Η ζωή του περιβόητου αποκρυφιστή Αλεσάντρο Καλιόστρο που στραγγαλίστηκε ως μασόνος από την Ιερά Εξέταση
Χωρίς τον ασίγαστο αλχημιστή, ο Ουίλιαμ Μπλέικ δεν θα είχε γράψει μερικά από τα καλύτερα ποιήματά του, αλλά ούτε ο Μότσαρτ τον «Μαγικό αυλό» ή ο Γκαίτε τον «Φάουστ».
Στον δρόμο του μπλέχτηκαν εξάλλου από τη Μεγάλη Αικατερίνη, η οποία τον έδιωξε κακήν κακώς από τη Ρωσία, και τον Λουδοβίκο ΙΣΤ’, που έσπευσε να τον κλείσει στη Βαστίλη, μέχρι και τον Πάπα Πίο ΣΤ’, ο οποίος θα τον έστελνε στη φυλακή και θα τέλειωναν όλα.
Σπουδαίος θεραπευτής και ένα από τα μεγαλύτερα ονόματα του αποκρυφισμού για κάποιους, επικίνδυνος τσαρλατάνος και απατεώνας για κάποιους άλλους, φαίνεται πως για τον Καλιόστρο μέση οδός ή ψυχραιμία στην κρίση δεν μπορούν να υπάρξουν.
Οι επαναστατικές ιδέες του απειλούσαν άλλωστε την εδραιωμένη μοναρχία Γαλλίας και Ρωσίας και ό,τι έκανε ο Καλιόστρο υπονόμευε ανοιχτά κάποιον ή κάποιους! Ήταν εξάλλου μασόνος τρομερός και κινούμενος σε συνωμοτικούς κύκλους, φτάνοντας να γίνει ο μεγάλος ευνοούμενος των αριστοκρατικών κύκλων της Ευρώπης. Πριν γίνει ο όλεθρός τους!
Με αυτά και με αυτά, έφτασε να φιγουράρει ως μια από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες του 18ου αιώνα, ένας άνθρωπος που ξεπερνώντας την ταπεινή καταγωγή του μεταμορφώθηκε σε βαρύ πυροβολικό του αποκρυφισμού, πριν χαρακτηριστεί αιρετικός και περάσει από την Ιερά Εξέταση ως μέλος των Πεφωτισμένων.
Κι αν ο 18ος αιώνας ήταν η εποχή του Ορθού Λόγου, κάτι πνευματιστές σαν τον Καλιόστρο λειτουργούσαν ως συνδετικός κρίκος του παλιού με το καινούριο, όντας διάσημος από το Λονδίνο ως τη Βαρσοβία και το Παρίσι ως την Αγία Πετρούπολη! Και σαν να του έκλεινε η μοίρα το μάτι, ο ιταλός περιηγητής και τέκτονας ήταν σωσίας ενός διαβόητου εγκληματία, ή ο ίδιος ο εγκληματίας, κάτι που του έδινε το κατιτίς παραπάνω σε όρους φήμης και σκοτεινιάς.
Αν θεράπευε ο Καλιόστρο μέσω του μαγνητισμού, όπως ορκιζόταν άλλοτε όλη η Ευρώπη, αυτό παραμένει θέμα γούστου και προτιμήσεων. Το τυχοδιωκτικό της προσωπικότητάς του είναι πάντως αναντίρρητο, καθώς αυτός ο κόντες, Τζουζέπε Μπάλσαμο κατά κόσμον, δεν είχε τίτλο ευγενείας ούτε περιουσία στα χέρια του.
