Αλήθεια είναι, γενικά, η υπαρκτότητα μιας κατάστασης ή η πραγματικότητα ενός γεγονότος. Ως αλήθεια δεχόμαστε αυτό που αντιλαμβάνονται ως πραγματικότητα, με σιγουριά, οι περισσότεροι άνθρωποι. Όταν δύο ή περισσότεροι άνθρωποι συμφωνούν στην αντίληψη ενός φαινομένου, δημιουργούν μια κοινή σύμβαση για το φαινόμενο και την «αίσθηση» που αυτό προκαλεί. Όταν αυτή η κοινή σύμβαση αφορά ένα μεγάλο σύνολο ανθρώπων, όταν δηλαδή «όλοι» αντιλαμβάνονται κάτι με όμοιο τρόπο, τότε η κοινή αυτή σύμβαση γίνεται αποδεκτή ως αλήθεια.
Δύο διαφορετικές ομάδες ανθρώπων μπορούν να έχουν διαφορετικές «αλήθειες»: οι μεν να λένε ότι ο ουρανός είναι γαλάζιος και οι δε ότι ο ουρανός είναι μπλε. Καθώς το χρώμα είναι μόνο μια μορφή που σχηματίζεται στον εγκέφαλο από την επεξεργασία της αλληλουχίας ηλεκτρικών ώσεων που μεταφέρει το οπτικό νεύρο, το μπλε είναι μια σύμβαση, η οποία εξαρτάται από την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε όλοι με όμοιο τρόπο κάτι όπως το χρώμα. Η αχρωματοψία για παράδειγμα θα μπορούσε να προκαλέσει μια τέτοια ασυμφωνία.
Η αλήθεια ως όρος χρησιμοποιείται από την ευρωπαϊκή φιλοσοφία για να καθορίσει αυτό που αποτελεί μέρος της πραγματικότητας. Γενικά η έννοια και η αξία της αλήθειας αποτελεί ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα της φιλοσοφίας, με πολλές διαφορετικές θεωρίες να έχουν ειπωθεί.
Η έκφραση της μη αλήθειας είναι το ψέμα.
Ετυμολογία
Η λέξη προέρχεται από το στερητικό α- και τη λέξη λήθη (λησμονιά). Σύμφωνα όμως με το λεξικό των Liddell - Scott η λέξη προέρχεται από το λήθω = λανθάνω (= μου διαφεύγει) και το στερητικό "α".
Αλήθεια και ψέμα
Το ψέμα δεν είναι το ακριβώς αντίθετο της αλήθειας. Η αλήθεια αντανακλά και παράγει πραγματικότητα, η μη αλήθεια δεν παράγει πραγματικότητα, ενώ το ψέμα, επειδή δεν αντανακλά την πραγματικότητα, παράγει νέα πραγματικότητα, νέα δηλαδή αλήθεια, όταν το πιστεύει κάποιος.
Μισή αλήθεια
Πολλές φορές κάποιος μπορεί να κάνει αληθείς δηλώσεις, να μη λέει δηλαδή ψέματα για όσα τον ρωτούν και παρόλα αυτά να κρύβει μέρος της αλήθειας, ηθελημένα. Αυτού του είδους η πρακτική για πολλούς είναι ομότιμη με ψέμα, με την έννοια ότι έχει την ίδια πρόθεση.
«Προσωπική» αλήθεια
Η αλήθεια για τον καθένα είναι η πραγματικότητα που βιώνει. Η πραγματικότητα αυτή καθορίζεται από όσα αισθάνεται και πιστεύει. Συνήθως, όταν χρησιμοποιούμε τον όρο αλήθεια, αναφερόμαστε σε πράγματα που αισθανόμαστε και πιστεύουμε από κοινού.
