Η αρχαία ελληνική μυθολογία υπήρξε πάντοτε ο τροφοδότης της ψυχαναλυτικής σκέψης.
Η ευφυής επινόηση του Φρόυντ να αξιοποιήσει την ελληνική μυθολογία στην καθιέρωση της ψυχαναλυτικής θεωρίας άνοιξε τον δρόμο στο ανεξάντλητο υλικό των μύθων, όπου και αρέσκεται να κρύβεται το ασυνείδητο.
Ο συμβολισμός κάθε μύθου λειτουργεί ως κλειδάριθμος στην αναλυτική σκέψη, έτσι ώστε να καθρεπτιστούν στην συνείδηση οι εκφάνσεις και οι λειτουργίες του ασυνειδήτου.
Η ψυχολογική σπουδαιότητα της έννοιας της αμφισεξουαλικότητας διατρέχει σχεδόν το σύνολο του έργου του Φρόυντ και στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε να την προσεγγίσουμε μέσα από τον «κλειδάριθμο» του μύθου του Τειρεσία.
Ο μύθος του Τειρεσία
Ο Τειρεσίας ήταν γιος του Ευήρους και της Χαρικλούς.
Η κυρίως δράση του φημισμένου Μάντη τοποθετείται στη Θήβα, όπου υπήρχε οιωνοσκοπείο του, ενώ το μαντείο του βρισκόταν στον γειτονικό Ορχομενό. Ο Τειρεσίας ήταν ο επίσημος σύμβουλος των βασιλέων της Θήβας και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον μύθο του Λαΐου και του Οιδίποδα.
Σύμφωνα με το μύθο, μια μέρα, που ο νέος Τειρεσίας περπατούσε στο όρος Κυλλήνη (ή τον Κιθαιρώνα), είδε δύο φίδια να ζευγαρώνουν. Στο ακόλουθο σημείο οι συγγραφείς δε συμφωνούν· άλλοι συγγραφείς λένε, για παράδειγμα, πως ο Τειρεσίας χώρισε τα φίδια, άλλοι πως τα πλήγωσε και άλλοι πάλι πως σκότωσε το θηλυκό φίδι. Όπως και να έχει, το αποτέλεσμα της επέμβασής του ήταν πως ο ίδιος έγινε γυναίκα.
Ύστερα από εφτά χρόνια, βαδίζοντας στον ίδιο τόπο, ξαναείδε φίδια να ζευγαρώνουν. Επενέβη με τον ίδιο τρόπο και πήρε ξανά το αρχικό του φύλο. Το ατύχημά του τον έκαμε διάσημο και μια μέρα που ο Δίας και η Ήρα μάλωναν, για να μάθουν ποιος, ο άντρας ή η γυναίκα, απολαμβάνει μεγαλύτερη ηδονή στον έρωτα, είχαν την ιδέα να συμβουλευτούν τον Τειρεσία, που μόνος αυτός είχε δοκιμάσει τη διπλή εμπειρία.
Ο Τειρεσίας, χωρίς να διστάσει, βεβαίωσε πως, αν η ηδονή του έρωτα αποτελούνταν από δέκα μέρη, η γυναίκα απολάμβανε τα εννέα και ο άντρας μόνο ένα. Αυτό το γεγονός εξόργισε την Ήρα, η οποία τύφλωσε τον Τειρεσία.
Για αποζημίωση ο Δίας παραχώρησε στον Τειρεσία το χάρισμα της προφητείας και το προνόμιο να ζήσει για επτά ανθρώπινες γενιές.
Για αποζημίωση ο Δίας παραχώρησε στον Τειρεσία το χάρισμα της προφητείας και το προνόμιο να ζήσει για επτά ανθρώπινες γενιές.
Ο Φρόυντ για την αμφισεξουαλικότητα
Στην ιστορία της ψυχανάλυσης η έννοια της ψυχικής αμφισεξουαλικότητας εμφανίζεται για πρώτη φορά στο γράμμα του Φρόυντ προς τον Fliess στις 6 Δεκεμβρίου 1896 όπου και αναφέρει:
«Ωφελούμαι από την αμφισεξουαλικότητα των ανθρώπων».
Σε άλλη επιστολή του προς τον ίδιο τον Αύγουστο του 1899 γράφει:
«Διφυλετικότητα! Γι' αυτό το θέμα έχεις ασφαλώς δίκιο. Συνηθίζω και εγώ σιγά – σιγά να θεωρώ κάθε σεξουαλική πράξη ως ένα γεγονός που εμπλέκει τέσσερα (4) πρόσωπα.»
