Ο περισσότερος κόσμος είναι βέβαιος πως ο άνθρωπος έχει αυτή την τρομερή χάρη να μπορεί να επιλέγει ελεύθερα στη ζωή του, ότι δηλαδή έχει ελευθερία βούλησης, ένα προνόμιο που από όλα τα ζωντανά πλάσματα μόνο σ’ αυτόν έχει χαριστεί.
Η αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή είμαστε έρμαια και υποχείρια άλλων παραγόντων και άλλων δυνάμεων, έχει ελάχιστους οπαδούς. Δεν ξέρω γιατί συμβαίνει αυτό. Ίσως επειδή έχουμε την εντύπωση ότι σε κάθε στιγμή της ζωής μας είμαστε εμείς που αποφασίζουμε, δηλαδή η συνείδησή μας, που προϋποθέτουμε ότι είναι υγιής, ώριμη, ανεξάρτητη από κάθε επιρροή, ολοκληρωμένη, σωστή, αμερόληπτη, αδέκαστη, ότι έχει βαθιά και στέρεη γνώση των ηθικών αρχών και των κανόνων της λογικής, ότι είναι ικανή να διακρίνει πάντα το καλό και το κακό,
και άρα με τόσες ιδιότητες ότι είναι η μόνη υπεύθυνη για τις αποφάσεις που παίρνει, τις αποφάσεις που παίρνουμε δηλαδή.
Έτσι ξεμπερδεύουμε εύκολα και με τους συνανθρώπους μας. Εφόσον όλοι έχουμε ελεύθερη και ανεξάρτητη βούληση, όσοι κάνουν λάθη, βλακείες, καταστροφές και ανομήματα, έχουν την ευθύνη των πράξεών τους. Εμείς οι υπόλοιποι που δεν κάνουμε, μπορούμε να χαιρόμαστε. Χρησιμοποιούμε σωστά αυτό το δώρο της φύσης ή του Θεού.
Αν διαθέτουμε ελεύθερη βούληση, τότε ο κόσμος μας είναι σαφώς πιο βατός. Αν ο Αδάμ και η Εύα έφαγαν το μήλο, δεν φταίει ό Όφις, φταίνε αυτοί που με ελεύθερη βούληση αποφάσισαν να παρακούσουν τον Κύριο. Ο Κύριος μάς έδωσε αυτό το προνόμιο και μας άφησε κατόπιν να διαλέξουμε ποιο δρόμο θα πάρουμε. Εμείς, δηλαδή το προπατορικό ζεύγος, διάλεξε το λάθος δρόμο και καταδίκασε την ανθρωπότητα στην αμαρτία. Επομένως, γεννηθήκαμε με τη στάμπα του αμαρτωλού, αλλά επειδή έχουμε ελεύθερη βούληση, από μας και μόνο από μας εξαρτάται τώρα, αν θα πάμε στον Παράδεισο ή όχι, με άλλα λόγια αν θα γίνουμε καλοί ή κακοί άνθρωποι.
Το γεγονός ωστόσο ότι εδώ και χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος πιστεύει ότι έχει ελευθερία επιλογής, πρέπει να μας υποψιάζει. Το ίδιο ατράνταχτα πίστευε ότι ο Ήλιος περιστρέφεται γύρω από τη Γη και ότι η Γη είναι το κέντρο του σύμπαντος κόσμου και μετά διαψεύστηκε οικτρά. Τα φαινόμενα λοιπόν μάς απατούν. Μήπως κι εδώ έχουμε μια τέτοια περίπτωση;
Για τον απλό, ανυποψίαστο άνθρωπο το πράγμα είναι ξεκάθαρο: Αν σταθεί μπροστά σε ένα πιάτο με σούπα και σε ένα άλλο με ρύζι, η ελεύθερη βούλησή του θα αποφασίσει ποιο θα προτιμήσει. Αν πρέπει να διαλέξει ανάμεσα σε ένα πράσινο ρούχο και σε ένα κίτρινο, πάλι η ελεύθερη βούλησή του θα κάνει την επιλογή. Επομένως, σκέφτεται ο απλός άνθρωπος, έτσι συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις. Αποφασίζουμε και επιλέγουμε, άρα είμαστε ελεύθεροι.
Από το Φρόιντ και μετά όμως αυτή η ελεύθερη βούληση άρχισε να δέχεται ποικίλες επιθέσεις. Η ψυχιατρική και στη συνέχεια η βιολογία μάς αποκαλύπτουν πλευρές του ανθρώπινου ψυχισμού που διαμορφώνονται έξω από τη συνείδησή μας, σε περιοχές του εγκεφάλου δυσπρόσιτες και εντελώς άγνωστες σε μας τους πολλούς. Φαίνεται τελικά ότι ακόμα και η αθώα προτίμησή μας σε ένα χρώμα έχει διαμορφωθεί ερήμην της συνείδησής μας, σε κάποιο χρόνο της ζωής μας μακρινό και ξεχασμένο.