Η σχετικότητα της αλήθειας
Η αλήθεια δεν είναι ίδια για τον καθένα. Για την αλήθεια διαφωνούν ακόμη και ειδικοί επί των θεμάτων. Για παράδειγμα οι επιστήμονες διαφωνούν σε πολλά θέματα για το τι ισχύει πραγματικά και οι θρησκείες αποδέχονται διαφορετική εκδοχή της αλήθειας η μία από την άλλη. Ακόμη και όταν αλήθεια θεωρείται η πραγματικότητα που βιώνουμε, όσοι υποστηρίζουν πως υπάρχουν παράλληλα σύμπαντα, θεωρούν πως ένα σύμπαν σαν το δικό μας είναι επίσης μια εκδοχή της αλήθειας.
Επιστημονική αλήθεια
Για να αποφεύγει το λάθος, η επιστήμη αναζητά την αλήθεια μέσα από αυστηρές διαδικασίες ελέγχου. Η επιστημονική αλήθεια φαίνεται να είναι αρκετά αντικειμενική καθώς ζητά τα όσα ισχυρίζεται κάποιος να επαληθεύονται πειραματικά, όσες φορές κι αν κάποιο πείραμα επαναλαμβάνεται. Για όσο διάστημα μια θεωρία καλύπτει όσα παρατηρούμε, η θεωρία αυτή θεωρείται αληθής. Καθώς η επιστήμη κάνει συνεχώς νέες ανακαλύψεις, η επιστημονική αλήθεια αναπροσαρμόζεται ή επεκτείνεται.
Θρησκευτική αλήθεια
Η αλήθεια των θρησκειών είναι περισσότερο αξιωματική και αδιαπραγμάτευτη από αυτή της επιστήμης. Η θρησκευτική αλήθεια παραμένει σταθερή, ενδεχομένως όμως να αλλάζει η ερμηνεία των πιστεύω της ώστε να ακολουθεί τις σύγχρονες παρατηρήσεις. Στον χριστιανισμό, η θρησκευτική αλήθεια φανερώνει τον ίδιο τον Θεό ως την απαρχή και συνέχεια της αλήθειας: «Εγώ ειμί η οδός και η αλήθεια και η ζωή» (Ιω. γ΄ 21). Μεγάλο μέρος της θρησκευτικής αλήθειας δεν φαίνεται να είναι δυνατό να τεκμηριωθεί με επιστημονική διαδικασία και ως εκ τούτου γίνεται αποδεκτή μέσω της πίστης. Στη θρησκευτική αλήθεια γίνεται φανερό πως, εννοιολογικά, η αλήθεια δεν είναι το αντίθετο του ψέματος, καθώς οι θρησκευτικές αλήθειες διαφέρουν μεταξύ τους.
Καθ’ ότι οι πεποιθήσεις που τις χρησιμοποιούμε σαν αλήθειες είναι ένας κινητός στρατός μεταφορών, αντωνυμιών και ανθρωπομορφισμών- εν ολίγοις ένα σύνολο ανθρώπινων σχέσεων που έχουν ενισχυθεί και ωραιοποιηθεί ποιητικά και ρητορικά, οι οποίες μετά από μακριά χρήση μοιάζουν σταθερές, κανονιστικές και υποχρεωτικές για τους ανθρώπους∙ οι αλήθειες είναι παραισθήσεις για τις οποίες κάποιος έχει ξεχάσει ότι είναι αυτό που είναι… και ο άνθρωπος προκειμένου να υπερβεί τον πόνο του κόσμου δεν σημαίνει πως πρέπει να δημιουργήσει μια νέα πραγματικότητα ζωής στην οποία δεν θα υπάρχει πόνος (πρβλ. το εκκλ. ένθα ούκ έστι πόνος…) γιατί η εξαφάνιση του πόνου θα εσήμαινε την εκτροπή του φαινομένου της ζωής σε άλλη οντική μορφή. Αν και κατά την επισήμανση τού Μένανδρου «Τ’ αληθές ανθρώποισιν ουχ ευρίσκεται∙ άγει δε προς φως την αλήθειαν χρόνος» καθ’ ότι ο χρόνος γίνεται επιμελής και πάντων κριτής, συμπεραίνουμε πως αλήθεια δεν είναι κάτι στατικό, αναζητείται και «διεκδικείται» και για να την πλησιάσουμε είναι ανάγκη να γίνουμε μνηστήρες της αλήθειας. Και ο τρόπος αναζήτησης της αλήθειας πρέπει να αποτελέσει οιάκισμα βίου μέσα σ’ έναν κόσμο υποκρισίας και ψεύδους.
