Στις 20 Δεκεμβρίου 1996, έφυγε από τη ζωή ο Καρλ Σέιγκαν.
“Μην ακολουθήσετε τον δρόμο της επιστήμης αν θέλετε φήμη, χρήμα και δόξα – γίνετε καλύτερα ρόκσταρ, ηθοποιοί ή τραγουδιστές” .
Κάποτε άκουσα σε κάποιο αμφιθέατρο αυτό το τσιτάτο, και όσο περνούσαν τα χρόνια τόσο περισσότερο αποκτούσε ζουμί και κρεατάκι. Αν κάποιος δυσπιστεί, ας κάνει το εξής πείραμα: να δοκιμάσει να αναφέρει 3 βιολόγους, 3 αστρονόμους και 3 χημικούς – μετά να δοκιμάσει να κάνει το ίδιο για 3 αθλητές, 3 ηθοποιούς και 3 τραγουδιστές. Ας μην σχολιάσουμε το τι θα γνώριζε “το ευρύ κοινό” για τα επιτεύγματα του καθενός, διότι πιθανότατα θα βρεθούμε μπροστά σε πολύ προφανή συμπεράσματα που εξηγούν πολλά δεινά της καθημερινής μας πραγματικότητας.
Ο Carl Sagan, που γεννήθηκε στις 9 Νοεμβρίου του 1934, αποτελεί μια από τις εξαιρέσεις του παραπάνω κανόνα, θα έλεγε κανείς πως υπήρξε επιστήμονας-“ρόκσταρ” με τον ιδιαίτερο τρόπο του. Όντας κοσμολόγος, αστρονόμος και αστροφυσικός, ήταν απο εκείνα τα άτομα που εξ’ορισμού κοίταζαν πιο πέρα από την μικρή γαλάζια κουκκίδα μας. Υπήρξε ωτακουστής συμπαντικής κλάσης προωθώντας ενεργά το στήσιμο του SETI (του προγράμματος που “σκανάρει” το διάστημα για μηνύματα ή ραδιοεκπομπές από εξωγήινους πολιτισμούς) και εξασφάλισε την βοήθεια “κεφαλιών” που η βοήθειά τους ήταν καθοριστικής σημασίας για την πραγμάτωση ενός τέτοιου project, παρά των αρχικών τους ενδοιασμών και δυσπιστίας ως προς το εγχείρημα.
Ο Carl Sagan δεν υπήρξε μόνο “παθητικός αυτάκιας”, αλλά πήγε ένα βήμα παραπέρα. Πάσης φύσεως μελλοντολόγοι και λάτρεις της επιστημονικής φαντασίας δεν μπορούν επίσης να αγνοήσουν την συμμετοχή του στον σχεδιασμό και στην κατασκευή των πλάκων των “διαστημόπλοιων” Pioneer που φέρουν πληροφορίες για εμάς και το πλανητικό μας σύστημα για την περίπτωση που αυτά τα σκάφη θα πέσουν σε εξωγήινα χέρια -ή πλοκάμια!- όπως επίσης και την συμμετοχή του στην κατασκευή του χρυσού δίσκου που φέρει για τον ίδιο σκοπό το Voyager. Πικάντικη λεπτομέρεια για το τελευταίο είναι πως τα “κεφάλια” του προγράμματος δεν του επέτρεψαν να συμπεριλάβει φωτογραφίες γυμνού ζευγαριού ανθρώπων στο δίσκο μετά τις αντιδράσεις για το γυμνό σχέδιο στα Pioneer – ίσως οι εξωγήινοι να είναι ντροπαλοί και να σοκάρονται εύκολα, ποτέ δεν ξέρεις!
