
Κάποια μέσα πού χρησιμοποιοῦμε, γιά νά γίνουμε ταπεινοί. Ὄχι ὅτι εἴμαστε ταπεινοί. Αὐτά εἶναι, τό νά μιλᾶς ταπεινά, τό νά βαδίζεις ταπεινά, τό νά ντύνεσαι ταπεινά, νά μή φορᾶς μάρκες καί πολυτελή ροῦχα, νά μήν ἔχεις αὐτοκίνητα πολυτελείας, σπίτια μαρμάρινα καί ὅλα αὐτά. Αὐτά ὅλα βοηθᾶνε, ἀλλά δέν εἶναι ταπείνωση. Εἶναι ὅμως τρόπος βοηθητικός, γιά νά πᾶς στήν ταπείνωση καί πρέπει νά τά χρησιμοποιοῦμε κι αὐτά, μήν τά ἀποκλείουμε. Ἀλλά νά μή μείνουμε σ’ αὐτά φυσικά! Ἀλλοίμονο, ἄν μείνεις στό ἐξωτερικό σχῆμα καί δέν ἐργάζεσαι στήν καρδιά σου νά ἀποκτήσεις τό φρόνημα τό ταπεινό, ὅτι εἶσαι χειρότερος ἀπ’ ὅλους. Αὐτό εἶναι κατεξοχήν πού θέλει ὁ Θεός. Ἀλλιῶς εἶσαι ἕνας ὑποκριτής βεβαίως, ὅπως ἦταν οἱ Φαρισαῖοι. Ἐξωτερικά φαινόταν θρησκευόμενοι, ἅγιοι.. καί ἦταν αὐτοί πού σταύρωσαν τόν Χριστό. Οἱ μεγαλύτεροι φονεῖς ὅλων τῶν αἰώνων ἦταν οἱ ὑποκριτές, γιατί φόνευσαν τόν Θεό. Φόνευσαν τόν Χριστό. Ἦταν καί εἶναι…
Ἐρ. : Ἡ ταπείνωση εἶναι ἡ ἀρχή τῆς ἀλήθειας. Ἡ ἀλήθεια εἶναι τό φῶς τοῦ κόσμου. Ἡ ἀρχή τῆς ταπείνωσης εἶναι ἡ ἀποδοχή ἀπό τόν ἄνθρωπο ὅτι δέν γνωρίζει τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ….. καί ποιός γνωρίζει τά βάθη τῆς καρδίας τοῦ ἀνθρώπου; Βλέπετε ὁ Θεός φρόντισε ἤ ἐπέτρεψε κάποιοι ἄνθρωποι νά πέσουν σέ μεγάλες ἁμαρτίες… καί μετά ἔγιναν καί ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας. Ποιός μπορεῖ νά μιλήσει γιά ποιόν; Τό μόνο πού μπορεῖ νά δεῖ ὁ ἄνθρωπος εἶναι τίς ἁμαρτίες του, γιατί ὑπάρχει ἡ βεβαιότητα ὅτι δέν γνωρίζει οὔτε τά βάθη τῆς δικῆς του καρδίας… Ὁπότε ὁ ἄνθρωπος γνωρίζει μόνο τίς ἁμαρτίες του, τίποτα ἄλλο…
Ἀπ. : Μάλιστα. Ἁπλῶς αὐτό πού εἴπατε γιά τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ, νά μήν θεωρήσουμε ὅτι ὁ Θεός ἔχει βάλει τόν ἄνθρωπο σέ σιδηροτροχιές. Ὁ Θεός ἔχει ἀφήσει τελείως ἐλεύθερο τόν ἄνθρωπο. Καί ὁ ἄνθρωπος, ὅπως εἴπατε, καί ἡ Ἁγία Μαρία ἡ Αἰγυπτία, ὅταν μετανοήσει ἀλλάζει ἄρδην καί οὔτε ὁ ἴδιος φανταζόταν αὐτή τήν ἀλλαγή, ἡ ὁποία γίνεται μαζί μέ τή Χάρη τοῦ Θεοῦ. Ὅταν μετανοήσει ὁ ἄνθρωπος καί ταπεινοφρονήσει, ἔρχεται ἡ Χάρις καί μετά βγαίνει στό φῶς, στήν ἀλήθεια. Ἔχει τεράστια σημασία νά ἀφηνόμαστε στό θέλημα τοῦ Θεοῦ, νά δεχόμαστε ὅλα ὅσα μᾶς δίνει ὁ καλός Θεός καί νά μετανοοῦμε. Νά ταπεινοφρονοῦμε καί νά ἔχουμε τήν χαρά τήν ἀληθινή τοῦ Χριστοῦ μας.