Η αναλήθεια επικρατεί στην κοινωνία
Και γίνεται ρυθμιστής τού καλού και του ωραίου μια και η αλήθεια είναι αδιάγνωστη, και, αν και υπάρχουν πολλοί θεράποντες της αλήθειας, εντούτοις το ζητούμενο δεν είναι η αναζήτηση της αλήθειας, αλλά ο ελιγμός και η παγίδευση του αντιπάλου. Αν και υπάρχει (φαινομενικά) ένα πάθος για την αναζήτηση της αλήθειας, αυτή συνδέεται άμεσα με την πίστη… επομένως ό,τι μπορούμε να γνωρίσουμε από αυτήν συνδέεται με το φαίνεσθαι. Η αληθινή γνώση θα προέλθει από την αναζήτηση της αλήθειας και η αναζήτηση αυτή αποτελεί το κίνητρο δράσης του ανθρώπου ως μιας αέναης διαδικασίας για μεταμόρφωση της ύπαρξης και όχι ως μεταφυσικό ζητούμενο. Γιατί στην περίπτωση αυτή αναζητούμε ή επιθυμούμε την αλήθεια υπό «περιορισμένη» έννοια (πρβλ. «Εγώ ειμί η Οδός η Αλήθεια και η Ζωή») και αυτό αποδεικνύει πως η αναζήτηση της αλήθειας γίνεται προς όφελός μας. Ωστόσο η αλήθεια υπάρχει έστω κι’ αν δεν είναι η ίδια παντού και πάντοτε.Έστω και αν η εύρεση της είναι μια βασανιστική πορεία που εμπλέκεται στην πορεία του ανθρώπου για εξανθρωπισμό, είτε ως το θρησκευτικώς αναγκαίον. Όμως η αλήθεια για να έχει αξία δεν χρειάζεται προϋποθέσεις, ούτε και επιβάλλεται∙ μια και αυτή είναι αγαθό καθεαυτό και όχι επειδή αυτή υπηρετεί έναν απώτερο σκοπό. Ηαγάπη προς την αλήθειαείναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελευθερίας του πνεύματος όπως αποφαίνεται ο Δημόκριτος όταν μας λέει «οικήιον ελευθερίης παρρησίη».
Η αλήθεια ως αυταξία δεν χρειάζεται όρους αναφοράς που να ορίζουν την καταγωγή της σε μία ηθική αρχή.
Αλλά στην πρακτική αναγκαιότητα της κοινωνικής οργάνωσης. Αυτή δε, πρέπει να επιδιώκεται μη δια φόβον αλλά εκ συνέσεως. Μπορεί να πει κανείς πως ως μόνη προϋπόθεση είναι να αφουγκραστούμε τον εαυτό μας κατά το ηρακλείτειο «εδιζησάμην εμεωυτόν»*** προκειμένου να εκπληρώσουμε τον δελφικό χρησμό τού «γνώθι σαυτόν»… Γιατί «Οι καμπάνες, οι γραβάτες, οι χειραψίες και τα πρωτόκολλα, η ελεημοσύνη και οι διακηρύξεις για ισότητα, δικαιοσύνη και ελευθερία αποτελούν τα διάσημα του ξεπεσμού του ανθρώπου, και δεν τεκμηριώνουν κατ’ ουδένα τρόπο ούτε την αξιοπιστία του, πολύ δε περισσότερο την αξία που αυτός δίνει στην αναζήτηση της αλήθειας μέσα από την ουσιαστική γνώση.