Πόση ελεύθερη βούληση περιέχει παραδείγματος χάριν ο έρωτάς μας για ένα συγκεκριμένο άτομο; Το επιλέξαμε ψύχραιμα ανάμεσα στα χιλιάδες που συναντούμε στη ζωή μας ή μια ορμή πέρα από τη συνείδησή μας μάς έσπρωξε σ’ αυτό; Πώς εμείς οι ελεύθεροι καταλήγουμε σκλάβοι συναισθημάτων που συχνά αντιβαίνουν τη θέλησή μας; Μπορούμε πάντα ως ελεύθερες συνειδήσεις να πούμε: «Διακόπτω αυτό τον έρωτα, γιατί είναι λάθος»;
Πόση ελεύθερη βούληση περιέχουν οι κλίσεις και τα ταλέντα μας; Αποφασίζουμε ελεύθερα να γίνουμε παραδείγματος χάριν μαθηματικοί ή φιλόλογοι; Αν αποφασίσουμε να γίνουμε ποιητές, γινόμαστε;
Αν έχω γεννηθεί σε μια οικογένεια κλεφτών, καταλήγω κλέφτης από ελεύθερη βούληση;
Αν είμαι μισογύνης, έγινα, επειδή έτσι αποφάσισα ή επειδή έχω αρνητικές εμπειρίες από το οικογενειακό και κοινωνικό μου περιβάλλον;
Αν απεχθάνομαι τα ζώα, αυτό συμβαίνει γιατί έτσι μ’ αρέσει ή μήπως κάποιοι κάποτε με φόβισαν και δεν μπορώ να το ξεπεράσω;
Αν κληρονόμησα μια τεράστια περιουσία, αυτό δεν θα επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο βλέπω τον κόσμο;
Αν νιώθω μίσος προς κάποιες κοινωνικές ομάδες, επέλεξα να τις μισώ ή ανεξέλεγκτοι σκοτεινοί φόβοι και ανασφάλειες με οδηγούν σε λάθος επιλογές;
Αν γεννήθηκα δύσμορφος, αυτό θα είναι άσχετο από την ενδοστρέφειά μου και τις συγκεκριμένες ευαισθησίες μου;
Αν οι πρόγονοί μου μού κληροδότησαν ένα νόσημα, διπολική διαταραχή ας πούμε, γεννήθηκα άραγε ελεύθερος; Και πόση ελεύθερη βούληση θα περιέχεται γενικά στις πράξεις μου;
Η ευφυΐα είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης; Αν όλοι γεννιόμαστε με τον ίδιο βαθμό ευφυΐας, γιατί κάποιοι στη διαδρομή καθυστερούν και καταλήγουν τελευταίοι; Κάτι έχει μεσολαβήσει ασφαλώς, αλλά το αποτέλεσμα είναι ότι η υποτιθέμενη ελεύθερη βούληση στην προκειμένη περίπτωση έχει αλλοιωθεί σοβαρά. «Απαλλάσσεται», λέμε, «λόγω βλακείας». Με τον τρόπο όμως αυτό αφαιρούμε από τον κουτό την ελεύθερη βούληση.
Αν σε κάποιες κοινωνίες οι γυναίκες φορούν τη μπούρκα ή κάνουν κλειτοριδεκτομή στα κοριτσάκια τους, είναι αυτό αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησής τους, όπως ισχυρίζονται ή απλώς έτσι τις έμαθαν να σκέφτονται και δεν μπορούν να σκεφτούν διαφορετικά;
Πιστεύουμε στο Θεό των προγόνων μας από ελεύθερη βούληση και όχι επειδή γαλουχηθήκαμε στο ανάλογο θρησκευτικό περιβάλλον;
Από ελεύθερη βούληση ψηφίζουμε αριστερά ή δεξιά κόμματα; Γιατί τότε η αριστερή ιδεολογία έχει πέραση κυρίως στους φτωχούς και η δεξιά κυρίως στους εύπορους;
Όσοι ντρέπονται για τα παραπανίσια κιλά τους, γιατί δεν καταφέρνουν να αδυνατίσουν, όπως καταφέρνουν κάποιοι άλλοι;
Όσοι υποφέρουν από αϋπνίες, γιατί δεν μπορούν να κοιμηθούν, εφόσον η βούλησή τους έχει αποφασίσει να κοιμηθούν;
Αγαπούμε τα παιδιά μας, επειδή έτσι θέλουμε ή επειδή έτσι θέλει η φύση; Αν κάποιος γονέας δεν αγαπά τα παιδιά του, αυτός το αποφάσισε ή κάτι στον ψυχισμό του δεν πάει καλά;
Ο άνδρας που θέλει να γίνει γυναίκα ή η γυναίκα που θέλει να γίνει άνδρας το θέλουν με ελεύθερη βούληση ή επειδή οι ορμόνες τους έχουν μπερδευτεί, ομοίως και οι εγκεφαλικές συνάψεις τους;
Οι αλκοολικοί, οι ναρκομανείς και οι τζογαδόροι έχουν αποφασίσει να καταστρέψουν τον εαυτό τους ή πάσχουν από έλλειψη ντοπαμίνης και προσπαθούν να την αναπληρώσουν με επικίνδυνες δραστηριότητες;
Οι επιδειξίες αποφάσισαν με ελεύθερη βούληση να εξευτελίζονται δημόσια;
Το πρόβλημα δεν εστιάζεται μόνο σε ακραίες περιπτώσεις. Συχνά στα καθημερινά γεγονότα της ζωής μας φαίνεται να έχουμε τη δυνατότητα πολλαπλών επιλογών.