Στα “τρία δοκίμια για την σεξουαλικότητα” το 1905 έγραφε: «κάθε άτομο παρουσιάζει ένα μείγμα από χαρακτηριστικά που είναι συναφή προς το φύλο του, μαζί με χαρακτηριστικά συναφή προς το αντίθετο φύλο, καθώς και ένα μείγμα από ενεργητικά και παθητικά στοιχεία και ότι αυτά τα ψυχικά στοιχεία εξαρτώνται ή όχι από βιολογικούς χαρακτήρες».
Στις νέες διαλέξεις το 1932 θέτει το πρόβλημα της διφυλετικότητας. Ένα άτομο δεν είναι ούτε εντελώς αρσενικό ούτε εντελώς θηλυκό ανατομικά. Μόνον οι σεξουαλικές εκκρίσεις είναι μονοσήμαντες: σπέρμα ή ωάριο.
Γράφει «όσον αφορά την σεξουαλική ζωή του ανθρώπου αντιλαμβάνεστε γρήγορα, ότι δεν αρκεί να χαρακτηρίζεται η αρσενική συμπεριφορά από την ενεργητικότητα και η γυναικεία από την παθητικότητα...» «Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι, με την ψυχολογική έννοια του όρου η θηλυκότητα χαρακτηρίζεται από μια κλίση προς τους παθητικούς στόχους, πράγμα που δεν είναι το ίδιο με το να μιλάμε για παθητικότητα.
Πράγματι μερικές φορές είναι απαραίτητο να επιδείξεις μεγάλη δραστηριότητα για να επιτύχεις παθητικούς στόχους…» «Εντούτοις ας αποφύγουμε να υποτιμήσουμε την επιρροή της κοινωνικής οργάνωσης η οποία, επίσης, τείνει να τοποθετήσει τις γυναίκες σε παθητικές καταστάσεις. Όλα αυτά παραμένουν ακόμη πολύ σκοτεινά».
Η ψυχολογική σπουδαιότητα της αμφισεξουαλικότητας
Οι Laplanche & Pontalis επισημαίνουν ότι ο Φρόυντ ανέκαθεν υποστήριζε την ψυχολογική σπουδαιότητα της αμφισεξουαλικότητας, η σκέψη του όμως σχετικά με το πρόβλημα εμπεριέχει επιφυλάξεις και δισταγμούς που μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:
Η έννοια της αμφισεξουαλικότητας προϋποθέτει μια καθαρή αντίληψη του ζεύγους αρσενικότητα – θηλυκότητα. Εντούτοις όπως παρατήρησε ο Φρόυντ πρόκειται για έννοιες που αποκτούν διαφορετική σημασία όταν τις εκλαμβάνει κανείς χωριστά στο βιολογικό, στο ψυχολογικό ή στο κοινωνικό επίπεδο.
Ο Φρόυντ προσάπτει στην αντίληψη του Fliess ότι δίνει σεξουαλικό χαρακτήρα στο ψυχολογικό μηχανισμό της απώθησης εννοώντας με το «σεξουαλικό χαρακτήρα» ότι «…στηρίζει την προέλευση της σε βιολογικές βάσεις». Πράγματι, μια τέτοια αντίληψη οδηγεί στον a priori καθορισμό του είδους της αμυντικής ψυχικής σύγκρουσης, θεωρώντας ότι η απωθούσα δύναμη είναι με το μέρος του εμφανούς βιολογικού φύλου, ενώ το απωθούμενο είναι το αντίθετο φύλο. Ο Φρόυντ αντιτίθεται σε αυτήν την αντίληψη υποστηρίζοντας «…ότι υπάρχουν στα άτομα και των δύο φύλων ενορμητικές διακινήσεις ταυτόχρονα αρσενικές και θηλυκές που μπορούν να καταστούν και οι μεν και οι δε ασυνείδητες μέσω απωθήσεως».
Για τον Φρόυντ ήταν μέγιστη η δυσκολία να συμβιβάσει την ιδέα της βιολογικής αμφισεξουαλικότητας με την άλλη ιδέα, που εδραιώνεται όλο και πιο καθαρά στο έργο του, της υπεροχής του φαλλού και για τα δύο φύλα.