Στο ίδιο μήκος κύματος με τα παραπάνω, βοήθησε επίσης και στην ραδιοεκπομπή του μηνύματος Arecibo με ραδιοτηλεσκόπιο προς κατευθύνσεις του σύμπαντός μας που ίσως να φιλοξενούν ζωή. Πέραν της “far out” ματιάς του , ο Sagan υπήρξε και “εδώ” : υπήρξε αρκετά έντονος με τις απόψεις του κατά την συσσώρευσης πυρηνικού οπλοστάσιου διαφόρων χωρών, όπως επίσης δεν τον άφηνε καθόλου αδιάφορο το μακροπρόθεσμο συμφέρον του είδους μας όσον αφορά τις περιβαλλοντικές καταστροφές και το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Τέλος, ο Carl Sagan εν αντιθέσει με… γνωστούς πολιτικούς άντρες, “εισέπνευσε”. Υπό το ψευδώνυμο “Mr X” είχε λάβει μέρος στην συλλογή εκθέσεων “Marihuana Reconsidered” όπου μιλούσε για την δικιά του χρήση κάνναβης υποστηρίζοντας την χρήση της και αναφέροντας πως του είχε προσφέρει έμπνευση για μέρος της όλης δουλειάς του.
Η μεγαλύτερη προσφορά του Sagan στους ανθρώπους, πιθανότατα δεν είναι κάποια ακαδημαϊκή του εργασία σε κάποιο περιοδικό μεγάλου “impact factor” που την γνωρίζουν μονάχα οι “βαρετοί διοπτροφόροι” συνάδελφοί του, ούτε οι θεωρίες του για συνθήκες ορισμένων πλανητών του ηλιακού μας συστήματος. Ίσως ούτε και η αντικειμενικά πρωτοποριακή του συνδρομή στην εύρεση ζωής στο σύμπαν και στις προσπάθειες επικοινωνίας με τους “γείτονές” μας. Η πραγματική προσφορά του Carl Sagan έγκειται σε ένα πεδίο δύσβατο για πολλούς επιστήμονες, ασχέτως εγκεφαλικού “διαμετρήματος”, αυτό της μεταλαμπάδευσης της επιστημονικής γνώσης από τους ασπρορομπάτους επιστήμονες στο ευρύ κοινό.
Η δυσκολία ενός τέτοιου έργου φαίνεται πολλές φορές μέσα από το στερεότυπο του επιστήμονα με ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες και την τάση να αφήνει όπου βρεθεί το ακροατήριό του άφωνο διότι “χάθηκε” μέσα σε τεχνικούρες και κανείς δεν κατάλαβε λέξη απο όσα είπε. Έτσι, η επιστήμη κερδίζει κάπως άδικα την φήμη πως είναι “δυσνόητη” και πως τα πορίσματά της δεν απευθύνονται στους “κοινούς θνητούς” παρά μόνο σε ιδιοφυίες. Στην αντίπερα όχθη υπάρχει και η “επιστημονική δημοσιογραφία”, όπου αν ο ρεπόρτερ δεν είναι προσεχτικός, στην προσπάθειά του να μεταφέρει νοήματα της επιστήμης στο κοινό μπορεί να τα υπεραπλουστεύσει σε επίπεδο παρανόησης – τέτοια δείγματα μπορεί κάποιος να βρει στην αγαπημένη του ενημερωτική ιστοσελίδα, στην κατηγορία “Επιστήμη” όπου πάμπολες φορές “θεραπεύτηκε ο καρκίνος” ή “βρέθηκε κάποια πανάκεια”.