Ἐρ. : Εὐλογεῖτε. Νά διαβάσω ἕνα χωρίο ἀπό τήν Ἁγία Γραφή καί νά μᾶς πεῖτε λίγο… τό ὁποῖο λέει «διά τοῦτο εἴρηκα ὑμῖν ὅτι οὐδείς δύναται ἐλθεῖν πρός με, ἐάν μή ᾖ δεδομένον αὐτῷ ἐκ τοῦ πατρός μου»23…..
Ἀπ. : Νά σᾶς πῶ κάτι. Στήν ἀρχή λέει τό Εὐαγγέλιο, πολλοί ἀκολουθοῦσαν τόν Χριστό, πάρα πολλοί. Μετά λέει «ὀπίσω αὐτοῦ ἀπῆλθον»24. Μετά φύγανε. Στήν ἀρχή πήγαιναν πολλοί κοντά Του καί λέει ὁ π. Νικηφόρος Θεοτόκης: Γιατί πήγαιναν; Εἴτε γιά νά δοῦν τά θαύματα πού ἔκανε, ἀπό περιέργεια, ἔκανε πολλά θαύματα ὁ Χριστός μας, εἴτε γιά νά μετέχουν στά θαύματα. Ἦταν ἄρρωστοι, εἶχαν συγγενεῖς ἀρρώστους. Μετά, ὅμως, ὅταν ἄκουσαν τή διδασκαλία καί κατεξοχήν τή διδασκαλία περί Θείας Μεταλήψεως, ὅτι πρέπει νά φᾶνε τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, «ὀπίσω αὐτοῦ ἀπῆλθον» λέει, φύγανε ὅλοι. Καί ὁ Χριστός εἶπε τότε στούς Ἀποστόλους «μή καί ὑμεῖς θέλετε ὑπάγειν;»25. Μήπως καί ἐσεῖς θέλετε νά φύγετε; Εἶστε ἐλεύθεροι. Σήμερα οἱ ψευτοκουλτουριάρηδες καί οἱ παγκοσμιοποιητές θά λέγανε εἶναι πολύ αὐστηρός, ἀδιάλλακτος…
Ἐρ. : ………………………
Ἀπ. : Ναί, δέν πίστευαν πραγματικά στόν Χριστό. Δέν Τόν ἐμπιστευόντουσαν. Τόν ἀκολουθοῦσαν γιά τούς δικούς τους λόγους. Καί οἱ μαθητές ἦταν ἀτελεῖς. Ἀλλά οἱ μαθητές δέν φύγανε, ἐδῶ εἶναι ἡ διαφορά. Ἦταν μέν ἀτελεῖς, εἶχαν ἀδυναμίες, καί τούς μαλώνει συνέχεια ὁ Χριστός.. θά δεῖτε στό Εὐαγγέλιο συνέχεια τούς μάλωνε, μέχρι νά φτάσουν στήν ὡριμότητα τήν πνευματική καί νά πάρουν στή Πεντηκοστή τήν τελειότητα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Οἱ ἄλλοι ὅμως φύγανε. Δέν εἶχαν αὐτή τήν σταθερότητα, αὐτή τήν πίστη, τήν ἐμπιστοσύνη στόν Χριστό, ὅταν τούς εἶπε κάτι πού δέν τούς ἄρεσε.
Καί αὐτό ἤθελα νά σᾶς πῶ, σήμερα ἔτσι χαρακτηρίζονται ὅσοι εἶναι σωστοί, ὡς ἀπόλυτοι, ὡς φανατικοί -καί ὁ ὁμιλῶν- ὡς αὐστηροί, ὡς κολλημένοι.. ἀλλά ὁ Χριστός εἶναι ἀκριβῶς αὐτό. Ἀκριβῶς αὐτό εἶναι ὁ Χριστός, εἶναι ἀπόλυτος, καί λέει, παιδιά, ὅποιος θέλει, αὐτή εἶναι ἡ ἀλήθεια. Μήπως θέλετε νά φύγετε; Εἶστε ἐλεύθεροι νά φύγετε. Ἔτσι λέει καί ὁ γνήσιος κήρυκας τοῦ Εὐαγγελίου σήμερα. Ἀλλά πολλοί σήμερα, ὄχι γνήσιοι κήρυκες, ξέρετε τί λένε; Ἅμα τά πῶ αὐτά θά φύγουν ἀπ’ τήν ἐκκλησία, δέν θά ἔρχεται κανένας στήν ἐκκλησία. Ναί, ἀλλά ἅμα δέν τά πεῖς αὐτά, δέν λές αὐτά πού λέει ὁ Χριστός. Λές δικά σου πράγματα. Ὁπότε ὅλη ἡ Ἐκκλησία φεύγει ἀπ’ τόν Χριστό ἐξαιτίας σου! Ἐνῶ, ἄν πεῖς αὐτά πού λέει ὁ Χριστός, μπορεῖ νά φύγουν ἀρκετοί, ἀλλά κάποιοι θά μείνουν. Ποιοί; Αὐτοί πού ἔχουν τό φρόνημα τῶν Ἀποστόλων. Ὅπως μείνανε οἱ Ἀπόστολοι. Καί εἶπαν ὅλοι, διά τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου, «Ποῦ νά πᾶμε Κύριε; Ἐσύ ῥήματα ζωῆς αἰωνίου ἔχεις»26.
