Η πορνεία αποτελούσε στοιχείο του βίου των αρχαίων Ελλήνων ήδη από την αρχαϊκή εποχή. Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις και κυρίως στα λιμάνια, αποτελούσε σημαντική οικονομική δραστηριότητα απασχολώντας σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Σε καμία περίπτωση δεν θεωρούταν παράνομη, οι πόλεις δεν την απαγορεύουν και η λειτουργία των οίκων ανοχής ήταν φανερή.
Στην Αθήνα, στο μεγάλο νομοθέτη Σόλωνα αποδίδεται η ίδρυση κρατικών πορνείων με προσιτές τιμές. Ωστόσο η δραστηριότητα αυτή δεν κατανεμόταν ίσα ανάμεσα στα δύο φύλα, γυναίκες όλων των ηλικιών καθώς και νεαρά αγόρια εκδίδονταν, για μια πελατεία που απαρτιζόταν σχεδόν αποκλειστικά από άνδρες.
Οι εκδιδόμενες γυναίκες μπορούν να ταξινομηθούν σε διάφορες κατηγορίες.
Τελευταίες στην κλίμακα κατατάσσονταν οι πόρνες, οι οποίες σύμφωνα και με την ετυμολογία της λέξης που προέρχεται από το ρήμα «πέρνημι» που σημαίνει «πουλώ», ανήκαν δε στους «πορνοβοσκούς», δηλαδή σε προαγωγούς, που κρατούσαν τμήμα των εσόδων τους. Οι τελευταίοι μπορούσαν να είναι πολίτες και τα έσοδα από την πορνεία αντιμετωπίζονταν όπως αυτά από άλλες δραστηριότητες. Ο Θεόφραστος αναφέρει τον προαγωγό πλάι στον πανδοχέα και τον συλλέκτη φόρων σε έναν κατάλογο επαγγελμάτων που είχε συντάξει.
Μια βαθμίδα παραπάνω βρίσκονταν οι ελεύθερες πόρνες που κάποτε ήταν δούλες και έχουν κερδίσει την ελευθερία τους. Η προέλευση αυτών των γυναικών ποικίλλει: γυναίκες μέτοικοι που δεν έβρισκαν άλλο επάγγελμα στη νέα τους πατρίδα, φτωχές χήρες, παλαιές πόρνες που εξαγόρασαν την ελευθερία τους. Στην Αθήνα ήταν υποχρεωμένες να καταγράφονται σε μητρώα και να καταβάλλουν φόρους. Ορισμένες μάλιστα κατάφεραν να φτιάξουν περιουσία από το επάγγελμά τους.
Υπήρχε μάλιστα την εποχή εκείνη και μία άλλη δραστηριότητα – ιδιότητα η οποία χαρακτηρίζεται από την ίδια την λέξη «πορνοδιδάσκαλος», δηλαδή εκπαιδευτής πορνών. Ακόμη και ο ξακουστός Σωκράτης έκανε αυτή την δουλειά όπως μας πληροφορεί ο Ξενοφώντας στα «Απομνημονεύματά του» (ΙΙΙ, 11)
Οι εταίρες βρίσκονταν στην κορυφή των εκδιδόμενων γυναικών. Δεν περιορίζονται στο να προσφέρουν σεξουαλικές υπηρεσίες, με την ίδια τη λέξη «εταίρα» να σημαίνει «σύντροφος». Στις περισσότερες περιπτώσεις διέθεταν ευρεία μόρφωση και μπορούσαν να λάβουν μέρος σε συζητήσεις καλλιεργημένων ανθρώπων, για παράδειγμα στα συμπόσια. Αποτελούν τις μοναδικές γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα, με εξαίρεση τις Σπαρτιάτισσες, που απολάμβαναν την ανεξαρτησία τους και μπορούσαν να διαθέτουν προσωπική περιουσία. Ένα τέτοιο είδος παλλακίδας δεν πληρωνόταν για κάθε συνεύρεση, αλλά έπαιρνε δώρα από τους «εταίρους» και τους «φίλους» της ώστε να ζει μια άνετη ζωή. Παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν οι γκέισες στην Ιαπωνική παράδοση.
Η φιλοχρηματία και η απληστία των εταιρών αναφέρεται συχνά από Έλληνες συγγραφείς. Η βασική αρχή της εταίρας Φιλιμάτιον ήταν:
«Εσείς ποθείτε την ομορφιά, εγώ τα χρήματα. Ας ικανοποιήσουμε λοιπόν αμοιβαία την επιθυμία μας, έτσι είναι οι καλές συμφωνίες. (Αρισταίνετος Ι, 14).