Είχε όμως μια ταλαντούχα έφεση στο έγκλημα και την κομπίνα, όταν είπε να εκμεταλλευτεί το πανευρωπαϊκό ενδιαφέρον με την αλχημεία για να αποκτήσει πλούτη, σεβασμό και φήμη. Και τα απέκτησε και με το παραπάνω, περιδιαβαίνοντας τον κόσμο ως κάτοχος τρομερών απόκρυφων γνώσεων, καθώς υποτίθεται πως κατείχε τη φιλοσοφική λίθο που μεταστοιχείωνε τα μέταλλα σε χρυσάφι, αλλά και το νερό της νεότητας, το οποίο θα τον έφερνε στα μεγαλύτερα σαλόνια της αριστοκρατίας.
Έτσι πέρασε στα κατάστιχα της Ιστορίας, ως μια αινιγματική φιγούρα του 18ου αιώνα, ένα σωστό μυστήριο που καθετί που τον αφορά καλύπτεται από τον μανδύα του θρύλου ή του μύθου. Ένας μάγος εξάλλου στην εποχή του ορθολογισμού δεν ήταν κατά κανέναν τρόπο μικρό πράγμα!
Το μόνο που ξέρουμε άλλωστε με σχετική βεβαιότητα είναι ότι βρήκε τραγικό θάνατο στις φυλακές της Ιεράς Εξέτασης το 1795, στραγγαλισμένος ενδεχομένως από τον δεσμοφύλακά του. Μόνο που δεν γνωρίζουμε ποιος έδωσε την εντολή…
Πρώτα χρόνια
Όπως είπαμε, η ιστορία του ανθρώπου που θα έμενε γνωστός ως κόμης Αλεσάντρο ντι Καλιόστρο καλύπτεται όχι μόνο από θρύλους και φημολογία, αλλά και από εσκεμμένες απόπειρες είτε να κηλιδωθεί το όνομά του είτε να αποθεωθεί. Και ο ίδιος βέβαια έκανε ό,τι μπορούσε για να κρύψει την πραγματική του ταυτότητα, ξεπηδώντας ως ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα της Ευρώπης του καιρού του.
Μια καλή αναφορά για τον Καλιόστρο μας έρχεται από τον ίδιο τον Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε, ο οποίος στο «Ταξίδι στην Ιταλία» μας ενημερώνει πως η πραγματική ταυτότητα του μυστηριώδους κόμη ήταν Τζουζέπε Μπάλσαμο. Ο Γκαίτε γνώρισε έναν δικηγόρο από το Παλέρμο το 1787, ο οποίος είχε έναν ογκώδη φάκελο με μια σειρά ντοκουμέντα που τον αφορούσαν. Η ιστορία του ανασυγκροτείται λοιπόν κάπως έτσι.
Ο Τζουζέπε Μπάλσαμο γεννιέται πιθανότατα στις 2 Ιουνίου 1743 στην παλιά εβραϊκή συνοικία του σιτσιλιάνικου Παλέρμο μέσα σε φτωχή και ταπεινή οικογένεια. Αυτή πρέπει να είναι η αλήθεια και όχι ότι δήλωσε ο ίδιος κατά τη διάρκεια της πολύκροτης δίκης του στη Γαλλία για την κλοπή του διαμαντένιου κολιέ της Μαρίας Αντουανέτας, όταν είπε στους δικαστές ότι ήταν απόγονος χριστιανών ευγενών που τον είχαν εγκαταλείψει μωρό ακόμα στη Μάλτα!
Παρά τη φτώχεια, η οικογένεια έκανε τα πάντα για να μάθει ο νεαρός Τζουζέπε μερικά γράμματα, με κατ’ οίκον εκπαίδευση στην αρχική και σε ένα καθολικό μοναστήρι αργότερα. Από το οποίο θα τον έδιωχναν κάποια στιγμή κακήν κακώς λόγω της ενοχλητικής του συνήθειας να εγκληματεί σε βάρος των μοναχών.
