Συγγραφέας: Σπύρος Κάκος
Ι. Σκοπός του άρθρου
Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να εξετάσει τη Θρησκεία σαν πολιτιστικό και κοινωνικό φαινόμενο. Ενώ πολλοί στέκονται στην ανάλυση και στην υπεράσπιση των μεταφυσικών θέσεων που πρεσβεύει η Θρησκεία (κάτι που έχω κάνει σε άλλα άρθρα, όπως στο «Φιλοσοφία της Επιστήμης και της Θρησκείας»), ξεχνούν ότι η Θρησκεία έχει παίξει διαχρονικά και έναν πολύ σημαντικό κοινωνικό ρόλο.
Η Θρησκεία δεν έχει να κάνει με «Σκοταδισμό» όπως πολλοί θα ήθελαν να πιστεύουν. Οι ιερείς ήταν για χιλιετίες οι θεματοφύλακες της γνώσης της ανθρωπότητας και αυτοί ήταν που μετέφεραν τα πολύτιμα δοχεία της γνώσης από γενιά σε γενιά. Από την αρχαία Ελλάδα και το Μαντείο των Δελφών, μέχρι το Βυζάντιο και τις μονές του Αγίου Όρους, στη σημερινή υλιστική κοινωνία όπου η Εκκλησία έχει μείνει μόνη της στο να μας θυμίζει πως η ζωή δεν είναι μόνο χρήμα και σεξ, η Θρησκεία αποτέλεσε και αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστημα μεταλαμπάδευσης γνώσης που πολλοί έχουμε ξεχάσει καν ότι υπάρχει.
Η ανάλυση σε αυτό το κείμενο θα δείξει πως η Θρησκεία – εκτός από φιλοσοφικό σύστημα ηθικής – ανέκαθεν αποτελούσε και ένα κοινωνικό μηχανισμό ο οποίος προώθησε φιλοσοφία, γνώση και κανόνες. Όλα αυτά δεν ήταν τίποτα άλλο από ένα σύνολο σοφίας αιώνων σχετικά με το πως να σκέφτεσαι και να ζεις, ένα σύνολο γνώσης την οποία αν εφαρμόσεις απλά θα γίνει «καλύτερος άνθρωπος».
Και ποιος αλήθεια δεν θέλει να γίνει καλύτερος άνθρωπος;
Μετά από μια ανασκόπηση του ρόλου της Θρησκείας σαν «δοχείο γνώσης» τις εποχές της αρχαίας Ελλάδας και του Βυζαντίου, στο τελευταίο μέρος του άρθρου μπορεί κανείς να δει μια σύντομη ανάλυση των βασικότερων προτροπών της Θρησκείας σήμερα και να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι το αν αυτές είναι σωστές ή όχι… Δυστυχώς λίγοι από εμάς αναρωτιόμαστε ή γνωρίζουμε καν τι είναι η «Θρησκεία» πριν αρχίσουμε να μιλάμε εναντίον της. Η συνειδητοποίηση της πραγματικότητας αναφορικά με τα διδάγματα που μεταφέρει η Θρησκεία θα ξαφνιάσει πολλούς με το πόσο συμφωνούν μαζί της σε πολλά σημεία…
ΙΙ. Το Ιερατείο σαν πηγή γνώσης στην αρχαιότητα
Στην αρχαία Ελλάδα ο Πυθαγόρας, ένας από τους πρώτους στοχαστές, ήταν ταυτόχρονα και ένα είδος ιερέα ή μύστη. Οι ιερείς του Μαντείου των Δελφών κατείχαν τη γνώση για την καθοδήγηση του τότε ελληνισμού και διέδιδαν αυτή τη γνώση μέσω σοφών ρήσεων. Ό,τι έλεγαν οι ιερείς γινόταν δεκτό από τους τότε Έλληνες σαν «σωστό» και τις περισσότερες περιπτώσεις ήταν αυτό που έσωσε (κυριολεκτικά) τον ελληνισμό από μεγάλες καταστροφές. Η αρχαία θρησκεία προσπάθησε να εξηγήσει την προέλευση του κόσμου και περιείχε πολλά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από σοφούς σαν βάσεις της φιλοσοφίας. Η θρησκεία ήταν στην ουσία το όχημα μεταφοράς της «γνώσης» από γενιά σε γενιά και τα Μυστήρια αποτελούσαν ένα από τα εργαλεία που χρησιμοποίησε για τη μύηση σε αυτή τη γνώση.