Ο Αλκίφρων βάζει στο στόμα της εταίρας Πετάλης τα εξής λόγια:
«Μας χρειάζεται χρυσάφι, ρουχισμός, κοσμήματα, υπηρέτριες. Δεν έχω κανένα κτήμα στη Μυρριούντα ούτε ασήμι στα μεταλλεία. Έχω μόνο το μεροκάματο και τα πολυστέναχτα δώρα των ανόητων εραστών μου».
Ακόμη οξύτερος είναι ο τόνος του γράμματος που στέλνει η εταίρα Φιλουμένη στον Κρίτωνα:
«Τι κουράζεσαι γράφοντας τόσα; μου χρειάζονται πενήντα χρυσά νομίσματα και όχι γράμματα. Αν λοιπόν μ’ αγαπάς, δώστα. Αν τσιγκουνεύεσαι, μη μ’ ενοχλείς. Γεια σου.».(Αλκίφρων Εταιρικαί επιστολαί).
Οι εταίρες έχουν εξέχουσα θέση στην αθηναϊκή κοινωνία. Οι πιο πολλές είναι ξένες, από τα νησιά του Αιγαίου και τις ακτές της Ιωνίας, την Κόρινθο και την Ναύκρατη. Τις σέβονται και τις τιμούν όσο λίγες γυναίκες στην αρχαιότητα. Γράφει για αυτές ο Διογένης «αι εύμορφοι εταίραι εισίν βασίλισσαι». Ήταν πανέμορφες, έξυπνες, πολύ μορφωμένες, κάποιες μάλιστα ανήλθαν και σε ανώτατα αξιώματα. Συναναστρέφονταν συνήθως καλλιτέχνες, φιλοσόφους, πολιτικούς, ποιητές. Είχαν θέση σημαντική στην πνευματική και κοινωνική ζωή και επηρέαζαν προφανώς την εξουσία, αφού βρισκόταν πολλές φορές στο περιβάλλον πολιτικών.
Είναι γνωστό ότι διάσημοι γλύπτες και ζωγράφοι όπως ο Πραξιτέλης, ο Απελλής και άλλοι χρησιμοποίησαν μοντέλα εταίρες. Σχεδόν όλα τα ελληνικά αγάλματα που παριστάνουν θεές και προπάντων οι Αφροδίτες του 5ου και 4ου αιώνα είχαν για πρότυπά τους εταίρες. Αναρίθμητοι αγγειογράφοι ζωγράφιζαν στα αγγεία έναν τύπο γυναικείου στήθους. Το στήθος αυτό ήταν το στήθος της Λαϊδας.(Πατριαρχία σ.339). Θα πρέπει όμως να διευκρινίσουμε ότι η δόξα που κέρδισε ο θεσμός της εταίρας με το πέρασμα των αιώνων οφείλεται, αποκλειστικά και μόνο, σε εκείνες τις λίγες που απέκτησαν φήμη και πλούτο, εκπέμποντας μια εκτυφλωτική λάμψη με την εικόνα των ωραίων, μορφωμένων και εξευγενισμένων γυναικών, που επιδεικνύοντας το πνεύμα τους εντυπωσίαζαν τους συνδαιτυμόνες τους.
Ένας σημαντικός αριθμός από αυτές αναφέρεται ότι ανήκαν και σε φιλοσοφικές σχολές.Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε την Θεανώ, την Μέλισσαν, την Πτολεμαίδα της Πυθαγορείου Σχολής, την Διοτίμη και Ασπασία της Σωκρατικής, την Λαίδα και Αρήτη της Κυρηναϊκής, την Ιππαρχία της Κυνικής την αργεία Αρτεμισία και Νικαρέτη της Μεγαρικής. Θα αναφερθούμε όμως ιδιαίτερα στις εταίρες της Σχολής του Επίκουρου και συγκεκριμένα στην Λεόντιον. Στον Κήπο μαζί με την Λεόντιον αναφέρονται και η Ηδεία, η Βοΐδιον, η Νικήδιον, η Ερώτιον, η Μαμμάριον και άλλες.
Από όλες όμως ποιο διάσημη ήταν η Λεόντιον.
