Pensée Civilisée - Οι πρωτόγονοι δεν είναι τόσο "πρωτόγονοι" τελικά

Ι. Πόλεμος με τους Άγριους

Το να λες για έναν άλλο πολιτισμό ότι "είναι βάρβαρος", είναι βάρβαρο. Όταν αποκαλείς κάποια άλλη φυλή "άγριους", δεν κάνεις τίποτα περισσότερο από το να δείχνεις πόσο άγριος είσαι εσύ ο ίδιος. Όσο και αν ο δυτικός πολιτισμός μας έχει συνεισφέρει περισσότερα από κάθε άλλον σε ορισμένους τομείς (όπως π.χ. στις τεχνικές ανακαλύψεις), άλλοι πολιτισμοί κατέχουν τα πρωτεία σε άλλους - εξίσου ή και περισσότερο - σημαντικούς τομείς. Η δυτική ιατρική αξιοποίησε γνώσεις βοτανολογίας των "άγριων" Ινδιάνων της Αμερικής, η κοινωνιολογία μας εντυπωσιάστηκε από τις γνώσεις των Αυστραλών αβορίγινων σχετικά με τις δομές της οικογένειας, η σύγχρονη ευρωπαϊκή τέχνη ξαναβρήκε το ρεαλισμό που ακολουθούσαν οι "πρωτόγονες" ζωγραφιές στους βράχους, οι λευκοί εντυπωσιάστηκαν από το πως οι Εσκιμώοι ή οι Βεδουΐνοι καθυπόταξαν τα πιο άγρια και αφιλόξενα περιβάλλοντα, οι "ανεπτυγμένοι" δυτικός πολιτισμός αναταράχτηκε το 18ο αιώνα από τον ελεύθερο και μεγαλόψυχο τρόπο ζωής στην Πολυνησία, ο "σύγχρονος" οικολόγος που θεωρεί ότι μετά από χρόνια σκέψης έχει επιτέλους βρει το σωστό τρόπο να ζει αρμονικά με τη φύση έχει πολλά να διδαχθεί από τους "άγριους πρωτόγονους" της ζούγκλας του Αμαζονίου, ο σύγχρονος άνθρωπος του στρες και της κατάθλιψης έχει πολλά να μάθει από τους "απολίτιστους" που δεν γνώριζαν τι θα πει εκμετάλλευση.

"Τους νικήσαμε όμως στον πόλεμο" μπορεί να πει κανείς.
"Τους κατακτήσαμε με μια χούφτα στρατιώτες" μπορεί να πει άλλος.

Ποιος όμως κρίνει τα πάντα σε σχέση με τον πόλεμο αν όχι ο βάρβαρος; Ο στόχος του πολιτισμού μας είναι να φτάσουμε σε ένα υψηλό πνευματικό επίπεδο όπου ο πόλεμος δεν θα υπάρχει - όλοι θα ζουν αρμονικά. Έστω ότι μετά από χιλιετίες φτάνουμε σε αυτό το ανώτερο επίπεδο και μετά από πολλά χρόνια έχουμε ουσιαστικά ξεχάσει το πως είναι να πολεμάς. Έστω ότι τότε εμφανίζεται μια φυλή "πρωτόγονων" από τη ζούγκλα και μας σφάζει όλους. Ποιος είναι ο "ανώτερος" πολιτισμός σε αυτό το παράδειγμα; Αν οι Μινωΐτες, που είχαν έναν υπερανεπτυγμένο αλλά πλήρως φιλειρηνικό πολιτισμό από το 3.000 π.Χ., αφανιζόντουσαν όχι από φυσικά αίτια αλλά από κάποια "πρωτόγονη" πολεμοχαρή φυλή, τι συμπέρασμα θα βγάζαμε;

Φυσικά και πάλι υπάρχει αντίλογος στον αντίλογο: αν δεν επιβιώσεις τότε πως μπορείς να έχεις τον οποιονδήποτε πολιτισμό; Αυτό είναι σωστό. Για αυτό και το καλύτερο θα ήταν να κρατήσουμε τα καλύτερα στοιχεία από τον κάθε πολιτισμό και την κάθε άποψη, χωρίς όμως να διαλύουμε και να καταστρέφουμε τις απόψεις και τους πολιτισμούς που δεν μας αρέσουν.
Σίγουρα χαίρομαι που ανήκω στο δυτικό πολιτισμό και όχι σε έναν αφανισμένο πολιτισμό, αλλιώς δεν θα ήμουν εδώ για να γράφω... Όμως λίγη αρμονία με τη φύση και τα συναισθήματα μας, σε συνδυασμό πάντα με τη φιλοσοφία μας, τα μαθηματικά μας και την αστρονομία μας δεν θα έβλαπτε...