Δελφοί – Ο ομφαλός της Γης
Ο Feyerabend και ο Schrödinger πολύ σωστά επισημαίνουν ότι στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ θρησκείας και επιστήμης. Όλα ήταν ΕΝΑ. Η Θεογονία του Ησίοδου αποτελούσε προσπάθεια ερμηνείας του κόσμου και δεν ήταν απλά ένα «θρησκευτικό παραλήρημα». Το Κοσμικό Αυγό, ο Χρόνος και ο ρόλος του Χάους στη δημιουργία του Κόσμου, ήταν στοιχεία που αναφέρονταν στα Ορφικά σαν «γνώση» - μια γνώση που σταδιακά μόνο επιβεβαιώσεις (βλ. σημείο από το οποίο προήλθε το σύμπαν μέσω της Μεγάλης Έκρηξης, η έννοια του χρόνου και της δημιουργίας ζευγών σωματιδίων-αντισωματιδίων από το τίποτα κλπ) δέχεται από τη σύγχρονη επιστήμη…
Στοιχεία όπως η αιδώς και η ύβρις αποτέλεσαν τη βάση της ηθικής διδασκαλίας της τότε θρησκείας, η οποία έφτασε σε ένα αποκορύφωμα με τον ανθρωπισμό που δίδαξε ο Χριστιανισμός (βλ. μετά).
Η θρησκεία δεν ήταν «αυθαίρετη», ήταν το σύνολο της τότε γνώσης. Η Θρησκεία δεν ήταν το παραλήρημα κάποιων που ήθελαν να λέγονται σοφοί. Η Θρησκεία ήταν τα λεγόμενα όσων ΗΤΑΝ πράγματι σοφοί!
Σημείωση: Πολλοί θα αντιτείνουν – και σωστά – ότι στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν φιλόσοφοι που ήταν άθεοι ή εναντίον της θρησκείας. Αυτό είναι αληθές όμως δεν έχει σχέση με το στόχο αυτού του άρθρου. Ο σκοπός μου δεν είναι να δείξω πως η θρησκεία αποτελούσε το μοναδικό μηχανισμό διατήρησης της γνώσης! Σίγουρα υπήρχαν – όπως υπάρχουν και σήμερα – άθεοι (όχι όμως και αγνωστικιστές – τι γνώση μεταφέρει το «δεν ξέρω»;) οι οποίοι συνεισέφεραν και αυτοί τα μέγιστα στη διάδοση και τη μεταλαμπάδευση της γνώσης. Μπράβο τους. Αυτό που θέλω απλά να δείξω είναι ότι η Θρησκεία είχε και αυτή τέτοιο ρόλο και μάλιστα τον πιο κρίσιμο από κάθε άλλο θεσμό της εποχής.
Πηγές
M.P. Nilsson, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας
ΙΙΙ. Ο Χριστιανισμός σαν πηγή γνώσης στο Βυζάντιο και την περίοδο της Τουρκοκρατίας
Στο Βυζάντιο, ο Χριστιανισμός προσπάθησε – και πέτυχε – να μας δείξει πως ο άνθρωπος δεν είναι το «ζώο» που τα τελευταία χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έδειχναν ότι είναι. Τα όργια, την παρακμή, τη λατρεία του χρήματος και τη γενικότερη κατάπτωση των αξιών, διαδέχτηκε ένα νέο σύστημα φιλοσοφίας και «γνώσης» που σαν κύριο στόχο του είχε την ανάδειξη του ανθρώπου σαν «θείο» πλάσμα. Ανεξάρτητα από το αν κανείς πιστεύει στο Χριστιανισμό ή όχι, αυτό που προσπάθησε να δείξει ήταν αυτό που τότε είχαν οι άνθρωποι ξεχάσει: πως δεν είμαστε σε αυτή τη ζωή μόνο για να τρώμε, να ερωτοτροπούμε και να πίνουμε…
Κατά την περίοδο του Βυζαντίου οι Μονές και οι Πατέρες της Εκκλησίας αποτελούσαν φάρους γνώσης με τους οποίους η μελέτη της ηθικής και της πνευματικότητας του ανθρώπου εξελίχθηκε σε νέα πρωτόγνωρα επίπεδα.
