Η αιώνια μάχη του καλού με το κακό αποτυπώνεται τέλεια στο κλασικό ποίημα του Γκαίτε και δεν δύναται να λάβει χώρα παρά μόνο όταν το πρώτο (γιατί τέτοια θέλω να πιστεύω πως είναι κατά βάση η φύση του ανθρώπου) προκαλεί το δεύτερο.
Η άτυχη ψυχή του πρωταγωνιστή παίζεται βέβαια κορώνα γράμματα ήδη από τους πρώτους στίχους του έργου, καθιστώντας την προσέγγιση του Γκαίτε μάλλον μοιρολατρική και θεοκεντρική.
Ο Κύριος και ο Μεφιστοφελής συζητούν για την ανικανοποίητη φύση του σοφού Γκαίτε που ξόδεψε όλη του τη ζωή στην απόκτηση της γνώσης, τελικά δεν έφτασε στην αλήθεια και έχασε τα νιάτα του γι' αυτό.
Το ζητούμενο είναι επομένως πως είναι μια ψυχή χωρισμένη στα δύο.
Από τη μια κρατιέται σε αυτή τη ζωή, σφιχτά στον κόσμο αυτόν, για να φτάσει σε μεγάλες ανακαλύψεις.
Από την άλλη όμως με ορμή απ' τη σκόνη υψώνεται στις σφαίρες των τρανών προγόνων ψηλά.
Τα δυο κομμάτια δε μπορούν να ζήσουν μαζί και έχουν οδηγήσει σε τέτοια απελπισία τον πρωταγωνιστή, που δεν επιθυμεί άλλο να ζει.
Ως εκ τούτου, ο Κύριος δε μπορεί να προστατέψει τον δούλο του (όπως χαρακτηριστικά τον αποκαλεί).
Όσο είναι ακόμη ζωντανός, ο Μεφιστοφελής μπορεί να τον διεκδικήσει.
ΚΥΡΙΟΣ
...Τους ομοίους σου δε μίσησα ποτέ.
Από τα πνεύματα που αρνούνται, ο πονηρός
ο λιγότερο μου είναι βαρετός.
Κουράζεται ο άνθρωπος πολύ και γρήγορα γυρεύει να ησυχάσει,
γι' αυτό μου αρέσει να έχει ένα μαζί,
που ως διάολος πλάθει και κεντά στη δράση.
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Να βλέπω που και που το γέρο εδώ μου αρέσει,
και προσέχω μη κόψουμε τη σχέση.
Τι καλοσύνη να μιλεί του σατανά
ένας τρανός αφέντης τόσο ανθρωπινά....
Ο διάβολος εμφανίζεται αρχικά με τη μορφή ενός σκύλου που εισβάλλει με αυτόν τον τρόπο στο σπίτι του Φάουστ και κάνει την εμφάνισή του κατά τη διάρκεια ενός από τα γνωστά παραληρήματά του για τους ανώφελους κόπους της ζωής του.
Ο Μεφιστοφελής του τάζει όσους "θησαυρούς" θελήσει ζητώντας ως αντάλλαγμα τη ψυχή του. Χαρακτηριστικά δηλώνει πως γρήγορα θα αποκαλυφθεί πόσο η τέχνη του αξίζει.
Ο Φάουστ συναινεί σε ένα μονοπάτι σκοτεινό και καταστροφικό. Συνοδευμένος από τον συκοφάντη μπαίνει σε καταγώγια που δε θα έμπαινε ποτέ, συνομιλεί με κακά πνεύματα και παρασύρει ένα δεκαεξάχρονο κορίτσι, τη Μαργαρίτα σε έναν έρωτα που θα την οδηγήσει σε τραγικό τέλος.
Κατά τη διάρκεια αυτού του τα "ταξιδιού" ο Φάουστ αλλάζει συναισθήματα: απελπισία - έρωτας - μετάνοια.
Ωστόσο η συμφωνία είναι κατά πως φαίνεται πράγμα απαράβατο και μη αναστρέψιμο.
Πέρα από το θέμα του έργου που έχει αναλυθεί λογοτεχνικά, φιλοσοφικά και ιστορικά αξιοσημείωτα είναι τα εξής:
1. Ο χαρακτήρας του Φάουστ βασίζεται σε ένα υπαρκτό πρόσωπο που γεννήθηκε στα 1460 περίπου και έφερε το ίδιο όνομα: Φάουστ Γεώργιος ή Γιόχαν Φάουστους.
Ο ίδιος καυχιόταν για τις μαγικές του ικανότητες, ενώ παράλληλα θρύλοι διαδίδονται γύρω από τις περίεργες συνθήκες του θανάτου του...πως δηλαδή έπεσε θύμα στραγγαλισμού από τον ίδιο τον διάβολο.
Ο κεντρικός πυρήνας επομένως της ιστορίας επιβιώνει ανά τους αιώνες μέχρι που έφτασε στα χέρια του Γκαίτε ή ακόμη αργότερα του Τόμας Μαν.
2. Το έργο έχει την κλασική μορφή ποιητικού κειμένου με έντονα αρχαιοελληνικά τραγικά στοιχεία.
Υπάρχει η επίκληση στον ποιητή, υπάρχει ο χορός που ενσαρκώνεται στη μορφή και στη φωνή των πνευμάτων, ο πρωταγωνιστής που σφάλλει, ένα πρόσωπο εξαιρετικά τραγικό μέχρι το τέλος.
Η κάθαρση βέβαια δεν είναι απολύτως ξεκάθαρη.
Θα έλεγα ότι προοικονομείται από τον ίδιο τον διάβολο, αλλά δεν εκτυλίσσεται ποτέ μπροστά στα αναγνωστικά μας μάτια.
3. Η άβγαλτη Μαργαρίτα, η καταπιεσμένη από τη μητέρα της, η χωρίς αυτοπεποίθηση κοπέλα της οποίας η μοίρα διαγράφεται ζοφερή, είναι η μόνη που καταλαβαίνει - σαν από ένστικτο αγνής ψυχής - τον διάβολο.
4. Η γλώσσα είναι περίπλοκη, οι εικόνες εναλλάσσονται ταχύτατα, το ύφος είναι λυρικό, πλούσιο σε συνδηλώσεις και μεταφορές.
Οι μοναδικές στιγμές που ο Γκαίτε έγραψε με απλότητα ήταν στις ατάκες του διαβόλου και υποψιάζομαι πως δεν είναι τυχαίο.
Θα κλείσω με την προοικονομία της κάθαρσης που παραδέχεται ο Μεφιστοφελής πολύ νωρίς, έτσι για να μας δώσει ελπίδα για το άσχημο τέλος:
Εκείνο ενάντια στο Μηδέν που στέκει τώρα,
το κάτι, αυτός ο κόσμος ο χοντρά κομμένος,
ολότελα δεν είναι πειραγμένος,
όσα κι αν πιχειρίστηκα ως την ώρα
με μπόρες, κύματα, σεισμούς και πυρκαγιά -
στέκουν ατάραχα και πέλαα και στεριά!
Κι η κολασμένη δα των ζώων και ανθρώπων γεννά
αυτή είναι αδύνατο κανένας να τη βλάψει:
πόσους δεν έχω ως τώρα θάψει!
Κι αίμα καινούργιο νέο πηδά ολοένα.
Έτσι πάει πάντα, είναι κανένας να λυσσιάζει.
Σημ. Η μετάφραση είναι του εξαιρετικού Κωσταντίνου Χατζόπουλου και κυκλοφορεί με την εικονογράφηση των έργων του Ντελακρουά από τις εκδόσεις "γράμματα".