Η περίοδος που πέρασε στο καθολικό τάγμα τού δίδαξε λίγη χημεία, αλλά και ήρθε σε επαφή με τον αποκρυφισμό και τον πνευματισμό μέσω των τόσων αιρετικών βιβλίων που υπήρχαν στη μοναστική βιβλιοθήκη. Στα 21 του, ο τυχοδιώκτης Μπάλσαμο πείθει έναν πλούσιο χρυσοχόο για την ύπαρξη ενός τεράστιου θησαυρού σε ένα βουνό της Σικελίας.
Ο μόνος θησαυρός ήταν τα χρυσά νομίσματα του εμπόρου όμως, τα οποία βουτά ο νεαρός αφήνοντάς τον αιμόφυρτο. Για να γλιτώσει τις συνέπειες, εγκαταλείπει το 1765 (ή 1766) τη γενέτειρά του και βρίσκει τον δρόμο του προς τη Μάλτα, όπου σύντομα θα πείσει το ιπποτικό τάγμα του νησιού για τις γνώσεις του στη φαρμακολογία! Τώρα είναι ο επίσημος φαρμακοποιός του Κυρίαρχου Στρατιωτικού Τάγματος της Μάλτας και, όπως θα έλεγε αργότερα, οι Ιωαννίτες έπιναν νερό στο όνομά του…
Ταξιδιωτικές περιπέτειες
Μέχρι τις αρχές του 1768, η Μάλτα δεν τον χωρούσε πια. Κι έτσι εγκαταλείπει το ιπποτικό νησί για τη Ρώμη, όπου θα εξασφαλίσει άλλη μια καλή θέση, ως προσωπικός γραμματέας ενός καρδιναλίου. Ήταν όμως σαφές πως αυτή η ζωή στο φάσμα της νομιμότητας δεν ήταν γι’ αυτόν. Κι έτσι αρχίζει να πουλά μαγικά αιγυπτιακά φυλαχτά και περγαμηνές, τα οποία είχε μαζέψει υποτίθεται από τα ταξίδια του στην Αίγυπτο, η κακοτεχνία τους ήταν ωστόσο παροιμιώδης!
Ο Μπάλσαμο υποστήριζε ότι ήταν σε ένα ταξίδι του στο Λονδίνο που βρήκε σε ένα παλαιοπωλείο ένα σπάνιο χειρόγραφο γύρω από την αγγλική μαγεία και τα μυστικά του τεκτονισμού. Με αυτή την περγαμηνή μυήθηκε (ή εφηύρε, κατά άλλη εκδοχή) σε αυτό που ο ίδιος ονόμαζε «Αιγυπτιακή Τελετή», μια πολύπλοκη μυητική τελετουργία που αν γινόταν σωστά, σε έφερνε σε επαφή με τα μυστικά του σύμπαντος.
Το 1768, όντας ακόμα γραμματέας του καρδιναλίου, παντρεύεται μια 17χρονη κοπέλα, τη Σεραφίνα του, και σπιτώνεται στην οικία των πεθερικών του. Το αθυρόστομο της γλώσσας του όμως και τα σεξουαλικά του καμώματα με την κόρη τους δεν θα επέτρεπε για πολύ στο νεόνυμφο ζευγάρι να παραμείνει εκεί.
Μέχρι τότε ο Μπάλσαμο είχε ήδη γίνει εξπέρ στην παραχάραξη εγγράφων και επίσημων πιστοποιητικών, κάτι που μας μαρτυρεί ακόμα και ο Καζανόβα, καθώς διατηρούσε ανέκαθεν επαφές με τον σικελικό και ιταλικό υπόκοσμο. Λέγεται μάλιστα πως κάθε νέα εγκληματική γνώση που αποκτούσε την ξεπλήρωνε δανείζοντας τη νεαρή σύζυγό του στον εκάστοτε «δάσκαλο».
Μαζί πήγαν πάντως στο Λονδίνο, πραγματικά αυτή τη φορά, όπου θα γεννιόταν μέσα σε μια στιγμή ο κόμης Αλεσάντρο ντι Καλιόστρο, γόνος μιας ιταλικής αριστοκρατικής οικογένειας που δεν είχε γνωρίσει όμως τους γονείς του, καθώς οι τελευταίοι είχαν αναγκαστεί υποτίθεται να τον εμπιστευτούν στο ιπποτικό τάγμα της Μάλτας.