Βυζαντινό Διδασκαλείο
Ο Χριστιανισμός προσπάθησε να εξυψώσει το άνθρωπο πάνω από το σημείο στο οποίο βρισκόταν, προσέδωσε μια ιερότητα στο μυστήριο του γάμου, προσπάθησε (χωρίς να το πετύχει τελείως) να εξαφανίσει τη θανατική ποινή στη βάση της ιερότητας της ανθρώπινης ζωής, προσπάθησε να δείξει την ισότητα των ανθρώπων ανεξάρτητα της κοινωνικής τους καταγωγής. Αν αυτές τις προσπάθειες είχαν γίνει από κάποιον φορέα πολιτικής εξουσίας, θα εκθειάζονταν ως «πρωτοποριακές» από κάθε άνθρωπο με νοημοσύνη. Όμως επειδή όλα αυτά έγιναν από την Εκκλησία της εποχής, θεωρούνται ως «γραφικές» ή απλά ως «μη γενόμενες». Η συστηματική αντιγραφή βιβλίων φιλοσοφίας από μονές της εποχής με στόχο τη διατήρηση τους θεωρείται σαν «μια παρένθεση», ενώ αν η ίδια πράξη είχε γίνει από κάποιον αυτοκράτορα αυτό θα ήταν αρκετό να του προσδώσει το προσωνύμιο «Μέγας».
Η ανάπτυξη ενός φιλοσοφικού συστήματος Ηθικής στα πλαίσια του οποίου αναπτύχθηκε για πρώτη φορά συστηματικά το τι είναι «καλό» να κάνεις, αποτέλεσε τη βάση για τη συμπεριφορά των Ευρωπαίων και κατ’ επέκταση πολλών ανθρώπων σε ολόκληρη την υφήλιο στο μέλλον. Για πρώτη φορά η φιλοσοφία ασχολήθηκε ουσιαστικά, επίσημα και σε τόσο βάθος με την έννοια του «καλού» και του «κακού», ξεκινώντας έναν ουμανισμό (Humanism) υψηλού επιπέδου και άνευ προηγουμένου για την εποχή.
Σημείωση: Εδώ θα αντιτείνει κανείς το κλείσιμο πολλών φιλοσοφικών σχολών από αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Όμως θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν αναλύουμε ιστορικά γεγονότα και να αποφεύγουμε λάθη «κατηγοριοποίησης», εξετάζοντας τα εκτός του πλαισίου μέσα στο οποίο διαδραματίστηκαν (“out ofcontext”). Κάθε εποχή υπήρχε συγκεκριμένη πολιτική και το ανωτέρω κλείσιμο των σχολών ήταν στα πλαίσια της διαμάχης της παλαιάς με τη νέα θρησκεία. Το κλείσιμο τους σήμαινε ότι οι Έλληνες την εποχή του Βυζαντίου ήταν εναντίον της φιλοσοφίας, όσο και η καταδίκη του Σωκράτη από τους Έλληνες παλαιότερα σήμαινε ότι η αρχαίοι Αθηναίοι ήταν εναντίον της φιλοσοφίας…
Μετά το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τη σκοτεινή περίοδο της Τουρκοκρατίας η Θρησκεία έπαιξε έναν από τους πλέον κρίσιμους ρόλους που της επιφύλαξε η Ιστορία. Με το επίσημο ελληνικό κράτος να έχει καταλυθεί, το βάρος για τη διατήρηση της γνώσης και του ελληνικού πολιτισμού έπεσε στην Εκκλησία. Χωρίς επίσημη κρατική δομή, η Εκκλησία αποτέλεσε τη σκιώδη κυβέρνηση των Ελλήνων της εποχής. Κάθε σχολείο και όλη η παιδεία ήταν στα χέρια της. Η διατήρηση του χαρακτήρα των Ελλήνων και της ουσίας του ελληνισμού είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας που η Εκκλησία έκανε για να περισώσει τη γνώση μέσα σε αντίξοες συνθήκες. Και οι διώξεις (στα πλαίσια των οποίων τα φανερά σχολεία γινόντουσαν κατά περιόδους «κρυφά») αποδεικνύουν ότι η προσπάθεια αυτή είχε ουσιαστικό αποτέλεσμα.