Δεν γνωρίζουμε την καταγωγή της, αλλά εκείνο που μας είναι γνωστό εκτός από τα σωματικά της θέλγητρα είναι ότι είχε και αξιόλογη πνευματική μόρφωση η οποία μάλιστα προκαλούσε τον θαυμασμό γνωστών συγγραφέων. Όταν άρχισε να φιλοσοφεί μέσα στον Κήπο έπαυσε να ασκεί το επάγγελμα της εταίρας
Είναι γνωστό ότι ήταν ερωμένη του Επίκουρου, φημολογείται ότι για κάποια στιγμή τα είχε και με τον Έρμαχο, ο Αλκίφρων αναφέρει ότι είχε ερωτικές σχέσεις με έναν πολύ ωραίο νεαρό ονόματι Τίμαρχον, καθώς επίσης και με τον Μητρόδωρο με τον οποίο μάλιστα έκανε και έναν γιό ονόματι Επίκουρο, στον οποίο αναφέρεται ο δάσκαλος στην διαθήκη του.
Λέγεται ότι είχε και μία κόρη ονόματι Δανάη, επίσης εταίρα και οπαδό της Επικούρειας φιλοσοφίας, η οποία υπήρξε ερωμένη του Έπαρχου της Εφέσου Σώφρονος. Πιθανολογείται ότι η γέννηση της Δανάης προηγήθηκε αυτής του γιού του Μητρόδωρου αλλά δεν γνωρίζουμε τίποτα για τον πατέρα της. Κάποιες αναφορές θέλουν την Δανάη κόρη του Μητρόδωρου.
Ο Θεοδωρίδης αναφέρει (σ.280) ότι ο Επίκουρος εκτιμούσε και θαύμαζε τη Λεόντιον. Της εμπιστευόταν ακόμη και την προεδρία, που οι τρόφιμοι του Κήπου την έπαιρναν διαδοχικά. Η πράξη βέβαια αυτή διασύρθηκε από τους αντιπάλους σαν αίσχος απερίγραπτο, γιατί μία εταίρα παρουσιάσθηκε προεδρίνα της Κοινότητας. Σε κάποιο άλλο σημείο σε απάντηση κάποιου γράμματος της Λεοντίου, όπου την χαρακτηρίζει αχώριστη του Κήπου, γράφει:
«Σωτήρα, αφέντισσα, αγαπητό Λεονταράκι, σπάσαμε στα ζήτω και στα παλαμάκια άμα διαβάσαμε το γραμματάκι σου». (σ 144)
Και παρακάτω συνεχίζοντας ο Θεοδωρίδης:
«Από τις πηγές ξέρουμε καλά πως η Λεόντιον ήταν σοβαρό πρόσωπο, πως τιμούσε πολύ τον Επίκουρο και πως αποδεικνύεται αυτό από τα απομεινάρια των επιστολών της».
Κατά το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και πρώτο μισό του 3ου αιώνα π.χ. δύο μαρτυρίεςαναφέρουν την ύπαρξη εταίρας με το όνομα Λεόντιον και μάλιστα πολύ ονομαστές.
Η πρώτη είναι αυτή που αναφέρει ο Αθήναιος στο 13ο βιβλίο του στους Δειπνοσοφιστές, Η Λεόντιον του Αθήναιου χρωστούσε την μόρφωσή της και την πνευματική της φήμη αφενός στον σοφό της ελεγειακής ποιήσεως Φιλητά του Κώου και αφετέρου στον Ερμησιάνακτα τον Κολοφώνιο, μαθητή του Φιλητά με τον οποίο η Λεόντιον είχε ερωτικούς δεσμούς και ο οποίος έγραψε τρία ελεγειακά βιβλία και τα εξέδωσε με τον τίτλο «Λεόντιον». Ο Αθήναιος στα έργα του αναφέρει αποσπάσματα υπό μορφή διαλόγων των ελεγειών του Ερμησιάνακτα.
Η δεύτερη ήταν περιώνυμη για τα θέλγητρα και για το πνεύμα της. Δύο ονομαστοί ζωγράφοι της αρχαιότητας, ο Θέωρος και ο Αριστείδης ο Θηβαίος, ζωγράφισαν την εικόνα της, όπως μας αναφέρει ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος. Ήταν ερωμένη του Επίκουρου και άλλων εκπροσώπων της σχολής του. Χειριζόταν άνετα την αττική διάλεκτο και η φήμη της έγινε γνωστή αφενός από την ομορφιά της και αφετέρου από την συγγραφική της ικανότητα.
