Στα διαπροσωπικά παίγνια των ανθρώπων, η θέση του θύματος είναι καταρχήν περιζήτητη. Καθένας σπρώχνει, τραβάει, κάνει κόλπα, βάζει στους άλλους ή στον εαυτό του τρικλοποδιές, κινεί γνωστούς και βάζει μέσον, εξαντλεί πόρους και μυαλό, κατά κανόνα ασυναίσθητα, ασυνείδητα, ώστε να βρεθεί εκείνος στη θέση του θύματος - όποτε προβλέπεται, και συχνά προβλέπεται.
Ο πρώτος λόγος που κάνει τη θέση του θύματος περιζήτητη είναι ενδοψυχικός. Είμαι στη θέση του θύματος σημαίνει πέρα απ'τ'άλλα δύο πράγματα: Την πρωτοβουλία του τι συμβαίνει δεν την έχω εγώ, αλλά ο άλλος. Και, αν κάποιος χρωστάει στον άλλον, αυτός δεν είμαι εγώ.Είναι, σαν να λέμε, μία θέση ανεύθυνου παίκτη, που προσδοκά να βγει κερδισμένος και όποτε νικά και όποτε χάνει την παρτίδα: Όποτε γίνεται αυτό που λέει πώς θέλει, επειδή έγινε. Κι όποτε δεν γίνεται, επειδή ο άλλος, που είναι ο φταίχτης, του οφείλει αποζημίωση και επανόρθωση. Με αυτό το ψυχικό στρατήγημα, με αυτό το ασυνείδητο κόλπο, όποιος αισθάνεται ότι κατέχει τη θέση του θύματος επιδιώκει ή και κατακτά δύο ενδοψυχικά έπαθλα: Από τη μία,αισθάνεται απαλλαγμένος από την ευθύνη και την υποχρέωση να αντιμετωπίσει, να επεξεργαστεί και να πάρει θέση απέναντι σε διάφορα ηθικά και πρακτικά διλήμματα, με όλον τον κόπο και τις επιπτώσεις που ίσως εξυπονοούν οι επιλογές του. Και από την άλλη -βαθύτερος λόγος- επειδή έτσι αποφεύγει να έρθει αντιμέτωπος με την αλήθεια της ψυχής του. Αποφεύγει να αντικρίσει μηχανισμούς, επιθυμίες, φαντασιώσεις και συγκρούσεις που έχουν σαν θέατρο επιχειρήσεων τη δική του ψυχή.
Γιατί ένα συνήθης, κοινός άνθρωπος να κάνει τόσο κόπο προκειμένου να αποφύγει να δει καθαρά την αλήθεια της ψυχής του; Επειδή κάθε άνθρωπος, και ο πιο κοινός και ο πιο συνήθης, έχει ασυνείδητο. Έχει απωθημένα, δηλαδή ψυχικές παραστάσεις και ροπές πανίσχυρες, αλλά ανεπίτρεπτες, απορριπτόμενες από το Εγώ του (από την επίσημη ιδέα του για το ποιος είναι). Έχει φαντασιώσεις και επιθυμίες, οι οποίες αν βρεθούν στο προσκήνιο και πάρουν τα ηνία και της συνειδητής ψυχικής ζωής, ενδεχομένως να αποσταθεροποιήσουν εικόνες για τον εαυτό του κατασκευασμένες με πολύ καιρό και κόπο, με μεγάλες θυσίες και έξοδα. Η συμφιλίωση ανάμεσα στα δύο αυτά πεδία της ψυχής (συνειδητό και ασυνείδητο) είναι καρπός μακράς πορείας στη ζωή. Ενώ η σύγκρουση και η διαμάχη ανάμεσά τους είναι η φυσική κατάσταση της ψυχής - με όλες τις επιπτώσεις που έχει μία τέτοια κατάσταση, όπως η προαναφερθείσα αυθόρμητη τάση αποφυγής της αλήθειας.
Γι' αυτούς τους λόγους, είναι αυθόρμητη ροπή του ανθρώπου, σε κάθε σχέση που έχει απαιτήσεις (και οι περισσότερες έχουν) και οπωσδήποτε σε κάθε στιγμή που γεννιέται μία σημαντική ένταση στη σχέση, να επιδιώκει ασυναίσθητα να καταλάβει τη θέση του θύματος, του αδικημένου, του ριγμένου. Έχει όμως ή εικάζεται ότι έχει και πρόσθετα πλεονεκτήματα η θέση του θύματος. Έχει μία δύναμη, μία ισχύ που δεν είναι διόλου αμελητέες, ιδίως όταν το παιχνίδι της ανθρώπινης σχέσης εκτραπεί ή εκφυλισθεί σε παιχνίδι εξουσίας - στο γνωστό "τίνος θα περάσει". Τη μεγαλύτερη ισχύ και απολαβή την έχει, σε τέτοιες τεταμένες και μπερδεμένες καταστάσεις, εκείνος που βρίσκεται στη θέση του τραβάτε με κι ας κλαίω, ή εκείνος που, για να κάνει αυτό που θέλει και τον συμφέρει, καταφέρνει και βάζει τους άλλους να τον παρακαλάνε.