ΙΙ. Πρόοδος και Πολιτισμός

Ο πολιτισμός δεν προοδεύει σε ευθεία - αν προοδεύει καν. Οι εφευρέσεις που στηρίζουν το σύγχρονο "ανεπτυγμένο" πολιτισμό μας, είναι ακόμα οι πλέον "πρωτόγονες": η γεωργία, η κτηνοτροφία, η φωτιά, η κεραμική ύλη. Εξετάζοντας το παρελθόν βγάζουμε το συμπέρασμα ότι η νεολιθική επανάσταση ήρθε σε όλον τον πλανήτη - από την Ευρώπη μέχρι την Αυστραλία, την Αμερική και την Αφρική - την ίδια περίπου περίοδο με μικρές διαφορές μερικών εκατοντάδων χρόνων ανάλογα με την περιοχή. [1] Ποια περιοχή είχε τα "πρωτεία" λίγη σημασία έχει. Γιατί λοιπόν προσπαθούμε με τόση μανία να υπερασπιστούμε - εμείς η Ευρώπη - τα πρωτεία μας στη σύγχρονη βιομηχανική επανάσταση; Τι μας λέει ότι ο ιστορικός του μέλλοντος δεν θα βλέπει την εποχή μας σαν την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης η οποία συντελέστηκε σε όλον τον πλανήτη ταυτόχρονα με μια μικρή διαφορά κάποιων ετών ανάλογα με την περιοχή (ειδικά αν δει ότι οι συνθήκες για μια τέτοια επανάσταση ήταν ώριμες παντού στον πλανήτη);

Μήπως τώρα που η μηχανιστική μας αντίληψη για τον κόσμο συναντάει ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο - την ερμηνεία του ίδιου του ανθρώπου και της ψυχής του - δεν αισθανόμαστε την ανάγκη να αρχίσουμε να μελετάμε τα "πρωτόγονα" συστήματα φιλοσοφίας των Κινέζων και των Ινδών που μέχρι τώρα είχαν απλά τον τίτλο του "παραδοσιακού αλλή μη-επιστημονικού";

Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν βάρβαρο κάθε τι μη-ελληνικό. Πίσω από αυτή τη λογική υπήρχε η υποβόσκουσα πεποίθηση ότι το "ελληνικό" ήταν και "ανώτερο". Τώρα αυτά τα ελάχιστα ψήγματα ταπεινοφροσύνης έχουν εκλέιψει και από το "ό,τι μη ελληνικό είναι βάρβαρο" έχουμε πάει στο "ό,τι μη ανεπτυγμένο είναι βάρβαρο", καθώς εξ' ορισμού "ανεπτυγμένο = δυτικός πολιτισμός". Όποιο τραίνο δεν πηγαίνει προς την ίδια πορεία με εμάς θεωρείται εκ προοιμίου εκτροχιασμένο. Αν δούμε καλύτερα όμως και καταλάβουμε ότι το φως που αχνοφαίνεται μπροστά μας δεν είναι φως ελπίδας αλλά πύρινες γλώσσες καταστροφής, ίσως προλάβουμε να αλλάξουμε τροχιά - έστω και την τελευταία στιγμή.

Και πρέπει να καταλάβουμε ότι ΟΛΟΙ μας είμαστε στο ίδιο μεγάλο τραίνο: αυτό του παγκόσμιου πολιτισμού που καθορίζεται όχι από τα "πρωτεία" κάποιας φυλής σε κάποιον συγκεκριμένο τομέα αλλά από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ όλων. Ο αφρικανός βιομήχανος διασκεδάζει αφάνταστα διαβάζοντας τα περί "δυτικής" βιομηχανικής επανάστασης. Ο λευκός δυτικός άστεγος και άνεργος κλαίει διαβάζοντας τα. Αντί να τσακωνόμαστε για το ποιος είναι στο τιμόνι της μηχανής, ας καταλάβουμε ότι το τραίνο πάει μόνο του και εμείς απλά στρώνουμε τις ράγες για να το κατευθύνουμε...

Και σίγουρα η ανεπτυγμένη δυτική φιλοσοφία θα αισθανόταν ντροπή για τα όσα κάναμε στους "άγριους" εμείς οι "πολιτισμένοι". Δεν λέω πως το ένα ή το άλλο είναι καλύτερα. Είμαι μέρος του δυτικού πολιτισμού και αισθάνομαι υπερήφανος για αυτό: έχουμε δώσει πολλά στον παγκόσμιο πολιτισμό. Αλλά έχουμε πάρει και πολλά. Ας κρατήσουμε τα καλύτερα από το δικό μας και τους άλλους πολιτισμούς.