Επικρατούσα άποψη σήμερα είναι ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, το οποίο όταν ήρθε στην Αθήνα και εντάχτηκε στον Κήπο είχε ήδη καλλιεργημένο το πνεύμα της. Φαίνεται ότι με τον Ερμησιάνακτα συναναστράφηκε κατά την πρώτη της νεότητα. Ως εκ τούτου μπορούμε να υποθέσουμε από την καταγωγή του Ερμησιάνακτα, ότι υπάρχει η πιθανότητα η Λεόντιον να ξεκίνησε την επαγγελματική της καριέρα ως εταίρα από την Κωλοφώνα. Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε το ίδιο για την καταγωγή της γιατί συνήθως οι εταίρες δεν ασκούσαν το επάγγελμά τους στον τόπο καταγωγής των.
Όπως αναφέραμε και παραπάνω η Λεόντιον είχε μεγάλη συγγραφική ικανότητα. Έργα της δεν διασώθηκαν, αλλά η φήμη για τα έργα της ήταν μεγάλη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι, όταν ο Θεόφραστος ο γνωστός μαθητής του Αριστοτέλη και διάδοχός του στο Λύκειο, συνέγραψε βιβλίο περί γάμου στο οποίο δεν εκφραζόταν και τόσο τρυφερά για το γυναικείο φύλλο, η Λεόντιον του επετέθη με σφοδρότητα και απέσπασε τον γενικό θαυμασμό γράφοντας μία πραγματεία με τίτλο «ΚΑΤΑ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ».
Ακόμη και ο Κικέρων μετά από 250 χρόνια, εκφράζει τον θαυμασμό του για το έργο της Λεοντίου, αλλά και γιατί μία γυναίκα τόλμησε να γράψει μία πραγματεία εναντίον ενός ανδρός γνωστότατου για την σοφία του. Αυτό μας το μαρτυρεί ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος στην εισαγωγή της φυσικής του ιστορίας. Το γεγονός ότι μία εταίρα ήταν τόσο έξυπνη, ήξερε να γράφει τόσο καλά και είχε τόσο λίγο σεβασμό για τη φήμη των ανδρών φιλοσόφων, οδήγησε στην αθηναϊκή έκφραση «βρες ένα δένδρο να κρεμαστείς!». (Πατριαρχία σ.459)
Το περί γάμου αυτό έργο της Λεοντίου έχει χαθεί μαζί με σχεδόν όλα τα έργα των επικούρειων, σώθηκε όμως απόσπασμα από το έργο του Θεόφραστου που έγινε η αφορμή να συγγράψει η Λεόντιον την πραγματεία της, σε μετάφραση από την λατινική του έτους 1892 και το οποίο παραθέτω σε επιτοίχια ανακοίνωση.
Ο Αλκίφρων, ο συγγραφέας εταιρικών επιστολών, περιέχει στα έργα του μία αξιοπερίεργη επιστολή της Λεοντίου προς την Λάμιαν την γνωστή εταίρα και ερωμένη του Δημητρίου Πολιορκητή, στην οποία επιστολή γίνονται γνωστές οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ αυτής και της φιλοσόφου. Στην επιστολή αναφέρεται ότι η Λεόντιον είχε ερωτικές σχέσεις με τον νεαρό Τίμαρχο τον οποίο χαρακτηρίζει μάλιστα και παίδαρο, ο οποίος την παράτησε για να ενταχθεί στην επικούρεια κοινωνία. Αναρωτιόταν: «τι μπορεί να του προσφέρει ο γεροεπίκουρος περισσότερο από ότι εγώ».
Στην επιστολή αυτή υπάρχουν πολλές ανακρίβειες. Είναι πολύ δύσκολο να δεχτούμε αυτά που γράφει ο Αλκίφρων ως πραγματικά, γιατί οι επιστολές του είχαν χιουμοριστικό και σατιρικό χαρακτήρα και προφανώς ο συγγραφέας τις φόρτωσε με αρκετή μυθοπλασία για να τις κάνει πιο εύθυμες. Εξάλλου και ο Θεοδωρίδης γράφει για την συγκεκριμένη επιστολή ότι «η Λεόντιον γράφει τάχα στη Λάμια» υποστηρίζοντας την ανακρίβεια της επιστολής και σε άλλο σημείο υπερασπιζόμενος τον Επίκουρο και τη Λεόντιον «Είναι από τις φθηνές εξυπνάδες που πιπιλίζουν για τους φιλοσόφους και τους γραμματιζούμενους».