Εκεί η κατάσταση είναι προφανής: Αφού για να συνεχίσει η σχέση, το παιχνίδι, απαιτείται να υπάρχουν και τα δύο μέλη, και οι δύο παίκτες, τότε τι είναι πιο ξεκούραστο, ισχυρότερο, και εγωιστικά ιδωμένο, πιο επωφελές; Να τραβάς και να σπρώχνεις και να κοπιάζεις εσύ ή και εσύ - ή να χτυπιέται ο άλλος για να σε κρατήσει, για να σ'ευχαριστήσει, κινητοποιήσει και τα όμοια;...
Η ανθρώπινη σχέση είναι ένα παιχνίδι για δύο. Σε ανθρώπινες ιστορίες όμως που παράγουν θέση θύματος, κατά κανόνα και κατά τουλάχιστον ένα μέρος, το θύμα είναι πλάσμα διπλής όψεως. Το ίδιο το θύμα δηλαδή τροφοδοτεί το παιχνίδι που παράγει θέση θύματος με πολλούς τρόπους. (Το "γιατί" θα το βρεις εδώ) Υπάρχουν μάλιστα δύο κύριες και πολύ συνηθισμένες εκδοχές παιχνιδιών, όπου το θύμα συμβάλλει καθοριστικά στην τύχη του:
Στη πρώτη εκδοχή βρίσκουμε το συναινούν θύμα. Δηλαδή, έναν άνθρωπο που με τη στάση του και με τις πράξεις του, με όσα έμπρακτα υποστηρίζει και αρνείται, τροφοδοτεί και διαιωνίζει το συγκεκριμένο παιχνίδι - κατά κανόνα συνοδεύοντας τη στάση του με διάφορες εκλογικεύσεις. Η πονεμένη μάνα, αυτή κι αν έχει δικαιολογίες και στερεότυπα να επικαλεστεί ("Είμαι μάνα!") προκειμένου να δικαιολογήσει την αδυναμία της να βάλει φρένο στην ανεπίτρεπτη συμπεριφορά του παιδιού της απέναντί της. Και η κακοποιημένη γυναίκα που "δεν μπορεί να τον αφήσει", είτε γιατί "τον αγαπώ", είτε γιατί "σκέφτομαι τι θα απογίνει χωρίς εμένα", συχνότατα έχει πολλά να μαρτυρήσει για τη λογική του συναινούντος θύματος, που ζει στη διπλανή μας πόρτα.
Στη δεύτερη εκδοχή αυτό που συναντάμε είναι ο θύτης θύμα. Έχει δύο παραλλαγές:
Στην πρώτη παραλλαγή συναντάμε το σύνδρομο του Σαμψών. Δηλαδή, έναν άνθρωπο ο οποίος, αφού δεν γίνεται το δικό του, άρα είναι "το θύμα", προτιμά να καταστρέψει τα πάντα -δηλαδή μετατρέπεται σε "θύτη". Αυτό το σύνδρομο το συναντάμε με αυξημένησυχνότητα στις άψυχες σχέσεις, όπου δύο άνθρωποι σαπίζουν μαζί επειδή κανείς δεν έχει το κουράγιο να θάψει μία νεκρή σχέση, καθώς και σε βίαιους χωρισμούς, με τη λογική "δεν θα σε χαίρομαι εγώ, δεν θα σε χαίρεται κανείς" (θέματα διατροφής, ανατροφής του παιδιού και διατάραξη της οικιακής γαλήνης του τέως συντρόφου είναι οι κύριες μορφές του σε αυτή την περίπτωση. Στο "σύνδρομο του Σαμψών" ο θύτης-θύμα έχει πάντοτε επίγνωση του τι κάνει- απλώς, του είναι αδύνατο να το αποφύγει ή να στερηθεί την απόλαυση του κακού που κάνει.
