Το 1967 η Philippa Foot παρουσίασε το δίλημμα του τρένου (the Trolley Problem) και πολύ γρήγορα έγινε ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα θέματα τόσο της ηθικής όσο και της φιλοσοφίας.
Το δίλημμα έχει ως εξής: Στις σιδηροδρομικές γραμμές είναι δεμένοι πέντε ανυποψίαστοι άνθρωποι και ένα τρένο πλησιάζει προς το μέρος τους φρενάροντας. Εσύ στέκεσαι πάνω στην πεζογέφυρα που διασχίζει κάθετα τις γραμμές του τρένου και βλέπεις το δράμα να εκτυλίσσεται. Αν δεν ακινητοποιηθεί το τρένο οι πέντε άνθρωποι σίγουρα θα σκοτωθούν.
Δίπλα σου, πάνω στην πεζογέφυρα, στέκεται ένας εύσωμος άνδρας. Αν τον σπρώξεις και πέσει από τη γέφυρα πάνω στις ράγες, το βαρύ σώμα του θα επιβραδύνει και τελικά θα σταματήσει το τρένο, με αποτέλεσμα οι πέντε άνθρωποι να σωθούν. (Δεν μπορείς εσύ ο ίδιος να σταματήσεις το τρένο πηδώντας από τη γέφυρα, μόνο ο εύσωμος άνδρας είναι αρκετά βαρύς). Θα σκότωνες τον εύσωμο κύριο;
Το δίλημμα μοιάζει απλό αλλά δεν είναι. Απασχολεί θεωρητικούς, φιλοσόφους και χομπίστες εδώ και χρόνια. Oι περισσότεροι άνθρωποι λιποψυχούν στην ιδέα να σπρώξουν και να σκοτώσουν τον άνδρα. Όμως, διαφοροποιώντας λίγο το σενάριο, οι αντιδράσεις αλλάζουν.
Για παράδειγμα, αν υπάρχει ένας μοχλός δίπλα στις ράγες, που μπορεί να αλλάξει την πορεία του του τρένου, σκοτώνοντας έναν αντί για πέντε ανθρώπους. Στην πράξη, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, αλλά η φυσική και συναισθηματική απόσταση από τον φόνο κάνει το γύρισμα του διακόπτη πιο δημοφιλή από το να σπρώξει κάποιος έναν άνθρωπο στο κενό.
Στο σενάριο του μοχλού, η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων - συνήθως περίπου το 90% - θα επέλεγαν να σκοτώσουν το έναν προκειμένου να σώσουν τους πέντε. Αλλά αν θα χρησιμοποιούσαν τα χέρια τους για να ρίξουν έναν άνθρωπο από ένα τρένο για να σώσουν πέντε άλλους, το ποσοστό πέφτει κάτω από 50%.
Στην πρώτη περίπτωση έχουμε ένα απρόσωπο δίλημμα. Στον εγκέφαλό μας, ένα απρόσωπο δίλημμα επηρεάζει τις περιοχές του εγκεφάλου που ελέγχουν τη συλλογιστική διαδικασία και τη λογική σκέψη. Από την άλλη, στη δεύτερη περίπτωση έχουμε ένα προσωπικό δίλημμα. Στον εγκέφαλό μας, ένα προσωπικό δίλημμα επηρεάζει την αμυγδαλή, δηλαδή το κέντρο των συναισθημάτων.
Αν τώρα στο σενάριο το ένα άτομο που θα πρέπει να σκοτώσετε για να σώσετε τους πέντε, είναι το παιδί σας, ο γονέας σας ή ο αδελφό σας, μόνο περίπου το ένα τρίτο των ερωτηθέντων θα επέλεγε να σώσει τους πέντε.
Τι δείχνουν όλα αυτά για την ανθρώπινη φύση; Μπορούμε και κάνουμε σε κλάσματα δευτερολέπτου υπολογισμούς που έχουν ως αποτέλεσμα τη δολοφονία κάποιου συνανθρώπου μας και επιπλέον αλλάζουμε απόφαση αν ο κίνδυνος αφορά ένα μέλος της οικογένειάς μας.
Η παραλλαγή της ξένης γλώσσας
Ο Άλμπερτ Κόστα και οι συνεργάτες του, από το ισπανικό Πανεπιστήμιο Pompeu Fabra, ανακάλυψαν πρόσφατα ότι η γλώσσα στην οποία τίθεται το δίλημμα μπορεί να αλλάξει τις απαντήσεις των ερωτηθέντων. Συγκεκριμένα, όταν οι άνθρωποι ερωτώνται σε μία ξένη γλώσσα τι θα έκαναν στο δίλημμα με τον εύσωμο άνδρα, οι πιθανότητες να σκότωναν τον άνδρα για το καλό των υπολοίπων είναι μεγαλύτερες.
Στην έρευνά τους οι επιστήμονες πήραν συνέντευξη από 317 ανθρώπους, όλοι εκ των οποίων μιλούσαν δύο γλώσσες, Αγγλικά συν μία ακόμα, Ισπανικά, Κορεατικά ή Γαλλικά. Στους μισούς από αυτούς, οι οποίοι επιλέχθηκαν τυχαία, τέθηκε το δίλημμα στη μητρική τους γλώσσα. Από αυτούς μόλις το 20% απάντησε ότι θα έσπρωχνε τον εύσωμο άνδρα, ενώ όταν η ερώτηση τέθηκε σε ξένη γλώσσα, το ποσοστό αυτό σκαρφάλωσε στο 33%.
