Το πάθος, το ήθος και ο λόγος: τα βασικά χαρακτηριστικά του ρητορικού λόγου
Ο ρητορικός λόγος λειτουργεί πειστικά με τρεις τρόπους:
άλλοτε μέσω του χαρακτήρα του ρήτορα, άλλοτε μέσω της συγκεκριμένης διάθεσης που δημιουργεί στην ψυχή του ακροατή και άλλοτε με τα αποδεικτικά ή φαινομενικά αποδεικτικά επιχειρήματα που περιέχει ο ίδιος.
Με τον χαρακτήρα του ο ρήτορας πείθει όταν μιλάει με τέτοιον τρόπο ώστε ο λόγος του να τον κάνει αξιόπιστο·
γιατί στους έντιμους ανθρώπους χαρίζουμε σε μεγαλύτερο βαθμό και με περισσότερη προθυμία την εμπιστοσύνη μας για όλα, βέβαια, εν γένει, τα θέματα, κατά τρόπο όμως απόλυτο για τα θέματα στα οποία δεν υπάρχει βεβαιότητα και μας αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας.
Και αυτό όμως πρέπει να προκύπτει από τον λόγο και όχι να είναι το αποτέλεσμα μιας καλής ιδέας που έχουμε από πριν για τον ρήτορα:
εγώ δεν δέχομαι, όπως το δέχονται κάποιοι συγγραφείς εγχειριδίων ρητορικής, ότι η εντιμότητα του ρήτορα δεν αποτελεί στοιχείο της ρητορικής τέχνης, γιατί δήθεν δεν συντελεί καθόλου στο να πεισθεί ο ακροατής· ίσα ίσα θα έλεγα ότι ο χαρακτήρας του ρήτορα είναι σημαντικότατο μέσο πειθούς.
Μέσω των ακροατών, πάλι, πείθει ο ρήτορας, όταν ο λόγος του τους κάνει να κυριευθούν από κάποιο πάθος·
γιατί δεν παίρνουμε τις ίδιες αποφάσεις λυπημένοι ή χαρούμενοι, κυριευμένοι από αγάπη ή από μίσος, και αυτό, όπως είπαμε, είναι το μοναδικό σημείο στο οποίο επιχειρούν να συγκεντρώσουν την προσοχή τους οι σημερινοί συγγραφείς εγχειριδίων ρητορικής –σ' αυτά όμως θα αναφερθούμε λεπτομερειακά, όταν θα μιλήσουμε για τα πάθη.
Τέλος οι ακροατές πείθονται από τον ίδιο τον λόγο, όταν τους δείξουμε καθαρά την αλήθεια ή την αληθοφάνεια χρησιμοποιώντας ό,τι είναι πειστικό στην κάθε επιμέρους περίπτωση.
Παρακολουθήστε,λοιπόν,σ'αυτό το καταπληκτικό animation,τον διάλογο μεταξύ του Joshua Bell,που εκφράζει το παράπονο του και του Αριστοτέλη,που τον καθησυχάζει, εξηγώντας παράλληλα τη Θεωρία του...
***Ενεργοποιήστε τους Ελληνικούς Υπότιτλους,κάνοντας "κλικ" στο τετραγωνάκι,κάτω δεξιά της οθόνης***
ΠΕΙΘΩ / ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ
2.1 Τρόποι και μέσα πειθούς
Τρόποι πειθούς είναι οι συγκεκριμένες επιλογές του πομπού για να πείσει το δέκτη και να τον οδηγήσει στην αποδοχή της άποψης-θέσης που υποστηρίζει ή να τον παρακινήσει σε κάποια ενέργεια . Τέτοιοι τρόποι είναι:
Ø Η επίκληση στη λογική: Είναι ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο ο πομπός προσπαθεί να πείσει το δέκτη περί της ορθότητας της θέσης του, επικαλούμενος τη λογική του σκέψη, επιστρατεύοντας δηλαδή λογικά επιχειρήματα και τεκμήρια.