Πηγές
IV. Η Θρησκεία σαν «οδηγός ζωής» σήμερα
Τα «μυστικά» που κατείχε το (ανέκαθεν) Ιερατείο, εκτός από γνώση φιλοσοφική περιείχαν και κανόνες ζωής. Κανόνες τόσο πολύτιμους αλλά και τόσο δύσκολους να γίνουν αποδεκτοί από τον αμόρφωτο μέσο άνθρωπο, που μόνο μέσω της κάλυψης τους με ένα πέπλο «ανώτερης υφής» θα μπορούσαν να διαδοθούν. Αυτό το ζούμε περισσότερο έντονα σήμερα, που οι κανόνες της Εκκλησίας φαντάζουν τόσο «ξένοι» με τον τελείως υλιστικό σύγχρονο τρόπο ζωής.
Όμως όπως θα φανεί πιο κάτω, οι κανόνες της Θρησκείας είναι πιο σωστοί από όσο θέλουν μερικοί να πιστεύουν. Δεν είναι μάλιστα τυχαίο το ότι πολλά πράγματα που η Θρησκεία εδώ και αιώνες ανέφερε σαν «καλό να κάνουμε», τα «ανακαλύπτει» ξανά η σημερινή «επιστήμη».
Ας πάρουμε ορισμένες από αυτές τις προτροπές της Θρησκείας οι οποίες έχουν επιβιώσει έως σήμερα για να δούμε το κατά πόσο είναι καλές και ωφέλιμες για τον άνθρωπο ή όχι. Ας αναλύσουμε τους κανόνες που πρεσβεύει η Θρησκεία και ας δούμε μόνοι μας το πόσο σωστοί ή λάθος είναι… Έχουν δίκιο τελικά οι επικριτές της Θρησκείας;
- Είναι η προτροπή για νηστεία ορισμένες ημέρες του έτους «σωστή»; Πολλοί άθεοι γελάνε με αυτή την προτροπή. Όμως όταν ένας διατροφολόγος μας λέει να μην τρώμε για λίγες ημέρες κρέας με στόχο να «καθαρίσει» ο οργανισμός μας, τότε δεχόμαστε τη συμβουλή σαν επιστημονική…
- Είναι η προτροπή για σεξουαλικές επαφές μόνο με τον άνθρωπο με τον οποίο παντρευόμαστε «σωστή»; Όταν ένας ιερέας μας λέει αυτή τη συμβουλή γελάμε, όμως όταν οι σύγχρονοι ψυχολόγοι μας αναφέρουν τα ψυχολογικά πλεονεκτήματα της σταθερής σχέσης ακούμε με προσοχή…
- Είναι η προτροπή για σεβασμό στον πατέρα μας και τη μητέρα μας σωστή; Όταν ακούμε αυτή τη συμβουλή από την Εκκλησία μας φαντάζει γραφική, όταν όμως είμαστε εμείς οι γονείς απαιτούμε το σεβασμό…
- Είναι η προτροπή για αγάπη προς το συνάνθρωπο σωστή; Όταν ακούμε αυτή την προτροπή από την Εκκλησία δεν δίνουμε και πολλή σημασία, όταν όμως μας λένε το ίδιο οι ψυχολόγοι ακούμε ευλαβικά...