Ηθικολογώντας, το αποτέλεσμα εγείρει προβληματισμούς. Η γλώσσα στην οποία τίθεται ένα δίλημμα, δεν θα έπρεπε να παίζει ρόλο στην απόφαση. Γλωσσολόγοι αναρωτήθηκαν εάν σε διαφορετικές γλώσσες τα θέματα ηθικής κωδικοποιούνται με διαφορετικό τρόπο, κάτι που θα εξηγούσε το παραπάνω αποτέλεσμα. Το ίδιο εύρημα όμως παρατηρήθηκε σε κάθε συνδυασμό γλωσσών που διερεύνησαν οι επιστήμονες, οπότε οι διαφορετικές κουλτούρες δεν φαίνεται να δίνουν μία εξήγηση.
Αρκετοί ψυχολόγοι, συμπεριλαμβανομένου του Ντάνιελ Κάνεμαν, ο οποίος τιμήθηκε το 2002 με το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών για τη μελέτη του πάνω στους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων, πιστεύουν ότι το μυαλό χρησιμοποιεί δύο διαφορετικά διανοητικά συστήματα: ένα για γρήγορες, ενστικτώδεις αποφάσεις και ένα άλλο που κάνει πιο αργές και αιτιολογημένες επιλογές.
Αυτά τα δύο συστήματα μπορεί να έρθουν σε σύγκρουση, όπως για παράδειγμα στο δίλημμα του τρένου, όπου φυσιολογικοί άνθρωποι έχουν μία ηθική αποστροφή απέναντι στον φόνο (το ενστικτώδες σύστημα), παρά ταύτα αναγνωρίζουν ότι ένας θάνατος, από μαθηματικής σκοπιάς, είναι προτιμότερος από πέντε (το αιτιολογικό σύστημα).
Η παραπάνω πρόσφατη μελέτη, έρχεται σε συμφωνία με άλλες έρευνες οι οποίες προτείνουν ότι μιλώντας κάποιος μία ξένη γλώσσα ενισχύεται το δεύτερο σύστημα, υπό την προϋπόθεση ότι δεν τη μιλάει τόσο καλά όσο τη μητρική του γλώσσα.
Παλαιότερες μελέτες κάποιων εκ των μελών της ίδιας επιστημονικής ομάδας, είχαν δείξει ότι οι συμμετέχοντες τα πηγαίνουν καλύτερα σε τεστ καθαρής λογικής σε μία ξένη γλώσσα και συγκεκριμένα σε ερωτήσεις που έχουν μία προφανή αλλά λανθασμένη απάντηση και μία σωστή απάντηση που χρειάζεται χρόνο για να επιλυθεί.
Η παραλλαγή του χειρούργου
Φανταστείτε ότι είστε ένας χειρούργος μεταμοσχεύσεων και έχετε πέντε ασθενείς, όλους με ανάγκη για άμεση μεταμόσχευση: καρδιάς, πνευμόνων, οτιδήποτε, χωρίς να βρίσκεται το κατάλληλο μόσχευμα.
Ένας νεαρός ταξιδιώτης έρχεται στο νοσοκομείο για ένα συνηθισμένο τσεκ-απ και αποδεικνύεται, υποθετικά, ότι τα όργανά του είναι συμβατά και με τους πέντε ασθενείς. Θα ήταν σωστό να σκοτώσετε τον νεαρό ταξιδιώτη, προκειμένου να ληφθούν πέντε όργανα του και να μεταμοσχευθούν στους ασθενείς σας;
Οι περισσότεροι απαντούν με ένα απόλυτο όχι. «Όχι, αυτό απλά δεν είναι σωστό...». Οι άνθρωποι κατακρίνουν τον φόνο όσες ζωές και αν σωθούν. Επομένως, η λύση σε αυτό το φρικτό σενάριο είναι: «Κάνε ότι μπορείς, ότι είναι ιατρικά δυνατό, για να σώσεις τους πέντε ασθενείς σου, χωρίς όμως να θέσεις σε κίνδυνο την ζωή κανενός άλλου».
Συμπέρασμα
Η ηθική έχει εξελιχθεί μαζί μας, όπως και ο αλτρουισμός μας (ακόμα και αν πραγματικός αλτρουισμός δεν υφίσταται, δεδομένου ότι όλες οι ενέργειές μας έχουν κατά βάση εγωιστικά κίνητρα) και μια κοινωνία που θα επέτρεπε ή ακόμα και θα συγχωρούσε την θυσία μιας ζωής έναντι πολλών, ως μέρος του πολιτισμού της, δεν έχει πιθανότητες να επιβιώσει για πολύ!
Γιατί; Η απάντηση βρίσκεται στην εξέλιξη δια μέσου της φυσικής επιλογής και στα εγωιστικά μας γονίδια. Σκεφτείτε ότι, ενώ τα άμεσα οφέλη για τους πέντε είναι προφανή, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του θανάτου του ενός είναι πολλές και καθοριστικές για την ίδια την κοινωνία.
Σε βάθος χρόνου, κανένα άτομο δεν θα ήταν διατεθειμένο να συμμετέχει σε μια κοινωνία, κάνοντας τις αναγκαίες παραχωρήσεις και θυσίες, όσα και αν είναι, τελικά, τα κέρδη από αυτήν την συμμετοχή, όταν θα κινδύνευε ανά πάσα στιγμή να θυσιαστεί, για να ζήσουν κάποιοι άλλοι που δεν είναι καν στενοί συγγενείς του.