Ø Η επίκληση στο συναίσθημα: Είναι η προσπάθεια του πομπού να διεγείρει διάφορα συναισθήματα στο δέκτη, τα οποία θα τον παρακινήσουν στην προσδοκώμενη απόφαση ή ενέργεια.
Ø Η επίκληση στο ήθος:
· Επίκληση στο ήθος του πομπού: Είναι η προσπάθεια του πομπού να πείσει το δέκτη επικαλούμενος το ήθος του προσώπου του.
· Επίκληση στο ήθος του δέκτη: Είναι η προσπάθεια του πομπού να πείσει το δέκτη επικαλούμενος το ήθος του δέκτη.
· Η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου: Είναι η προσπάθεια του πομπού να πείσει το δέκτη για την ορθότητα της δικής του άποψης έναντι της άποψης του «αντιπάλου», όχι μέσω επιχειρημάτων, αλλά μέσω φραστικής επίθεσης προς τον αντίπαλό του, θίγοντας κυρίως το ποιόν του και τις προγενέστερες επιλογές του.
Ø Η επίκληση στην αυθεντία: Είναι η προσπάθεια του πομπού να πείσει το δέκτη για την ορθότητα της άποψης του επικαλούμενος την άποψη-θέση κάποιου ειδικού επί του θέματος ατόμου.
2.1.1 Επίκληση στη λογική
Είναι ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο ο πομπός προσπαθεί να πείσει το δέκτη περί της ορθότητας της θέσης του, επικαλούμενος τη λογική του σκέψη, χρησιμοποιώντας δηλαδή λογικά επιχειρήματα και τεκμήρια.
Μέσα επίκλησης στη λογική:
α. Επιχειρήματα: Είναι οι λογικές προτάσεις (νοητικές κατασκευές) που οργανώνονται συνήθως κλιμακωτά για τη στήριξη ή την ανατροπή μιας θέσης και που οδηγούν σε ένα αιτιολογημένο συμπέρασμα.
Η δομή ενός επιχειρήματος είναι:
· Μία ή περισσότερες προκείμενες προτάσεις (η πρώτη πρόταση και πάντως αυτή που περιέχει το κατηγόρημα του συμπεράσματος είναι ημείζων προκείμενη και η δεύτερη και πάντως αυτή που περιέχει το υποκείμενο του συμπεράσματος είναι η ελάσσων προκείμενη[1]).
· Συμπέρασμα.
Σε ερώτηση να εντοπιστεί-βρεθεί η δομή του επιχειρήματος απαντάμε ως εξής:
«Η δομή του επιχειρήματος είναι:
Δύο προκείμενες (π.χ.) προτάσεις:
· Πρώτη προκείμενη: ...π.χ. «Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί.» (μείζων προκείμενη).
· Δεύτερη προκείμενη: ...π.χ. «Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος.» (ελάσσων προκείμενη).
Συμπέρασμα: ...«Άρα, ο Σωκράτης είναι θνητός.»»
β. Τεκμήρια: Είναι τα συγκεκριμένα στοιχεία-αποδείξεις που παραθέτει ο πομπός προκειμένου να τεκμηριώσει/πιστοποιήσει τη θέση του.
2.1.2 Επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη
Πρόκειται για την προσπάθεια του πομπού να διεγείρει διάφορα συναισθήματα στο δέκτη, τα οποία θα τον παρακινήσουν να προβεί σε κάποια απόφαση ή ενέργεια. Ο πομπός, δηλαδή, επιδιώκει να ασκήσει συγκινησιακή επίδραση στο δέκτη και να τον οδηγήσει σε μια συγκεκριμένη συναισθηματική κατάσταση, προκειμένου να τον ευαισθητοποιήσει αρχικά και κατόπιν να τον «πείσει» να κάνει αυτό που του υπαγορεύει ή να ασπαστεί την άποψή του.