Ἀλλά αὐτά τά ρήματα τῆς ζωῆς τῆς αἰωνίου ὁ κόσμος δέν τά δέχεται, γιατί εἶναι κόσμος, εἶναι ὑποταγμένος στόν πονηρό δηλαδή, στή φιλαυτία, στή φιληδονία, στή φιλαργυρία. Ἐμεῖς ὅμως δέν μποροῦμε νά μήν ποῦμε τά ρήματα τῆς αἰωνίου ζωῆς καί νά λέμε τά ρήματα πού ἀρέσουν στόν κόσμο. Ἄν τό κάνουμε, προδίδουμε τόν Χριστό. Βλέπετε; Ὁπότε ἐμεῖς θά παραμείνουμε.
Τί σημαίνει τώρα αὐτό πού λέει ὁ Χριστός μας ὅτι ἄν δέν τόν ἔχει ἑλκύσει ὁ Πατέρας, δέν μπορεῖ νά ἔρθει σέ Μένα; Ἀφοῦ ὅ,τι εἶναι ὁ Χριστός εἶναι καί ὁ Πατέρας. Θεός τέλειος ὁ Πατέρας, Θεός τέλειος καί ὁ Υἱός. Τό θέλημα τοῦ Πατρός εἶναι καί θέλημα τοῦ Υἱοῦ. Αὐτόν πού ἑλκύει ὁ Πατέρας, τόν ἑλκύει καί ὁ Χριστός δηλαδή, ἀλλά ἀπό ταπείνωση ὁ Χριστός λέει ἄν δέν τόν ἔχει ἑλκύσει ὁ Πατέρας Μου. Τί σημαίνει αὐτό τώρα νά τόν ἑλκύσει ὁ Πατέρας; Δηλαδή κάνει διακρίσεις ὁ Πατέρας; Ἄλλους τούς ἑλκύει καί ἄλλους δέν τούς ἑλκύει; Ἄλλους τούς δίνει τό χρίσμα, ὅπως λένε τώρα οἱ πολιτικοί.. δυστυχῶς γίνεται καί στήν ἐκκλησιαστική γλώσσα, τό λένε οἱ δημοσιογράφοι. Αὐτός, λένε, πῆρε τό χρίσμα νά γίνει ἐπίσκοπος. Τοῦ εἶπε ὁ ἀρχιεπίσκοπος ὅτι θά γίνει ἐπίσκοπος, πῆρε τό χρίσμα.
Ὄχι.. ποιούς ἑλκύει ὁ Πατέρας; Αὐτούς πού θέλουν. Ποιούς ἑλκύει ὁ Υἱός πού τούς ἑλκύει καί ὁ Πατέρας; Αὐτούς πού θέλουν. Ὑπάρχει περίπτωση νά πᾶς στόν Χριστό καί νά σοῦ πεῖ δέν σέ θέλω; Σέ καμία περίπτωση! «Τόν ἐρχόμενον πρός με οὐ μή ἐκβάλω ἔξω»27, λέει ὁ Χριστός. Ἄρα, αὐτοί πού φύγανε, δέν φύγανε, γιατί ἔφταιγε ὁ Θεός-Πατέρας, πού πήγανε μέν ἀλλά δέν τούς δέχτηκε, ἀλλά ἐπειδή οἱ ἴδιοι δέν δέχτηκαν τήν κλήση τοῦ Θεοῦ-Πατρός. Ὁ Θεός-Πατήρ καλεῖ ὅλους. «Ἰδού ἕστηκα ἐπί τήν θύραν καί κρούω»28, λέει στήν Ἀποκάλυψη. Σέ ποιούς κρούει; Σέ ὁρισμένους; Καί στούς ἄλλους δέν κρούει; Οἱ καημένοι στήν Ἄπω Ἀνατολή, λένε, δέν ἔχουν ἀκούσει τίποτα γιά Χριστό καί γιά πίστη. Ποιός σοῦ εἶπε ὅτι δέν ἔχουν ἀκούσει τίποτα; Ὄλοι ἀκοῦνε. Σέ ὅλους χτυπάει ὁ Χριστός διά τῆς συνειδήσεως. Ὅλοι ἔχουν μέσα τους συνείδηση, ὅτι τό νά πάρεις τή γυναίκα τοῦ ἄλλου εἶναι ἁμαρτία. Ὅλοι τό ξέρουνε καί οἱ χριστιανοί καί οἱ μή