Παραδείγματος χάριν ο γείτονάς μας κάνει θόρυβο συστηματικά κάθε βράδυ την ώρα που πάμε να κοιμηθούμε. Επιλογές:
Του το λέμε ευγενικά.
Του το λέμε δειλά.
Του το λέμε αυστηρά.
Του το λέμε θυμωμένα.
Κάνουμε υπομονή και δεν λέμε τίποτα.
Κάνουμε κι εμείς θόρυβο για να τον εκδικηθούμε.
Παραπονιόμαστε στο διαχειριστή.
Ειδοποιούμε την αστυνομία.
Παίρνουμε ηρεμιστικά.
Τον δικαιολογούμε, γιατί έχει προσωπικά προβλήματα.
Προσευχόμαστε στο Θεό να τον φωτίσει κάποια στιγμή και να σταματήσει.
Τον καταριόμαστε να πάθει συγκοπή.
Χαζεύουμε στην τηλεόραση, μέχρι επιτέλους να ησυχάσει.
Τηλεφωνούμε στους φίλους μας και τους ζητάμε να μας βρουν μια λύση.
Του φωνάζουμε να βγει στο διάδρομο και τον πλακώνουμε στο ξύλο.
Αποφασίζουμε να μετακομίσουμε.
Πέφτουμε για ύπνο και δεν ενοχλούμαστε, γιατί κοιμόμαστε βαριά.
Ποιο απ’ όλα θα προτιμήσουμε; Και γιατί αυτό και όχι κάτι άλλο; Όποια πάντως αντίδραση κι αν επιλέξουμε, θα έχουμε την ψευδαίσθηση ότι αποφασίσαμε ελεύθερα. Όμως δεν λάβαμε υπόψη μας ότι ο χαρακτήρας μας είναι το αποτέλεσμα πολλών συνιστωσών, κληρονομικών (γονίδια), αγωγής, περιβάλλοντος (οικογενειακού και κοινωνικού), μόρφωσης, φύλου, φυλής, σωματικής διάπλασης και εμφάνισης και επίσης η συμπεριφορά μας επηρεάζεται από την κοινωνική και επαγγελματική μας θέση, από την ηλικία μας, από την υγεία μας, από την οικονομική μας κατάσταση, καθώς και από απρόβλεπτους παράγοντες, όπως από ένα τσακωμό με το σύντροφό μας που έχει προηγηθεί, από την προαγωγή που πήραμε σήμερα, από ένα πονοκέφαλο που μας ταλαιπωρεί από το πρωί ή από μια καλή δουλειά που κλείσαμε με ένα πελάτη το απόγευμα.
Έτσι αν είμαστε ψυχασθενείς, πολύ πιθανόν να δείρουμε το γείτονα. Αν είμαστε πολιτισμένοι, θα του μιλήσουμε ευγενικά. Αν είμαστε συνεσταλμένοι, θα του το πούμε δειλά. Αν έχουμε μεγαλώσει σε εριστικό περιβάλλον, θα του το πούμε θυμωμένα. Αν ανήκουμε στο γυναικείο φύλο, μάλλον δεν θα τον πλακώσουμε στο ξύλο. Αν είμαστε καχεκτικοί και αδύναμοι, θα προτιμήσουμε να ενημερώσουμε το διαχειριστή. Αν δεν μας αρέσουν οι πολλές συνάφειες με τους άλλους, θα τηλεφωνήσουμε στην αστυνομία. Αν έχουμε τσακωθεί με το σύντροφό μας, μπορεί να δώσουμε κλωτσιές στον ενδιάμεσο τοίχο, αν πήραμε προαγωγή, θα κάνουμε μάλλον υπομονή, αν έχουμε πονοκέφαλο, μπορεί να αρχίσουμε τις κατάρες.
Όλα τελικά εξαρτώνται από αφανείς δυνάμεις που δρουν στο εσωτερικό μας, χωρίς να ενημερώνουν τη συνείδησή μας. Η συνείδησή μας μοιάζει με μαριονέτα που χοροπηδά στη σκηνή και δίνει παραστάσεις, ενώ στα παρασκήνια κάποιος αόρατος άλλος κινεί τα νήματά της και τη βάζει να κάνει το ένα και το άλλο.
Αυτή η μαριονέτα όμως πάσχει από μεγάλη ματαιοδοξία, επειδή νομίζει ότι είναι αυτόνομη και ανεξάρτητη. Δεν μπορεί να φανταστεί ότι είναι απλώς το ορατό μέρος μιας αόρατης πολύπλοκης και πολυσύνθετης προσωπικότητας που εδρεύει στα λαγούμια του εγκεφάλου μας.
