Είναι ο τίτλος του βιβλίου ενός εξέχοντος καθηγητή, του Ρόμπερτ Τράιβερς (Robert Trivers), που θεωρείται κορυφαίος στον κλάδο της εξελικτικής βιολογίας και το 2007 τιμήθηκε για το έργο του από την Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Σουηδίας με το Βραβείο Crafoord –το οποίο απονέμεται σε πεδία που δεν καλύπτονται από το Βραβείο Νόμπελ.
Ειδικός στην ανάλυση της κοινωνικής εξέλιξης της σύγκρουσης και της συνεργασίας, ο Trivers έγραψε το 2011 αυτό το εντυπωσιακό βιβλίο αλλά και «πονηρό» ταυτοχρόνως.
Για ποιον λόγο στον τίτλο του βιβλίου χρησιμοποιείτε τη λέξη η «λογική» και όχι ο «παραλογισμός» της αυτοεξαπάτησης και της εξαπάτησης, αφού τελικά γυρίζει εις βάρος αυτού που το κάνει;
«Γιατί έτσι θα ήταν σαν να παίρνω θέση προτού εξηγήσω επιστημονικά τι συμβαίνει και δεν το ήθελα. Το κλειδί στο βιβλίο μου είναι ότι ποτέ κανένας δεν είχε μια θεωρία για το πώς εξηγείται επιστημονικά η λειτουργία της αυτοεξαπάτησης. Υπάρχει λογική και χρησιμότητα στην αυτοεξαπάτηση και σημαίνει τελικά ένα πράγμα: την προσπάθεια εξαπάτησης των άλλων. Ειδικά στο ανθρώπινο είδος η εξαπάτηση και η αυτοεξαπάτηση είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος».
Θεωρητικά η αυτοεξαπάτηση δεν είναι σχήμα οξύμωρο; Πώς μπορεί ο εαυτός να εξαπατήσει τον εαυτό; Δεν θα γνώριζε ο εαυτός αυτό που υποτίθεται ότι δεν γνωρίζει;
«Είναι εφικτή η ταυτόχρονη αποθήκευση ψευδών και αληθινών πληροφοριών γύρω από το ίδιο θέμα, εφόσον η αλήθεια αποθηκεύεται στον ασυνείδητο νου και το ψέμα στον συνειδητό. Το κρίσιμο για την αυτοεξαπάτηση είναι ο αποκλεισμός της αλήθειας από τη συνείδηση και η διατήρησή της στην ασυνειδησία».
Αν αποθηκευτεί για πολύ καιρό μια αληθινή πληροφορία στο ασυνείδητο, δεν κινδυνεύει να χαθεί και να κάνεις το ψέμα τη μόνη αλήθεια σου;
«Φυσικά. Υπάρχουν διαβαθμίσεις ασυνειδησίας και σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα είναι πιθανόν να μην αποθηκευτεί καμία εκδοχή της αλήθειας».
Στην πολιτική ποιον εμπιστευόμαστε; Κάποιον που έχει την ίδια αυτοεξαπάτηση με τη δική μας;
«Πολύ ενδιαφέρον θέμα. Στις ΗΠΑ, π.χ., η καθημερινή ποσότητα αυτοεξαπάτησης με τη συγκεκριμένη καμπάνια των δύο υποψηφίων προέδρων είναι αξιοσημείωτη. Ο βαθμός αυτοεξαπάτησης είναι εκπληκτικός ακόμα και για τα αμερικανικά πρότυπα και ένα καλό πεδίο για αυτή την έρευνα».
Βλέπουμε ότι ο πολιτικός που γίνεται ο κυρίαρχος ενός πολιτικού πεδίου είναι αυτός που απλά βρίσκει τα σωστά σλόγκαν. Συμφωνείτε;
«Σίγουρα. Κοιτάζοντας το πολιτικό τοπίο των ΗΠΑ ο Τραμπ κατάφερε να αγγίξει συγκεκριμένες χορδές στο υποσυνείδητο και στο ενσυνείδητο πολλών Αμερικανών που νιώθουν απειλούμενοι. Παίζει με τους οικονομικούς και κοινωνικούς φόβους μιας υποβαθμισμένης ομάδας ανθρώπων, κυρίως λευκών. Αυτό είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο και αμφιβάλλω αν στην Ελλάδα είναι διαφορετικά».
Είναι πιθανόν για κάποιον πολιτικό να αυτοεξαπατάται και σε έναν άλλον τομέα της ζωής του να είναι ειλικρινής;
«Φυσικά. Μπορείς να μείνεις αληθινός στην πραγματική σου ζωή».
Τελικά η εμπιστοσύνη είναι αληθινό συναίσθημα ή αυτοεξαπάτηση;
«Φέρνω στο μυαλό μου τους ντόπιους εδώ στην Τζαμάικα. Ναι, είναι μερικοί που σίγουρα τους εμπιστεύομαι. Αλλά πάντα είμαι επιφυλακτικός με την κρίση μου ακόμη και για τον εαυτό μου. Τείνω να θέλω να είμαι προσεκτικός ακόμη και με περιπτώσεις όπου γνωρίζω ανθρώπους βαθύτερα».