Μέσα επίκλησης στο συναίσθημα
Ο πομπός προκειμένου να προκαλέσει διάφορα συναισθήματα στο δέκτη καταφεύγει ή επιστρατεύει τα εξής μέσα:
Ø Την περιγραφή
Ø Την αφήγηση
Ø Το χιούμορ
Ø Την ειρωνεία
Ø Διάφορα ερωτήματα
Ø Λέξεις ή φράσεις συγκινησιακά φορτισμένες
Ø Σχήματα λόγου-ποιητική λειτουργία της γλώσσας
Ø Διάφορα υφολογικά μέσα, π.χ. καταγγελτικός λόγος
Ø …
Παρατηρήσεις:
Ø Όταν εντοπίζουμε σε ένα κείμενο το σημείο όπου γίνεται επίκληση στο συναίσθημα θα πρέπει να αναφέρουμε και το συγκεκριμένο συναίσθημα που διεγείρει.
Π.χ. επίκληση στο συναίσθημα (πρόκληση φόβου).
Ø Όταν κάνουμε επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη:
· Τη συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο δέκτης.
· Το είδος της συναισθηματικής διέγερσης που θέλουμε να προκαλέσουμε.
· Τον τρόπο πρόκλησης αυτής.
Ø Πολλές φορές το είδος αυτό πειθούς γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από αδίστακτους δημαγωγούς, προκειμένου να παραπλανήσουν…, να φανατίσουν…, να προσηλυτίσουν… και εν τέλει να πετύχουν τους άνομους σκοπούς τους.
2.1.3 Επίκληση στο ήθος
Υπάρχουν τρεις μορφές επίκλησης στο ήθος:
1. Επίκληση στο ήθος του πομπού
Ο πομπός προσπαθεί να ενισχύσει την αξιοπιστία του λόγου του προβάλλοντας το ήθος του και την αξιοπιστία του προσώπου του, προκειμένου να κερδίσει έτσι την εμπιστοσύνη του δέκτη. Προβάλλει, δηλαδή, το πρόσωπό του με τέτοιο τρόπο ώστε να προκύπτει και να αποδεικνύεται η αξιοπιστία του, προκειμένου να πείσει το δέκτη για την εγκυρότητα και ορθότητα των απόψεών του.
Η αξιοπιστία του πομπού πρέπει:
· Να προκύπτει από το λόγο του και όχι από την εικόνα που είχε σχηματίσει ο δέκτης γι’ αυτόν.
· Να απορρέει από το λόγο του και να μην προβάλλεται έντονα και επιτακτικά στο πλαίσιο αλαζονικής στάσης.
· Να στηρίζεται στη βαθιά του πίστη σε ηθικές αρχές και αξίες, στην απόλυτη προσήλωσή του σε ιδανικά, όπως της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της δικαιοσύνης κ.λπ., αλλά και να προκύπτει από προσωπικές αρετές, όπως είναι η ευσυνειδησία, η ανιδιοτέλεια, η εντιμότητα, η ειλικρίνεια, η μετριοπάθεια κ.λπ.
· Να μην υποκρύπτει σκοπιμότητες και να μην εξυπηρετεί άνομα συμφέροντα, διότι τότε ανάγεται σε μέσο παραπλάνησης και προπαγάνδας.