Αν όμως δεχθούμε τα γεγονότα της επιστολής ως πραγματικά τότε ίσως ο Τίμαρχος να ήταν και η αιτία που η Λεόντιον ασπάσθηκε την Επικούρεια Φιλοσοφία και εντάχθηκε στον Κήπο.
Δυστυχώς οι πηγές είναι πάρα πολύ λίγες, μόνο σκόρπιες αναφορές, που μας αναγκάζουν να υποθέσουμε πράγματα και καταστάσεις, με συνέπεια να μην μπορούμε να έχουμε μια πλήρη και σαφή εικόνα της Λεοντίου. Είναι γεγονός όμως ότι υπερασπιζόταν τα δικαιώματα των γυναικών με πολύ πάθος και με όλα τα μέσα που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την εποχή εκείνη όπως ήταν και οι επιστολές.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι στην αθηναϊκή κοινωνία η γυναίκα τελούσε μονίμως υπό ανδρική κηδεμονία. Η νέα κοπέλα μέχρι το γάμο της εξαρτάται άμεσα από τον πατέρα της. Όταν έφθανε στην αποδεκτή κοινωνικά ηλικία γάμου, η οποία σύμφωνα με τις τότε αντιλήψεις υπολογίζονταν με βάση τη γυναικεία ήβη, ο πατέρας της επέλεγε το μέλλοντα σύζυγό της, έκτοτε ήταν υπό την κηδεμονία του συζύγου της. Η βασική ευθύνη της, όμως, ήταν η διαχείριση του οίκου. Μέσω της χρηστής διαχείρισης ενός αθηναϊκού οίκου από τη νοικοκυρά θα επιτυγχάνονταν η ευημερία και η μακροημέρευση του. Για το λόγο αυτό ο σύζυγος και κύριος του οίκου, από την πρώτη στιγμή αναλάμβανε να εξηγήσει τη βασική αυτή υποχρέωση στην νεαρή γυναίκα του. Ο Επίκουρος όμως έλεγε για την σχέση των δύο φύλων :
«Η γυναίκα σου πρέπει μάλλον να σε ντρέπεται και όχι να σε φοβάται. Διότι δεν την πήρες για υπηρέτρια αλλά για συμμέτοχο της Ζωής σου».(Επίκουρος «Γνώμαι συλλεγείσαι» Ιωάννου Γεωργίδη)
Ο Θεοδωρίδης γράφει (σ.280) για την γυναίκα μέσα στον Κήπο.
«Στον Κήπο έγινε κάτι που ξεπερνάει ό,τι ως τότε είχε γίνει στην Ελλάδα. Η γυναίκα κέρδισε κάποιο βάθρο, ανασαίνει ανετότερα, αναμετρά το μυαλό της με το ανδρικό και βλέπει πως η χιλιοειπωμένη κατωτερότητά της είναι μύθος. Κάποιος ή κάποιοι αναγνωρίζουν πως έχει ψυχή, νοιάζονται γι αυτή, την τριγυρίζουν με εκτίμηση και στοργή. Δεν αργεί ν’ αποδειχθεί, όπως στα δικά μας χρόνια, πως η γυναίκα μπορεί ν’ αποδώσει.
Λόγω της έντονης δραστηριότητας της Λεοντίου ως φιλοσόφου, για την ελευθερία και την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών, που βασίζεται στην αρχή ότι τα φύλα είναι διαφορετικά αλλά ίσα, καθώς και με το πάθος που αντιμετώπιζε τα γυναικεία προβλήματα, θα μπορούσαμε να την εντάξουμε σ’ αυτούς που φιλοσοφώντας μέσα στα πλαίσια της επικούρειας φιλοσοφίας, βάλανε τα θεμέλια, για να έρθουν πολλούς αιώνες αργότερα οι πρωτεργάτες της ανεξαρτησίας των γυναικών και να ανεγείρουν το οικοδόμημα της ισότητας των δύο φύλλων.
***
Κώστας Καλεύρας
Βιβλιογραφία:
1. «Πατριαρχία» του Έρνεστ Bornrman έκδοση M.I.E.T. 1988
2. «Επικουρείων Δόξαι» Χρήστου Γιαπιτζάκη Εκδ. Παπαδημητρίου
3. Εθνικόν Ημερολόγιον 1892
4. «Επίκουρος η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου» Χ. Θεοδωρίδη έκδοση Εστία
5.Αλκίφρωνος «Επιστολαί» έκδοση Πατάκη
6. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, «Περί της Αρχαίας Ελληνικής Ζωγραφικής», 35ο βιβλίο της «Φυσικής Ιστορίας»