χριστιανοί. Τό νά ἁμαρτάνεις καί νά ζεῖς σαρκικά, ὑποδουλωμένος στή σάρκα εἶναι ἁμαρτία, ὅλοι τό ξέρουνε. Ὅλοι τό καταλαβαίνουνε, ὄχι μόνο οἱ χριστιανοί. Ἀλλά πόσοι ἀκολουθοῦν τή συνείδησή τους; Ἐλαχιστότατοι. Ὄχι ἀπό τούς ἐκτός, ἀπό τούς ἐντός, ἀπό αὐτούς πού ὑποτίθεται εἶναι τῆς Ἐκκλησίας. Πόσοι ἀκοῦνε τήν ἐντολή τοῦ Χριστοῦ πού λέει νά μή μοιχεύεις μέ τά μάτια σου;29 Τό λέει ἡ ἐντολή. Εἶναι ἐντολή αὐτό. Πόσοι τό ἀκοῦνε; Ἀπό τούς χριστιανούς, ἀφῆστε τούς ἔξω. Πόσοι δέν εἶναι συνέχεια μέσα στό διαδίκτυο καί βλέπουνε συνέχεια τέτοια πορνοθεάματα; Δέν εἶναι αὐτό ἁμαρτία; Τί εἶναι; Ξεκάθαρη ἁμαρτία. Ἀπό τούς χριστιανούς μιλάω.
Ξέρετε τί ἔλεγε μιά δαιμονισμένη; Μιλοῦσε ὁ διάβολος μέσα ἀπ’ αὐτή. Ἔχω μολύνει ὅλη τήν ἀνθρωπότητα μέ τό ἴντερνετ. Ὁ διάβολος τό ὁμολογεῖ. Γιατί εἶναι τό πιό εὔκολο πράγμα σήμερα νά λερώσεις τήν καρδιά σου μέσα ἀπό τό διαδίκτυο, μ’ ἕνα κουμπάκι… πατᾶς καί τελείωσε… Λοιπόν, αὐτό τί σημαίνει; Δέν τούς ἕλκυσε αὐτούς ὁ Πατέρας; Ὁ Πατέρας τούς ἕλκυσε, ἀλλά δέν δέχτηκαν τήν ἕλξη του, τήν ἀπώθησαν. Γι’ αὐτό εἶπε ὁ Χριστός, κανένας δέν ἔρχεται σέ Μένα, ἐννοεῖται καί στόν Πατέρα, παρά μόνο αὐτός πού ἀποδέχεται τήν ἕλξη πού τοῦ κάνω Ἐγώ καί ὁ Πατέρας. Αὐτή εἶναι ἡ ἀλήθεια, ἕτσι ἑρμηνεύεται αὐτό τό χωρίο. Καταλάβατε; Δηλαδή, τό θέμα δέν εἶναι στόν Θεό. Ὁ Θεός θέλει ὅλοι νά σωθοῦμε. Τό θέμα εἶναι σέ μᾶς. Θέλουμε νά σωθοῦμε; Ἄν θέλουμε, θά ἀνταποκριθοῦμε στήν κλήση τοῦ Χριστοῦ, στήν ἕλξη τοῦ Χριστοῦ καί θά ἀνοίξουμε τήν πόρτα τῆς καρδιᾶς μας στόν Χριστό.
Ἀρχ Σάββας Ἁγιορείτης
1 Ἐφ. 4, 2.
2 Ἐφ. 4, 1.
3 Ματθ. 5, 3.
4 Φιλιπ. 2, 6-9.
5 Α΄ Κορ. 2, 16.
6 Πρβλ. Ματθ. 6, 1-6.
7 Ἰωάν. 15, 5.
8 Ἰακ. 1, 14.
9 Ρωμ. 12, 5.
10 Λουκ. 23, 34.
11 Ἐφεσ. 4, 2.
12 Α΄Κορ. 4, 7.
13 Α΄Κορ. 15, 10.
14 Ἰακ. 2, 1-4.
15 Ματθ. 5, 3.
16 Ἐφεσ. 4, 2.
17 Ματθ. 11, 29.
18 Λουκ. 18, 8.
19 Μάρκ. 15, 29-30.
20 Ματθ. 6, 21.
21 Πράξ. 16, 25.
22 Παρ. 15, 13.
23 Ἰωάν. 6, 65.
24 Ἰωάν. 6, 66.
25 Ἰωάν. 6, 67.
26 Ἰωάν. 6, 68.
27 Ἰωάν. 6, 37.
28 Ἀποκ. 3, 20.
29 Πρβλ. Ματθ. 5, 28.
(Πρός Ἐφεσίους, Κεφ. 4, στίχος 2), Ἁγίου Ἰουστίνου Πόποβιτς