Η φιλοσοφική στάση των Ινδιάνων που απαιτεί σεβασμό προς τα φυτά και τα ζώα, θεωρεί ότι ο κυνηγός που υπερβάλει ή θανατώνει θηλυκά ή νεαρά ζώα τιμωρείται από τους θεούς, πιστεύει στην ιδέα ότι άνθρωποι, ζώα και φυτά διαθέτουν ένα κοινό απόθεμα ζωής και οποιαδήποτε κατάχρηση σε βάρος του μεταφράζεται σε μείωση του προσδόκιμου ζωής των ίδιων των ανθρώπων, αποτελεί ουμανισμό πολύ ανώτερο από αυτόν που διαμορφώθηκε στην "ανεπτυγμένη" Ευρώπη. Οι φίλοι της ταινίας "The Avatar" θα στεναχωριόνταν ακόμα περισσότερο λοιπόν αν μάθαιναν πως ένας τέτοιος κόσμος υπήρχε και τον καταστρέψαμε εμείς με την "πρόοδο" μας. Και τώρα, ξεχνώντας πως πρέπει να σεβόμαστε τον συνάνθρωπο μας κυρίως για αυτό που είναι - ένα ζωντανό πλάσμα - έχουμε δημιουργήσει ψευδο-διαχωρισμούς ανάμεσα σε αυτούς που είναι "ανώτεροι" και σε αυτούς που είναι "κατώτεροι", έχουμε φέρει το ρατσισμό και την προκατάληψη.

Η λογική πρόδωσε τον εαυτό της και μετατράπηκε σε εργαλείο καταπίεσης του ανθρώπου και κακοποίησης της φύσης, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Adorno. Ο άνθρωπος υπέταξε τη φύση με την κακή έννοια. Με το Διαφωτισμό ο άνθρωπος ήθελε να γίνει κυρίαρχος των πραγμάτων και έγινε τελικά ένα υποτελές αντικείμενο ο ίδιος: όλα έχουν υποβιβαστεί στο επίπεδο του υπολογισμού και η σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία χρησιμοποιεί τον ορθολογισμό μόνο για να αυξήσει την παραγωγή και τη κερδοφορία. Όπως οι μύθοι των "πρωτόγονων" αποτελούν "διαφωτισμό" - με την έννοια ότι προσπαθούν να δώσουν μια εξήγηση στο ανεξήγητο - έτσι και ο υποτιθέμενος "Διαφωτισμός" στη Δύση αποτελεί έναν μύθο: το μύθο της απόλυτης κυριαρχίας ενός τρόπου σκέψης απέναντι σε όλους τους άλλους.

Ίσως η "αλήθεια" να μπορεί να εξαχθεί ερμηνευτικά από τη γλωσσική ανάλυση των μύθων - αυτό που ο Γκαντάμερ αποκάλεσε "εμπειρία αλήθειας η οποία υπερβαίνει το χώρο ελέγχου της επιστημονικής μεθοδολογίας" και του οποίου ο Wittgenstein έθεσε τις βάσεις στις "Φιλοσοφικές Έρευνες". [2] Στο προγραμματικό του δοκίμιο "Για την Ελευθερία" ο Stewart Mil τάχθηκε υπέρ του δικαιώματος των ανθρώπων να επιλέγουν τον προσωπικό τρόπο ζωής τους. Γιατί κάποιος λοιπόν να μην επιλέξει κάτι άλλο από τον δυτικό "ορθολογισμό"; Όπως επισημαίνει ο Feyerabend, η επιστήμη της Δύσης αποτελεί ένα από τα πολλά γλωσσικά παιχνίδια που καταγράφει ο Wittgenstein και δεν μπορεί να απαιτήσει περισσότερα πράγματα από τα άλλα γλωσσικά παιχνίδια - όπως η τέχνη, η θρησκεία κλπ.

Μπορεί αυτή η μανία της δυτικής λογικής για την πίστη στην ύπαρξη αντικειμενικών ιδεών στον κόσμο του Πλάτωνα να είναι τελείως λάθος - γιατί άλλωστε "γνωρίζουμε" είμαστε σωστοί; Η "λογική" μας κατήντησε να είναι κύριος του κυρίου της, όπως ο Ζακ στο "Ο μοιρολάτρης Ζακ και ο κύριος του"...
Η ανθρωπότητα έχει περάσει από το στάδιο της "δύστυχης συνείδησης" στο στάδιο του "παρατηρών λόγου", αλλά δεν έχει ακόμα φτάσει στο στάδιο του "πνεύματος" (Hegel) - η "λογική" μας έχει προς το παρόν παραστρατήσει και έχει εμποδίσει μέχρις στιγμής τον άνθρωπο να κατανοήσει ότι είναι κάτι άλλο εκτός από αντικείμενο. Πρέπει να ξυπνήσουμε και να φύγουμε μακριά από το "mauvaise foi" του Σάρτρ. Η συνείδηση μας πρέπει να πάψει να είναι αυτό που είναι και πρέπει να γίνει αυτό που δεν είναι - είναι στο χέρι μας να τη διαμορφώσουμε σωστά και πρέπει να το κάνουμε. Πρέπει να καταστρώσουμε ένα υπαρξιακό σχέδιο μακριά από την πλάνη της "λογικής των αντικειμένων". Πρέπει να κάνουμε τα αντι-κείμενα [3] πάλι πράγματα και να έρθουμε σε αρμονία μαζί τους, όπως οι Ινδιάνοι με τη φύση.