Σε μια κοινωνία όμως όπου όλοι θα έλεγαν σε όλους μόνο αλήθεια αυτή θα ήταν παράδεισος ή κόλαση;
«Δύσκολη ερώτηση. Σίγουρα δεν θα ήταν παράδεισος και θα ήθελε κάποιες μικρές ρυθμίσεις».
Μικρές «ρυθμίσεις» που θα γίνονταν με μικρά ψέματα;
«Μάλλον ναι».
Ολοι οι πολιτικοί διατείνονται επαναστάσεις. Ο Σάμπατο έχει γράψει: «Ο άνθρωπος είναι συντηρητικός. Οταν όμως αυτή η τάση αποδυναμώνεται, οι επαναστάσεις αναλαμβάνουν να την ανανεώσουν».
«Ακριβώς. Επαναστατικές στιγμές φαίνεται συχνά να συμβαίνουν στην Ιστορία όταν μεγάλος αριθμός ατόμων έχουν μια αλλαγή στην αντίληψη σε σχέση με τους εαυτούς τους και την κατάστασή τους».
Αρα υπάρχει πολύ έντονος ο φόβος της αυτοεξαπάτησης.
«Φυσικά».
Αναρωτιέμαι: Πιστεύετε ότι το να είναι κάποιος βλάκας είναι κακή τύχη ή απόφαση;
«Νομίζω ότι σε μερικές περιπτώσεις, ναι, είναι απόφαση. Επιλέγεις τη βλακεία και νιώθεις να διασκεδάζεις με τους άλλους, μέχρι να δεις ότι αυτό κοστίζει».
Υπάρχουν άνθρωποι που το παιχνίδι «κοροϊδεύω όλο και πιο πολύ το σύστημα» το κάνουν με την ψήφο τους. Ψηφίζουν όλο και χειρότερα κόμματα, ως διαμαρτυρία.
«Αυτό είναι κανονική βλακεία, αφού η ψήφος είναι μυστική. Μπορείς κάλλιστα να ψηφίσεις αυτό που θεωρείς συγκριτικά το καλύτερο και μετά να λες ότι ψήφισες κάτι άλλο για να κοροϊδέψεις. Ομως το να ψηφίσεις με μυστική ψήφο αυτό που δεν θεωρείς καλό σημαίνει ότι αυτό είσαι και δεν κοροϊδεύεις».
Ισως αυτή να είναι η διαφορά μεταξύ του πολιτικού που είναι ρομαντικός και αυτού που αυτοεξαπατάται. Ο ρομαντικός δεν καταλήγει, δεν καταδέχεται να εξαπατά τους άλλους.
«Σωστά. Ασφαλώς μπορείς να αυτοεξαπατηθείς όταν νιώθεις ρομαντικά αλλά θα χειραγωγηθείς από την απέναντι πλευρά».
Η θεωρία που διατυπώσατε δεν μπορεί να αποτελέσει μία επιπλέον αυτοεξαπάτηση σε κάποιον που λειτουργεί ήδη έτσι και να λέει: «Δεν φταίω εγώ, ο εγκέφαλός μου φταίει», ενώ ο Ηράκλειτος έχει πει «ο χαρακτήρας μας είναι η μοίρα μας»;
«Προφανώς δίκιο έχει ο Ηράκλειτος. Ως άτομα μπορούμε να διαλέξουμε αν θα αντιπαλέψουμε τις αυταπάτες μας ή αν θα τις ενστερνιστούμε. Προσωπικά έχω διαλέξει να αντιταχθώ στις δικές μου».
Τι θα λέγατε στους εφήβους που έχουν μπροστά τους πολλή ζωή σε σχέση με την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση;
«Θα έλεγα ότι το κλειδί είναι η τιμιότητα. Η επιλογή της τιμιότητας από την ατιμία. Το πιστεύω αυτό και ως στρατηγική για τη ζωή. Και γιατί τελικά έχει λιγότερο πόνο».
Ο αναγνώστης του, αν έχει στοιχειώδη φαντασία και διαύγεια, διαβάζοντας τις 600 σελίδες του ανακαλύπτει σε όλες τις διαστάσεις του το σύγχρονο ελληνικό δράμα.
Δράμα το οποίο, βέβαια, ο Ρ. Τράϊβερς αγνοούσε όταν έγραφε το βιβλίο του, καθ’ όσον, όπως τονίζει στον ελληνικό πρόλογό του, έχει επισκεφθεί την χώρα μας μία μόνον φορά. Χαρακτηρίζει δε λίαν επιεικώς την εμπειρία του απελπιστική.
Τί περιγράφει, όμως, ο συγγραφέας στο όντως εντυπωσιακό βιβλίο του; Αναλύει με αριστοτεχνικό τρόπο γιατί λέμε ψέματα στους εαυτούς μας και στην συνέχεια εξηγεί γιατί η αυτοεξαπάτησή μας γίνεται εργαλείο εξαπάτησης των άλλων.