Η επίκληση της αλήθειας (από τέτοιους ανθρώπους, αλλά πολύ περισσότερο από τους δήθεν υπηρέτες της αλήθειας,) θα σήμαινε ότι ο Θεός θα ήταν απατεώνας!
Ο Θεός όμως, εκτός από αγάπη είναι και αλήθεια∙ και η αναζήτηση τής αλήθειας αποτελεί στοιχείο προόδου. Αυτό επισημαίνει και ο Δημόκριτος, «μη δια φόβον, αλλά δια το δέον απέχεσθαι αμαρτημάτων». Την αλήθεια αυτή πρέπει να την αναζητήσουμε στα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων και όχι σε ότι υπερβαίνει αυτές τις δυνατότητες∙ γιατί αλλοίμονο αν μια τέτοια αλήθεια που η αναζήτησή της γίνεται συνήθεια… Η αλήθεια -που ουσιαστικά- επιβάλλεται ως κοινωνική αναγκαιότητα και λειτουργεί ως κοινωνική σύμβαση, δεν μπορεί να έχει αξία, παρά μόνο να λειτουργεί ως αυταπάτη που προέρχεται μέσα από μια διαδικασία συνεχούς εξαπάτησης∙ δυστυχώς γιατί «εκείνο που είναι και παραμένει αγαπητό στο λαό είναι η μάσκα». Ως μέσο εφαρμογής αυτής της «αλήθειας» δηλαδή της μασκαρεμένης αλήθειας που δημιουργεί προσδοκίες χωρίς ράπισμα, οδηγεί στην πλάνη ακόμα και στην ψευδαίσθηση, ότι αλήθεια είναι το φαίνεσθαι που χρησιμοποιείται ως μέσο κοινωνικής εξαπάτησης∙ όπως επί παραδείγματι τα κοινωνικά δικαιώματα ακόμα και η «εφαρμογή» των κοινωνικών νόμων∙ ακριβώς επειδή αυτά, μπορεί να αποτελούν «στοιχεία προόδου» και να έχουν σχέση με μια ηθική εφαρμογή του νόμου… Όμως η κοινωνική αλήθεια πρέπει να εξετάζεται ως έργο ανθρώπινο που θα διασφαλίζει την ορθότητα των ενεργειών του ανθρώπου με φυσικό τρόπο χωρίς ηθικούς καταναγκασμούς που ουσιαστικά αποτελούν το περιτύλιγμα του ψεύδους.
Η αλήθεια πρέπει να είναι άχρονη, άκαιρη, κτήμα ες αεί που δεν ξεπερνιέται από καμία «πρόοδο» ή «μοντέρνα ιδέα», και η αναζήτησή της να είναι μια συνεχής σύγκρουση με την αναλήθεια τής «κοινωνικής αλήθειας» η οποία χρειάζεται το ψέμα έστω και εξ ανάγκης.
Η αλήθεια σύμφωνα με τη «Θεωρία των Ιδεών» του Πλάτωνα
Ο Πλάτωνας, θέλοντας να δείξει τη δυσκολία του να συλλάβει κανείς την αλήθεια, χρησιμοποίησε μια αλληγορία. Είπε πως οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις αισθήσεις τους για να συλλάβουν την αλήθεια, όμως εξαπατώνται από αυτές. Μοιάζουν σαν να είναι δεμένοι μέσα σε ένα σπήλαιο από το οποίο δεν μπορούν να βγουν ή να κοιτάξουν πίσω, όπου (πίσω τους) βρίσκεται αναμμένη μία φωτιά, καθώς και διάφορα αντικείμενα που περνούν από μπροστά της. Το μόνο που βλέπουν είναι οι σκιές που σχηματίζονται από τα αντικείμενα στον τοίχο του σπηλαίου καθώς αυτά φωτίζονται από τη φωτιά.