Ο Levi Strauss προσπαθεί να ερμηνεύσει το ποίημα Les Colchiques του Appolinaire και καταλήγει στο να δει αυτό που πολλοί δεν βλέπουν. "Meres filles de leur filles" (μητέρες θυγατέρες των θυγατέρων τους) λέει ο ποιητής. Τι μπορεί να σημαίνει αυτή η - αντιφατική εκ πρώτης όψεως - φράση; Εξετάζοντας τη βιολογία των κολχικών ο Levi καταλήγει στο ότι ο ερμαφρόδιτος χαρακτήρας αυτών των φυτών έπαιξε βασικό ρόλο σε αυτή τη φράση. Όπως και στα κολχικά, έτσι και στη θεώρηση του κόσμου που έχουμε σήμερα, το σημαίνον μπορεί εύκολα να εναλλαχθεί με το σημαινόμενο. [4]Όπως στη βιολογία ο γιος γίνεται γονιός μετά από μόλις μία γενιά, έτσι και η "λογική" από εργαλείο ανάλυσης έχει σήμερα γίνει μέθοδος ορισμού των υπό ανάλυση πραγμάτων. Τα αποτελέσματα αυτού του φαινομένου μπορεί να είναι εκπληκτικά.

Μόνο η ανάγνωση των μύθων και η επιστροφή στη αγνή αδογμάτιστη σκέψη θα μπορούσε να μας απομακρύνει από τις σύγχρονες αντιφάσεις του τύπου "κάθομαι στον ήλιο και φοράω αντι-ηλιακό" ή "πίνω γάλα χωρίς λιπαρά" ή "πίνω καφέ decafeinne" [Valia Valiacus]. Τέτοιες εκφράσεις μπορεί να μας φαίνονται κοινότοπες, αλλά δείχνουν κάτι πολύ ουσιαστικό: Ότι "κάτι" μας καθορίζει τι "θέλουμε" να κάνουμε. Ότι "κάτι" μας καθορίζει αυτό που δεν "πρέπει" να κάνουμε. Έχουμε πάψει να είμαστε αυθεντικοί...

ΙΙΙ. Συμπέρασμα

Πρέπει να θυμηθούμε ποιοι είμαστε και να μην ξεχάσουμε ότι οι αντιφάσεις του κόσμου έχουν μπει και στη λογική μας. Όπως στους μύθους των Ινδιάνων Chinook, η διασπασμένη εμπειρία που έχουμε μέσα από τον κόσμο οδηγεί σε διασπάσεις μέσα μας. Το μόνο που μένει είναι να τις αποδεχθούμε αντί να καταστρέφουμε όποιον πολιτισμό εκφράζει κάτι που δεν μας αρέσει ή δεν καταλαβαίνουμε. Η λήθη κατά τον Levi Strauss είναι η αποτυχία επικοινωνίας με τον εαυτό μας, αδερφή της παρεξήγησης που είναι η αποτυχία επικοινωνίας με τους άλλους. Εμείς έχουμε αποτύχει και στα δύο.
Πρέπει να μείνουμε υποκείμενα και να μην αισθανόμαστε ότι από την κλειδαρότρυπα μας βλέπει, μας παρατηρεί και μας "ελέγχει" μονίμως η "λογική", να καταλάβουμε πως είμαστε τα υποκείμενα που ελεύθερα καθορίζουν το ρόλο τους και όχι τα αντικείμενα που υπακούουν σε εξώτερους κανόνες αμφίβολης προέλευσης. Η ανεπτυγμένη φιλοσοφία και οι ανεπτυγμένες επιστήμες της Δύσης πρέπει να συνδιαλλαγούν με τα συστήματα σκέψης των άλλων πολιτισμών επί ίσοις όροις και όχι με όρους δυνατού-αδύνατου. Έτσι θα διδαχθούμε πολλά και θα βγούμε όλοι κερδισμένοι...

Βιβλιογραφικές Αναφορές [References]

1. La Pensée Sauvage, Levi Strauss
2. Φιλοσοφικές Έρευνες, Wittgenstein
3. Είναι και Χρόνος, Heidegger
4. Εξ' Αποστάσεως, Levi Strauss

via