«Είμαστε παθιασμένοι ψεύτες», γράφει ο Ρ. Τράϊβερς, «ακόμη και απέναντι στον εαυτό μας. Η γλώσσα, το πολυτιμότερο απόκτημα του είδους μας, όχι μόνον ενισχύει την ικανότητά μας να ψευδόμαστε, αλλά επεκτείνει κατά πολύ το εύρος της. Μπορούμε να πούμε ψέματα για συμβάντα απόμακρα στον χώρο και τον χρόνο, για τις λεπτομέρειες και το νόημα της συμπεριφοράς των άλλων, για τις ενδόμυχες σκέψεις και τις επιθυμίες, κ.ο.κ.
Προς τί, όμως, η αυτοεξαπάτηση; Γιατί διαθέτουμε τόσο θαυμαστά αισθητήρια όργανα για την ανίχνευση πληροφοριών, αν πρόκειται να διαστρεβλώσουμε την εισερχόμενη πληροφορία μόλις καταφθάσει στον νου;
Τα θεμέλια για την επιστημονική διερεύνηση της αυτοεξαπάτησης παρέχονται από την εξελικτική βιολογία. Σύμφωνα με την εξελικτική λογική, εξαπατούμε τον εαυτό μας προκειμένου να μπορέσουμε αποτελεσματικότερα να εξαπατήσουμε τους άλλους.
Πρόκειται για ένα ιδιαιτέρως πολύπλευρο φαινόμενο. Δεν χωρά αμφιβολία ότι η αυτοεξαπάτηση αποτελεί αντικείμενο μελέτης της ψυχολογίας, αλλά, αν περιοριστείτε αποκλειστικά στο συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο, κινδυνεύετε να τυφλωθείτε (και να αποτρελαθείτε) πολύ πριν διακρίνετε τις υποκείμενες αρχές της.
Σε πολλές περιπτώσεις, η κατανόηση της καθημερινότητας αποδεικνύεται πολυτιμότερη από τα πειραματικά ευρήματα. Ωστόσο, οι προσπάθειές μας να κατανοήσουμε την καθημερινότητα συχνά παρακωλύονται, είτε από την άγνοιά μας είτε από την ροπή μας προς την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση. Στα δε ζητήματα πολιτικής και διεθνών σχέσεων, αυτό ισχύει με το παραπάνω».
Στην ελληνική περίπτωση, είναι γνωστή η μέσω της αυτοεξαπατήσεως πλήρης εξαπάτηση του ελληνικού λαού –μέρος του οποίου ακόμη και σήμερα κλείνει μάτια και αυτιά μπροστά στην πραγματικότητα. Αυτό συμβαίνει γιατί στην χώρα μας κυριαρχούν δύο φαινόμενα: η μεροληπτική ερμηνεία της πληροφορίας και η μεροληπτική μνήμη. Στις περιπτώσεις αυτές, ο αποδέκτης μίας πληροφορίας αντλεί από αυτήν μόνον το περιεχόμενο που τού είναι αρεστό και θυμάται ότι ικανοποιεί την αντιληπτική του ικανότητα. Έτσι, το άτομο γίνεται ευάλωτο στην χειραγώγηση, η οποία τελικώς είναι το αποτέλεσμα του υψηλού βαθμού αυτοεξαπάτησης.
Υπό αυτή την έννοια, ένα βασικό συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάγνωση της Μωρίας των Ανοήτων είναι αυτό που λέει ότι, όσα περισσότερα ψέματα λέει ένας λαός στον εαυτό του, τόσο ευκολότερα και βαρύτερα μπορεί να εξαπατηθεί. Ακόμα χειρότερα, ο λαός αυτός μπορεί να ζει υπό μόνιμο καθεστώς αυταπάτης, με το κόστος της τελευταίας να είναι ιδιαιτέρως υψηλό, ανάλογα με την περίπτωση.
Με αφετηρία, λοιπόν, τα όσα προηγούνται, μπορούμε να πούμε ότι το μέλλον της χώρας και όχι μόνον εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον βαθμό αντιστάσεώς μας σε αυτούς που μάς λένε ψέματα –αρχίζοντας από εμάς τους ίδιους. Εν τέλει δε, μεγάλος είναι και ο ρόλος της αξίας της συνείδησης.
«Αν δεν έχουμε συνείδηση της γενικότερης ροπής των ανθρώπων προς την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση, βρισκόμαστε σε εξόχως μειονεκτική θέση. Διατρέχουμε τον κίνδυνο να πιστέψουμε άκριτα όσους μάς λένε ψέματα, ιδίως άτομα που βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας. Να πιστέψουμε ό,τι γράφεται στις εφημερίδες. Να πέσουμε θύματα επαγγελματιών απατεώνων. Να ενστερνιστούμε αναληθή ιστορικά αφηγήματα. Υψηλός βαθμός συνείδησης σημαίνει επίγνωση των ποικίλων δυνατοτήτων που μπορούν να προκύψουν σε έναν κόσμο ο οποίος βρίθει από φαινόμενα εξαπάτησης και αυτοεξαπάτησης», γράφει ο Ρ. Τράϊβερς –και όποιος καταλαβαίνει, κατάλαβε.
Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλος δημοσιογράφος