Η σκιά ενός κύβου θα μπορούσε να εμφανίζεται είτε σαν ακανόνιστο εξάγωνο, σαν παραλληλόγραμμο ή σαν τετράγωνο, αλλάζοντας συνεχώς μορφή καθώς αυτός περιστρέφεται. Οι σκιώδεις αυτές μορφές εμφανίζονται μάλιστα παραμορφωμένες από τη φωτιά που κυματίζει και από το ανάγλυφο του τοίχου του σπηλαίου. Οι άνθρωποι τελικά, εμπιστευόμενοι την εικόνα που τους δίνει η περιορισμένη όρασή τους, την οποία και συνηθίζουν, πιστεύουν πως η αλήθεια είναι οι σκιές. Ακόμη και αν κάποιος δραπετεύσει και βγει από το σπήλαιο στο φως του ήλιου, αν δεν έχει ανοικτό φιλοσοφικό πνεύμα τυφλώνεται από το φως και ξαναμπαίνει στη σιγουριά του σπηλαίου, ανίκανος να ξεφύγει από αυτό που έχει συνηθίσει ως αληθινό. Ο φιλόσοφος, αυτός δηλαδή που συνεχώς θέτει ερωτήματα για το «τι», «πώς» και «γιατί», είναι ο μόνος που μπορεί να δει την αλήθεια και παρόλο που γνωρίζει πως θα χλευαστεί στην προσπάθειά του να τη μεταφέρει και στους υπόλοιπους μέσα στο σπήλαιο, ο Πλάτωνας υποστηρίζει πως είναι χρέος του να τους μεταδώσει τη γνώση αυτή.
Σύγχρονη Φιλοσοφία
Με το ζήτημα της αλήθειας, ασχολήθηκαν και ανέπτυξαν διάφορες θεωρίες και πολλοί άλλοι φιλόσοφοι, όπως οι Ιμμάνουελ Καντ, Ρενέ Ντεκάρτ, Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, Φρειδερίκος Νίτσε, Πολ Νατόρπ και άλλοι.
Προσεγγίσεις του όρου
Η σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη δίνει στον όρο αλήθεια διάφορες ερμηνείες:
Οντολογική αλήθεια: Είναι η αλήθεια για τα πράγματα όπως υπάρχουν καθ' εαυτά και όπως είναι η πραγματική τους φύση και όχι όπως ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να τα γνωρίσει.
Τυπική αλήθεια: Στην τυπική αλήθεια προϋπόθεση είναι η έλλειψη αντιφατικότητας και η ταυτόχρονη παρουσία λογικής ακολουθίας. Ωστόσο μία τυπική αλήθεια μπορεί να μην είναι ουσιαστική. Στην φράση «η ψυχή είναι αθάνατη», περιέχεται μία τυπική αλήθεια, δεδομένου ότι δεν είναι ουσιαστικά επιβεβαιωμένη.
Καθ' ύλην αλήθεια: Είναι η αλήθεια κατά την οποία υπάρχει πλήρης ταύτιση της γνώσης προς το περιεχόμενο και τα πραγματικά δεδομένα. Η φράση «Η γη κινείται γύρω από τον ήλιο» είναι πραγματική αλήθεια και διαθέτει απόλυτο κύρος.
Μεταφυσική αλήθεια: Πρόκειται για την αλήθεια που δεν μπορεί κανείς να γνωρίζει με βεβαιότητα. Έρχεται σε αντίθεση με την θετική σχολή, που υποστηρίζει ότι γνωρίζουμε την αλήθεια μόνο με τα εμπειρικά δεδομένα.
Δογματική αλήθεια: Είναι η άποψη ότι μπορούμε με βεβαιότητα να γνωρίσουμε την αλήθεια των πραγμάτων, τα οποία είναι όπως ακριβώς μας φαίνονται.
Αληθές και ψευδές στη λογική και τη φιλοσοφία
Το αληθές είναι μία από τις δύο βασικές αξίες (τιμές) της λογικής. Η δεύτερη είναι το ψευδές.