Στην Αγγλία θα αποκτούσε πρωτόγνωρη φήμη ως μάγος και αλχημιστής, θεραπεύοντας τα πάντα με τον μαγνητισμό του αλλά και τις αποκρυφιστικές γνώσεις που μόνο σε κείνον αποκαλύπτονταν. Μέσα σε λίγα χρόνια είχε ταξιδέψει στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, ήταν γνωστός σε όλες τις βασιλικές αυλές και τους αυτοκρατορικούς οίκους και μπαινόβγαινε με άνεση στα σαλόνια της αριστοκρατίας ως μέγας θεραπευτής. Τέτοια ήταν η φήμη και ο σεβασμός που λέγεται πως απολάμβανε που όταν βρέθηκε κάποια στιγμή στο Παρίσι και αρρώστησε ο ίδιος ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, τον Καλιόστρο του πήγαν ως γιατρό!
Στις 12 Απριλίου 1776, ο «Τζόζεφ Καλιόστρο», όπως ήταν γνωστός σε Αγγλία και Γαλλία, μυήθηκε στον τεκτονισμό στη Στοά του λονδρέζικου Σόχο. Ήταν το επόμενο λογικό βήμα για την καριέρα του, μια σταδιοδρομία στον ερμητισμό και τα απόκρυφα μυστήρια. Η «Αιγυπτιακή Τελετή» του ταίριαζε εξάλλου γάντι με τη μασονία, κι έτσι από τον Δεκέμβριο του 1777 όργωνε για άλλη μια φορά την Ευρώπη (πάντα με τη σύζυγό του στο πλευρό), μόνο που τώρα ήταν και μασόνος.
Γνωρίζουμε πια με σχετική βεβαιότητα ότι πέρασε από τις Στοές αρκετών γερμανικών κρατιδίων, καθώς η «Αιγυπτιακή Μασονία» του, η νέα μόδα που καθέλκυσε στον ερμητισμό, αποδείχτηκε για άλλη μια φορά ακαταμάχητη στους συνωμοτικούς ευρωπαϊκούς κύκλους. Η φήμη του θα τον φέρει τον Σεπτέμβριο του 1780 στην αυλή της τσαρίνας Αικατερίνης Β’ της Ρωσίας, επονομαζόμενης και «Μεγάλης», η οποία δεν θα πειστεί ωστόσο από τον μέγα αλχημιστή.
Η τσαρίνα θα τον διώξει κακήν κακώς κι αυτός, για να γλιτώσει τα χειρότερα, δεν θα επιμείνει. Θα ταξιδέψει στο Στρασβούργο το 1780 με την περιβόητη μαύρη άμαξά του με τα αποκρυφιστικά σύμβολα και τον Οκτώβριο του 1784 θα μετακομίσει ξανά, αυτή τη φορά στη Λυών, όπου θα στήσει δυο μήνες μετά τη δικής του εμπνεύσεως μασονική Στοά, ένα μείγμα τεκτονικής μύησης και «αιγυπτιακής» τελετουργίας που θα γινόταν ορόσημο στη μυστική εταιρία των Ιλουμινάτι. Παρά την ενασχόλησή του με τη μασονία, τον Ιανουάριο του 1785 τον καλεί επισήμως στο Παρίσι, τον θερμοπαρακαλεί ουσιαστικά να πάει, ο ίδιος ο καρδινάλιος Ροάν.
Μέχρι τότε ο Καλιόστρο είχε φέρει την «Αιγυπτιακή Τελετή» του στα σαλόνια των αποκρυφιστών, τις τεκτονικές Στοές, τις αδελφότητες και τις λέσχες, ακόμη και στις βασιλικές Αυλές. Αποκάλυπτε πολλά μυστικά στους ανθρώπους που συμπαθούσε ή στους ισχυρούς που τον ευνοούσαν.