Γνωρίζουμε επίσης ότι η έννοια της αμφισεξουαλικότητας απασχόλησε διαχρονικά την ανθρώπινη σκέψη.
Ήδη από τον Πλάτωνα στο «Συμπόσιο» ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως ένα σφαιρικό όν, που εμπεριέχει δύο σώματα και δύο σεξουαλικά φύλα. Ο ερμαφροδιτισμός συμβολίζει την τελειότητα.
Ο Freud έδωσε έμφαση στην ψυχολογική δομή της διφυλετικότητας, και θεώρησε ότι οι διφυλετικές επιθυμίες είναι οικουμενικό δεδομένο στην παιδική ηλικία. Πράγματι, κάθε παιδί θα ήθελε να κατέχει τα μυστηριώδη σεξουαλικά όργανα του άντρα καθώς και της γυναίκας τα οποία διαθέτουν φαντασιωτική μαγική δύναμη. Η αποδοχή της μονοφυλετικότητας είναι ένα σοβαρό ναρκισσιστικό πλήγμα της παιδικής μεγαλομανίας, που προκαλεί απογοήτευση, οργή, άγχος,«πρωτόγονη θλίψη».
Έτσι η έννοια της αμφισεξουαλικότητας παραπέμπει στο μαγικό, στο θεϊκό, στο τέλειο, στην ηδονή, στο απόλυτα καθαρό ένστικτο. Στην αντίπερα όχθη η μονοφυλετικότητα παραπέμπει στο πραγματικό, στο ανθρώπινο, στο ΜΗ τέλειο, στην κίνηση από την ευχαρίστηση και κάτω, στην Libido.
Γιατί, λοιπόν, η Ήρα τύφλωσε τον Τειρεσία;
Ο Τειρεσίας βιώνοντας την αμφισεξουαλικότητα του, έτεινε στην τελειότητα, στη θεϊκή διάσταση, στην μεγαλομανία, στην απόλυτη ηδονή, στο καθαρό ένστικτο. Η Ήρα τον τυφλώνει, τον ακρωτηριάζει, τον ευνουχίζει, διατηρώντας για τον εαυτό της την τελειότητα, την απόλυτη ηδονή. Του απαγορεύει την παραμονή στο θεϊκό, στο ένστικτο. Τον υποχρεώνει να κινείται σε μία προσομοίωση του ενστίκτου, να κινείται ως Libido. Τον τιμωρεί, γιατί κοινοποίησε το αυτονόητο, πως η κίνηση προς το καθαρό ένστικτο, είναι η κίνηση προς το τέλειο, η κίνηση προς το θεϊκό, η αποδοχή της ψυχικής αμφισεξουαλικότητας.
Η κίνηση της Ήρας είναι μια πράξη υψηλού μεταψυχολογικού συμβολισμού.
Η Ήρα αποκλείει τον Τειρεσία από την τελειότητα του ενστίκτου και τον υποχρεώνει στην ταλαιπωρία της Libido. Ο τραυματισμός που του δημιουργεί, εισάγει εντός του το «ξένο σώμα» από το οποίο ψάχνει να απαλλαγεί και το οποίο ζητά να εκτονωθεί μέσα από τις λεκτικές μαντικές του εκφορτίσεις. Ίσως γι αυτό τον λόγο ο Δίας του προσφέρει ζωή για επτά ανθρώπινες γενεές. Είναι σαν να πιστοποιεί ότι χρειάζεται τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα για να εκτονώσει με λέξεις ο Τειρεσίας το «ξένο σώμα» του και να επιστρέψει στην φάση ηρεμίας του «σημείου μηδέν».
Βιβλιογραφία
1. Μαούτσος,Β - Μεταψυχολογία. Τόμος Ι. Εκδόσεις ΕΠΕΚΕΙΝΑ
2. Freud,S - Τρεις μελέτες για την σεξουαλική θεωρία. Εκδόσεις Πλέθρον
3. J.Laplanche & J.B. Pontalis - Λεξικολόγιο της ψυχανάλυσης. Εκδόσεις Κέδρος
4. J. McDougal - Τα χίλια και ένα πρόσωπα του έρωτα. Εκδόσεις Νεφέλη
5. Janine Chasseguet - Smirgel - Γυναικεία Σεξουαλικότητα. Εκδόσεις Νεφέλη
Σταύρος Κεβόπουλος
Ψυχολόγος - Επιστημονικός Υπεύθυνος
Άερτον Ψυχολογικές Υπηρεσίες