Σημείωση: Ταυτόχρονα γίνεται και επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, καθώς δημιουργείται σ΄ αυτόν το συναίσθημα της ικανοποίησης και σιγουριάς για το γεγονός ότι ο πομπός «έχει δίκιο»
|
2. Επίκληση στο ήθος του δέκτη
Στην περίπτωση αυτή ο πομπός επικαλείται το ήθος του δέκτη, επικαλείται δηλαδή κάποιες αρετές που έχει ή προβάλλει πως έχει ο δέκτης, προκειμένου να τον πείσει να ταυτιστεί με τις απόψεις του. Συνήθως η τεχνική αυτή λόγου αποσκοπεί:
· ή στο να δημιουργήσει στο δέκτη αίσθημα ευθύνης απέναντι σε θέματα ηθικής τάξης, έτσι ώστε να νιώσει το χρέος να διαπράξει το «καλό» που ο πομπός ευαγγελίζεται (χαρακτηριστική περίπτωση είναι τα διάφορα ηθικά διλήμματα που θέτει ο πομπός στο δέκτη, π.χ. «αν πράξετε το (χ) θα αποδείξετε ότι είστε θεματοφύλακες των ηθικών αρχών και αξιών, ενώ αν πράξετε το (ψ) θα αποδείξετε πως υπονομεύετε αυτές και πως είστε φαύλοι…»)
· ή στο να «κολακέψει» το δέκτη, αποδίδοντας του ιδιότητες που έχει ή θα επιθυμούσε να έχει (π.χ. «Γνωρίζω καλά πως απευθύνομαι σε ανθρώπους που έχουν φρόνηση και βαθιά πίστη στις αξίες. Σε ανθρώπους που αγαπούν την πατρίδα τους και θέλουν να τη βλέπουν συνεχώς να προοδεύει… Και γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους είμαι σίγουρος πως θα πάρετε άμεσα την απόφαση να…».
· είτε να προκαλέσει στο δέκτη το συναίσθημα της ενοχής, αν δεν κάνει αυτό που ο πομπός προτείνει.
Σημείωση: Ταυτόχρονα γίνεται και επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, καθώς δημιουργούνται σ΄ αυτόν διάφορα συναίσθημα, όπως αναφέρθηκαν παραπάνω.
|
Ιδιαίτερα ρευστά είναι και εδώ τα όρια της προπαγάνδας, γι’ αυτό και η χρήση ή αξιολόγηση του τρόπου αυτού πειθούς απαιτεί μεγάλη προσοχή και σύνεση.
3. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου
Στην περίπτωση αυτή ο πομπός απευθυνόμενος στο δέκτη και προσπαθώντας να τον πείσει πως η δική του θέση/άποψη είναι σωστή και όχι η θέση/άποψη κάποιου άλλου (αντιπάλου) επιτίθεται στο ήθος του αντιπάλου. Προβαίνει, δηλαδή, σε μια άμεση ή έμμεση προσωπική επίθεση εναντίον του, κατακρίνοντάς τον για το ποιόν του, για τις θέσεις του, ακόμη και για την προσωπική του ζωή.
Ένας τέτοιος τρόπος πειθούς είναι κατά βάση αντιδεοντολογικός και καταδικαστέος, διότι:
· Δεν υπηρετεί την αλήθεια και το γενικό συμφέρον, τα οποία προκύπτουν μόνο μέσα από ένα γόνιμο και ήρεμο διάλογο, που στηρίζεται στη διαλεκτική «σύγκρουση» διαφορετικών απόψεων και στη βάσιμη επιχειρηματολογία.
· Τρέφεται και τροφοδοτεί στερεότυπα και προκαταλήψεις.
· Καλλιεργεί το φανατισμό και τη μισαλλοδοξία, προκαλώντας ρωγμές στον κοινωνικό ιστό.
· Τρέφει τη σκανδαλολογία και τη «δαιμονοποίηση».
· Καταλύει θεμελιώδη δικαιώματα, όπως αυτό της προσωπικής ζωής…
Μόνο στην περίπτωση που η επίθεση αυτή στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο σε στέρεα επιχειρήματα και σε ατράνταχτα τεκμήρια περί της «ανηθικότητας» και επικινδυνότητας του αντιπάλου, μπορεί να δικαιολογηθεί και να «νομιμοποιηθεί», στο όνομα της προστασίας του πολίτη και του κοινωνικού συνόλου.