Ο Carl Sagan μπορούσε να βαδίζει με ιδιαίτερη μαεστρία και άνεση πάνω στην λεπτή γραμμή του “μεταφέρω ορθά ένα επιστημονικό πόρισμα” και του “δεν κάνω τον ακροατή μου να αλλάξει κανάλι ή να κλείσει το βιβλίο” όπως εξάλλου μαρτυράει η σειρά “Cosmos: A Personal Voyage” όπου με το ελαφρώς παλαιομοδίτικο μα “κλασικό” σακάκι του, παίρνει τον τηλεθεατή για μια τσάρκα στο σύμπαν αλλά και στις απαρχές της ζωής στον πλανήτη μας. Η σειρά αυτή, που ξεκίνησε το 1980, έγινε ανάρπαστη και θεωρείται από τα καλύτερα ντοκυμαντέρ που μπορεί να παρακολουθήσει κάποιος πάνω στο θέμα – με τον Sagan να μεταδίδει στο “ακροατήριο” εκείνο τον παιδικό, αυθόρμητο ενθουσιασμό για το άγνωστο μέσα στο οποίο γεννήθηκε η επιστημονική σκέψη.
Η προσφορά του Sagan προς τον κόσμο δεν τελειώνει σε αυτό του το εγχείρημα. Έχει συγγράψει επίσης βιβλία όπως το “The Demon Haunted World” και λοιπά πονήματα όπου όπως υπήρξε “πρέσβης” του ανθρώπινου γένους σε πιθανούς εξωγήινους πολιτισμούς, έτσι υπήρξε και πρέσβης της επιστημονικής σκέψης στο ευρύ κοινό. Μέσω των βιβλίων του, προσέφερε σε απλή γλώσσα τα νοητικά εργαλεία που αξιοποιούν οι επιστήμες για να φτάσουν στα συμπεράσματά τους,επεσήμανε γνωσιακά σφάλματα που κάνουν τους ανθρώπους εύπιστους απέναντι σε πλήθος θεωριών που δεν θα έστεκαν σε επιστημονική ανάλυση και ουκ ολίγες φορές καυτηρίασε δεισιδαιμονίες, μεταφυσικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις προτείνοντας τον υγιή σκεπτικισμό ως αντίδοτο, πάντα με επιχειρήματα και νηφαλιότητα στην σκέψη, εξού και το έργο του έχει ιδιαίτερη απήχηση σε πάσης φύσεως κύκλους αγνωστικιστών ή σκεπτικιστών.
Τα βιβλία του Sagan, αν τα πετύχεις σε κάποια βιβλιοθήκη σε κάποιο φιλικό σπίτι σπανίως θα τα βρεις καλοδιατηρημένα όσο προσεκτικός και να είναι ο κάτοχός τους: είναι από τα βιβλία που δεν είναι γραμμένα για να κάθονται σε ένα ράφι διαφημίζοντας διακριτικά πως ο κάτοχός τους είναι “ψαγμένος” αλλά είναι γραμμένα για να διαβαστούν άνω της μίας φοράς, να τσαλακωθούν οι σελίδες τους σε ενδιαφέροντα σημεία ελλείψει σελιδοδείκτη και να αποτελέσουν χρηστικά αντικείμενα και όχι διακοσμητικά στοιχεία. Αν κοιτάξουμε τριγύρω μας πιθανότατα θα φτάσουμε στο συμπέρασμα πως το έργο του Carl Sagan έχει μείνει ημιτελές και ίσως να χρειαζόμαστε “δεύτερο σερβίρισμα”, ίσως και “επιδόρπιο” από παρόμοιους ανθρώπους.
Ο Carl Sagan πέθανε το Δεκέμβριο του 1996 από επιπλοκές που του προκάλεσε η μυελοδυσπλασία, μια πάθηση του μυελού των οστών. Ο απόηχος του έργου του δεν έχει σβήσει – και πιθανότατα δεν θα σβήσει ποτέ. Ο Sagan άφησε πίσω του πολύ “μεγάλα παπούτσια” που δύσκολα τα γεμίζει κάποιος μεταγενέστερούς του- και εδώ δεν υπονοούμε τίποτα για το μέγεθος των ποδιών του, αλλά για το μέγεθος της προσφοράς του στο ανθρώπινο γένος.
***
Καρλ Έντουαρντ Σέιγκαν ( 9 Νοεμβρίου 1934 – 20 Δεκεμβρίου 1996),