Ο Αριστοτέλης φαίνεται να ήταν ο πρώτος που έθεσε τυπικό πλαίσιο για τη λογική, την προτασιακή λογική, που εξελίχθηκε και συνδέεται άμεσα με την ευρύτερη μαθηματική λογική. Η Άλγεβρα Μπουλ, που έχει προκύψει ως μαθηματική έκφραση της Αριστοτέλειας λογικής (του είναι ή δεν είναι), έχει βρει ευρεία εφαρμογή στην σχεδίαση του λογισμικού και των κυκλωμάτων των ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Μυθολογία
Στην αρχαιοελληνική μυθολογία, η Αλήθεια προσωποποιείται. Την θεωρούσαν κόρη του Δία, μητέρα της Αρετής και τροφό του Απόλλωνα. Οι Ρωμαίοι την πίστευαν ως κόρη του Κρόνου και αργότερα του Χρόνου.
Δεν υπάρχει, ούτε θα υπάρξει ποτέ θρησκεία ανώτερη απ' την αλήθεια.
Ι. Χριστός
Η αναζήτηση της αλήθειας έχει περισσότερη αξία, από την κατοχή της αλήθειας.
Gotthold Ephraim Lessing
Ο άνθρωπος είναι λιγότερο ο εαυτός του όταν μιλάει ως ο εαυτός του. Δώσ' του μια μάσκα και θα σου πει την αλήθεια.
Oscar wilde
Η τιμωρία του ψεύτη δεν είναι ότι δεν τον πιστεύουν, αλλά ότι αυτός δεν μπορεί να πιστέψει.
Μπ. Σω
Το αντίθετο της αγάπης δεν είναι η απέχθεια, ούτε η αδιαφορία, αλλά το ψέμα.
Σ. Ντοβλάτοφ
Όταν ακούει κάποιος μόνο τη μια παράταξη, δεν μαθαίνει παρά μόνο τη μισή αλήθεια.
Αισχύλος
Ένα λάθος δεν γίνεται αλήθεια επειδή είναι ευρέως διαδεδομένο, ούτε η αλήθεια γίνεται λάθος όταν δεν τη βλέπει κανείς.
Γκάντι
Το πιο πιστό γνώρισμα της αλήθειας είναι η απλότητα και η σαφήνεια. Το ψέμα πάντα είναι περίπλοκο, πολύλογο και έχει εξεζητημένο ύφος.
Λ. Τολστόι
Δεν πρέπει να νοιαζόμαστε τόσο πολύ, για το τι θα πουν για μας οι πολλοί, αλλά τι θα πει όποιος ξέρει καλά για τα δίκαια και τα άδικα, ο ένας δηλαδή και αυτή θα είναι η αλήθεια.
Πλάτωνας
Πάντα και σε όλα μπροστά βαδίζει η Ψευτιά ελκύοντας τους ανόητους με τη χυδαία κραυγή της. Τελευταία και πάντα αργά έρχεται και η Αλήθεια σέρνοντας πίσω από τον κουτσό Χρόνο.
Γρασιάν
Η αλήθεια, όπως και το φως, τυφλώνει.
Albert Camus
Το να λες την αλήθεια στους ανθρώπους είναι το ίδιο σαν να κατευθύνεις της ακτίνες του φωτός στη φωλιά της κουκουβάγιας: το φως θα ενοχλήσει τα μάτια τους και θα βγάζουν της κραυγές τους.
Δ. Ντιντερό
Η αλήθεια είναι μια μικροαστική εμμονή.
Βλαδίμηρος Ίλιτς Λένιν
Αυτός που θέλει να διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα πρέπει να έχει επαρκή ιδέα περί του τι είναι αλήθεια και τι είναι ψέμα.
Μπαρούχ Σπινόζα
Η αλήθεια δε μειώνεται ακόμα κι όταν κάποιος δεν την αναγνωρίζει.
Φ. Σίλερ
*«Η Συκοφαντία του Απελλή», πίνακας του Σάντρο Μποτιτσέλι, Πινακοθήκη Ουφίτσι, Φλωρεντία (1494-1495). Αριστερά φαίνεται η Αλήθεια γυμνή.