Στην δεύτερη παραλλαγή, αντίθετα, ένας άνθρωπος καταρχήν ανεπιγνώτως προκαλεί κακό στους άλλους και στον εαυτό του με τον εξής τρόπο: Κάνει ό,τι μπορεί ώστε να βρεθεί στη θέση του θύματος των περιστάσεων, των άλλων ανθρώπων, των μηχανισμών, του συστήματος - κατά κανόνα, αρχίζοντας αυτός ο ίδιος εχθροπραξίες, που η έκβασή τους είναι προδιαγεγραμμένη και τα σπασμένα θα τα πληρώσει ο ίδιος. Παιδιά με βίαιες ή παραβατικές συμπεριφορές, χρήστες ουσιών, στην οδό της σχολικής αποτυχίας... είναι οι πιο τυπικές όσο και τραγικές μορφές αυτής της παραλλαγής του υποδείγματος "θύτης-θύμα" που θα το χαρακτηρίζαμε σύνδρομο του Γολγοθά: Αρνούνται, πονούν, ενοχοποιούν, παγιδεύουν και πληγώνουν τους άλλους μέσα από τη δική τους θυματοποίηση, χωρίς επίγνωση του πόσο θα κοστίσει σ'αυτά τα ίδια μία τέτοια πορεία. Στους μεγαλύτερους, αλκοολισμός, τοξικομανίες και παραβατικότητα καθώς και ανοιχτές ή συγκαλλυμένες απόπειρες αυτοκτονίας είναι το αντίστοιχο και ετεροκαταστροφικό σχήμα "θύτης-θύμα".
Τι εικονογραφούν όσα ειπώθηκαν σχετικά με τους ανθρώπους που, συνειδητά ή ασυνείδητα, μετέχουν στην περιπλοκή, στην εμπλοκή ή στην υπονόμευση της ανθρώπινης σχέσης, μέσω της θυματοποίησης;
- Το πρώτο είναι ότι, όσο κι αν δεν παίζεις μόνο εσύ, πάντως κι εσύ παίζεις! Μη βγάζεις τον εαυτό σου έξω απ' όσα συμβαίνουν με τη συμμετοχή σου σε μία ανθρώπινη σχέση. Είναι αυταπάτη εξωπραγματική, άγονη και επιζήμια.
- Το δεύτερο ισοδυναμεί με άρση μίας ακόμα αυταπάτης:Μην περιμένεις μόνο από τον άλλον να τηρεί το βασικό θεώρημα. Είναι μία στάση ηθικά διαβλητή και πρακτικά κουτσή, επισφαλής και στείρα. Απ' τη στιγμή που, αν και δεν παίζεις μόνο εσύ, όμως κι εσύ παίζεις, το τι θα συμβεί ή δεν θα συμβεί έχει και τη δική σου σφραγίδα.Και όσο κι αν δεν παίζεις μόνο εσύ, αφού κι εσύ παίζεις, παίξε καλά και σωστά, προς όφελος δικό σου, του άλλου και της σχέσης.
- Το τρίτο, λογική συνέπεια των προηγουμένων: Όποτε κάτι πάει στραβά (και κάθε τόσο κάτι θα πάει στραβά, ακόμη και στις καλύτερες ανθρώπινες σχέσεις), μην κοιτάς μόνο τι στραβό έχει κάνει ο άλλος. Αναρωτήσου, σκέψου, βρες και κρίνε τι πόρτες άνοιξες κι εσύ για να μπει ο άλλος στη ζωή σου, εκεί όπου μπήκε κι έτσι όπως μπήκε, κάνοντας ό,τι κάνει. Τι πόρτες έσπρωξες κι εσύ και τι δρόμους πήρες για να μπεις στη ζωή του άλλου, εκεί όπου μπήκες κι εσύ όπως μπήκες κάνοντας ό,τι κάνεις. Και τι κάνεις κι εσύ μέσα στο ανθρώπινο παιχνίδι που ξετυλίγεται; Ή με άλλα λόγια: Πώς κι εσύ προκάλεσες, διευκόλυνες ή επέτρεψες, πώς κι εσύ τροφοδοτείς και συντηρείς αυτό που γίνεται παρά τις ταλαιπωρίες σου; Πώς και γιατί δεν το διακόπτεις αν δεν σου ταιριάζει;...
Έχε επίγνωση του ότι κι εσύ παίζεις.
Μη δικάζεις, μην καταδικάζεις.
Κατανόησε τον άλλον, το παιχνίδι, και τον εαυτό σου μέσα σε αυτό.
Αντί να κλαις τη μοίρα σου, κοίτα να δεις τι περνάει από το χέρι σου.
Αντί να ψευτοζείς με τις απολαβές του θύματος, κοίτα τι είναι αυτό που μπορείς να κάνεις για να πάνε τα πράγματα προς ένα σημείο που θα βρίσκεται πιο κοντά στην αληθινή σου ζωή.
"Δεν παίζεις μόνο εσύ. Υπάρχουν κι άλλοι"
Ν. Σιδέρης