- Είναι η προτροπή για εγκράτεια σωστή; Όταν μας το λέει η Εκκλησία μόνο που δεν γελάμε. Όταν όμως διαλυθεί ο οργανισμός μας από τις καταχρήσεις και αναγκαστούμε να εφαρμόσουμε αυτή την εγκράτεια, το γέλιο φεύγει…
- Είναι η προτροπή «δώσε το δεύτερο χιτώνα σου» σωστή; Μπορεί πολλοί από εμάς να είναι προσκολλημένοι στα υλικά αγαθά, όμως ελάχιστοι μπορούν να θεμελιώσουν το λάθος αυτή της πανέμορφης προτροπής για καλοσύνη προς αυτούς που δεν έχουν…
- Είναι η προτροπή για «Συγχώρεση» σωστή; Μπορεί κάποιοι να θεωρούν γραφική τη συμβουλή της Εκκλησίας, όμως όλες οι μεγάλες φιλοσοφικές σχολές συμφωνούν στο μεγαλείο των ανθρώπων που συγχωρούν τους άλλους…
Ο κατάλογος είναι ατελείωτος. Σίγουρα η θρησκεία σε πολλά πράγματα είναι δογματική. Σε τι πράγματα όμως; Όποιος συγκρίνει τα δόγματα της θρησκείας με αυτά άλλων τομέων της ανθρώπινης σκέψης, ας αναρωτηθεί: Το πόσο κακό είναι ένα δόγμα κρίνεται από το τι προκαλεί. Τα θρησκευτικά δόγματα συνήθως είναι και μαζικά και για να κρίνεις αν και τι κακό ή καλό έκαναν πρέπει να πας κατά περίπτωση. Π.χ. δεν ξέρω αν μπορεί κανείς να ποσοτικοποιήσει το ΘΕΤΙΚΟ του "δόγματος" ου φονεύσεις σε μια εποχή που το να πάρεις τη ζωή ενός άλλου ήταν κάτι σαν να λέμε "πάω για καφέ". Αντίστοιχα δεν ξέρω τι ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ψυχολογικές επιπτώσεις είχε η ψυχρή μηχανιστική αντίληψη για τον άνθρωπο την οποία έχει σχεδόν πλήρως ενστερνιστεί η σημερινή επιστήμη στην ιατρική.
Οι συμβουλές της Θρησκείας σήμερα, όπου ο υλισμός και την υπερκατανάλωση έχουν κυριεύσει τα πάντα, είναι τόσο πολύτιμες όσο δεν φανταζόμαστε. Πολλοί προτρέπουν την Εκκλησία να «εκσυγχρονιστεί». Γιατί να το κάνει όμως αυτό, αν ο «εκσυγχρονισμός» αυτός σημαίνει υποταγή στον υλισμό, στον υπερκαταναλωτισμό, στην απληστία και στο μίσος που μαστίζουν τη ζωή σήμερα; Οι αξίες δεν είναι «μόδα».Αν πολλές φορές οι συμβουλές της Θρησκείας μας φαίνονται γραφικές ή απλά «εκτός τόπου και χρόνου», είναι επειδή πράγματι είναι εκτός τόπου και χρόνου! Και αυτό είναι καλό! Ο κόσμος σήμερα έχει ξεχάσει το πως είναι να αγαπάς, το πως είναι να είσαι εγκρατής, το πως είναι να είσαι άνθρωπος αντί για ένα υπερκαταναλωτικό ζώο. Και μια φωνή που φωνάζει πως αυτό είναι λάθος μόνο πολύτιμη μπορεί να είναι… Και πρέπει να την ακούμε που και που…
Οι συμβουλές της Θρησκείας σήμερα, όπου ο υλισμός και την υπερκατανάλωση έχουν κυριεύσει τα πάντα, είναι τόσο πολύτιμες όσο δεν φανταζόμαστε. Πολλοί προτρέπουν την Εκκλησία να «εκσυγχρονιστεί». Γιατί να το κάνει όμως αυτό, αν ο «εκσυγχρονισμός» αυτός σημαίνει υποταγή στον υλισμό, στον υπερκαταναλωτισμό, στην απληστία και στο μίσος που μαστίζουν τη ζωή σήμερα; Οι αξίες δεν είναι «μόδα».Αν πολλές φορές οι συμβουλές της Θρησκείας μας φαίνονται γραφικές ή απλά «εκτός τόπου και χρόνου», είναι επειδή πράγματι είναι εκτός τόπου και χρόνου! Και αυτό είναι καλό! Ο κόσμος σήμερα έχει ξεχάσει το πως είναι να αγαπάς, το πως είναι να είσαι εγκρατής, το πως είναι να είσαι άνθρωπος αντί για ένα υπερκαταναλωτικό ζώο. Και μια φωνή που φωνάζει πως αυτό είναι λάθος μόνο πολύτιμη μπορεί να είναι… Και πρέπει να την ακούμε που και που…