Σημείωση: Ταυτόχρονα γίνεται και επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, καθώς δημιουργούνται σ΄ αυτόν διάφορα συναίσθημα, αφενός για τον «αντίπαλο», όπως για παράδειγμα αποστροφή, αγανάκτηση… και αφετέρου για τον πομπό, όπως για παράδειγμα εμπιστοσύνη, ασφάλεια κ.λπ.
|
2.1.4 Επίκληση στην αυθεντία
Πρόκειται για τον τρόπο πειθούς κατά τον οποίο ο πομπός για να ενισχύσει την εγκυρότητα-αξιοπιστία του ισχυρισμού του και να πείσει το δέκτη επικαλείται την άποψη/θέση ενός ειδικού επί του θέματος («αυθεντία»), την οποία ή παραθέτει εξ΄ αρχής, χωρίς ο ίδιος να επιχειρηματολογήσει υπέρ του ισχυρισμού του, ή την χρησιμοποιεί ως επικύρωση-τεκμηρίωση[1], αφού πρώτα αναπτύσσει τη δική του επιχειρηματολογία απόδειξης του ισχυρισμού του.
Ο τρόπος αυτός πειθούς είναι αναγκαίος και επιβάλλεται, κυρίως στους χώρους των επιστημονικών κειμένων ή λόγων, διότι οποιαδήποτε άποψη/θέση ή νέα γνώση πρέπει να στηρίζεται και να οικοδομείται στην προϋπάρχουσα γνώση που προέκυψε από έγκυρες έρευνες και μελέτες, την πατρότητα των οποίων δικαίως κατέχουν κάποιοι διακεκριμένοι επιστήμονες. Εξάλλου, θεμελιώδης αρχή της έρευνας και όλων των επιστημών είναι πως «η γνώση κατακτάται σταδιακά και οικοδομείται τμηματικά πάνω στο προϋπάρχον γνωσιολογικό οικοδόμημα.
Ενδέχεται, ωστόσο, να λειτουργεί σε βάρος της πειθούς, διότι/όταν:
- Γίνεται κατάχρηση, προκειμένου να καλυφθεί η ένδεια επιχειρημάτων του πομπού και η αδυναμία του να αρθρώσει συγκροτημένο λόγο.
- Στερείται επαρκούς γνώσης των επιστημονικών δεδομένων, με αποτέλεσμα να γίνεται επίκληση στην αυθεντία κάποιου, ο οποίος υποστηρίζει απόψεις που ή έχουν ξεπεραστεί από την εξέλιξη των επιστημονικών δεδομένων ή έχουν ανατραπεί από νέες γνώσεις ή δε στηρίζονται σε επαρκή επιστημονικά ευρήματα, οπότε στερούνται επιστημονικής εγκυρότητας.
- Οι απόψεις των ειδικών προβάλλονται ως αυταπόδεικτες και αδιαμφισβήτητες αλήθειες μέσα στο πλαίσιο ενός ακραιφνούς δογματισμού, κατά το πρότυπο των μαθητών του Πυθαγόρα που, όταν υποστήριζαν κάτι και αδυνατούσαν να το αποδείξουν, απαντούσαν: «τάδε (αυτός, ο Πυθαγόρας) έφα».
- Γίνεται επίκληση σε απόψεις κάποιων που δεν είναι ειδικοί επί του συγκεκριμένου υπό διαπραγμάτευση θέματος.
[1] Στην περίπτωση αυτή η αυθεντία κανονικά λειτουργεί ως τεκμήριο, άρα ως μέσο επίκλησης στη λογική
[1] Οι χαρακτηρισμοί αυτοί ισχύουν κατά βάση για τους τυπικούς συλλογισμούς, ενώ για τα συλλογιστικά επιχειρήματα (συλλογισμοί μέσα σε παράγραφο) πιθανόν να μην είναι ευδιάκριτος ο εντοπισμός της μείζονος και ελάσσονος προκείμενης.
Αριστοτέλη, Ρητορική Α΄ 2.3-6 (1356 a1-1356 a20)
[πηγή: Δ. Λυπουρλής, Αριστοτέλης. Ρητορική Βιβλίο Πρώτο. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Ζήτρος 2002]