Όσο για τους τίτλους που έπαιρνε, ποίκιλαν ανάλογα με την περίπτωση.
Θεραπευτής, οραματιστής και πνευματιστής για κάποιους, για άλλους ήταν μάγος και αλχημιστής, ικανός να δημιουργεί ακόμα και χρυσάφι. Άλλοτε παρουσιαζόταν ως συνταγματάρχης ή κόμης και άλλοτε ως ο ίδιος ο Μεγάλος Κόπτης -ο μυθικός ιερέας που ίδρυσε την Αιγυπτιακή Στοά- ή ακόμα και ως Περιπλανώμενος Ιουδαίος! Και θεράπευε φυσικά τους πάντες, από φτωχοδιάβολους των πόλεων μέχρι αριστοκράτες και βασιλιάδες.
Διέταζε παράλυτους να περπατήσουν, κι εκείνοι το έκαναν χωρίς πρόβλημα.
Θεράπευε δερματικές παθήσεις με ένα θαυματουργό μείγμα, ανακούφιζε τους πόνους με ένα φιλί και βοήθησε λέγεται αμέτρητους ανθρώπους με τη δύναμη της σκέψης του και μόνο.
Ο Καλιόστρο άφηνε επίσης υπαινιγμούς ότι ήταν 1.000 ετών. Σε άλλους έλεγε πως είχε μεγαλώσει στην εξωτική Αραβία, στο παλάτι ενός πολυχρονεμένου σεΐχη, έχοντας περάσει από την Αφρική και την Ασία και συγκεντρώνοντας όλη την απόκρυφη γνώση της Ανατολής. Για μέντορα είχε τώρα μια υπερφυσική οντότητα, ένας από τους αθάνατους δασκάλους του Φοίνικα, την ίδια ώρα που και οι Ιππότες της Μάλτας του είχαν αποκαλύψει ξακουστά μυστικά της χριστιανοσύνης. Και βέβαια ήταν και άσος στον εβραϊκό μυστικισμό.
Οι πνευματιστικές επιδείξεις που οργάνωνε μάλιστα στα μεγάλα σαλόνια, χρησιμοποιώντας κυρίως παιδιά, τον είχαν μετατρέψει σε ζωντανό θρύλο της μαγείας σε ολάκερη την Ευρώπη. Πραγματικά πλούσιος δεν ξέρουμε αν ήταν. Γεγονός είναι πάντως πως ο ίδιος είχε πάντοτε μαζί του τέτοιες ποσότητες χρυσών νομισμάτων που όλοι πίστευαν πως είχε βρει πράγματι τη φιλοσοφική λίθο, καθώς φαινόταν να γνωρίζει το μυστικό της μεταστοιχείωσης των μετάλλων σε χρυσό.
Καρδινάλιοι και δούκες ορκίζονταν άλλωστε πως τον είχαν δει να φτιάχνει διαμάντια μέσα σε λίγα λεπτά! Για άλλους βέβαια δεν ήταν παρά ένας πάμφτωχος τσαρλατάνος που κέρδιζε με τις απατεωνιές την εύνοια των βασιλιάδων και των εύπιστων αριστοκρατών…
Η υπόθεση του κλεμμένου περιδέραιου
Ο Καλιόστρο αναμείχθηκε και φυλακίστηκε μάλιστα για την εμπλοκή του στην πολύκροτη στην εποχή της ιστορία με την κλοπή του διαμαντένιου κολιέ της Μαρίας Αντουανέτας. Ένα από τα κοσμήματα του γαλλικού στέμματος έκανε φτερά το 1785 από την αυλή του Λουδοβίκου ΙΣΤ’ και οι φήμες ήθελαν ακόμα και τη βασίλισσα να εμπλέκεται στην υπόθεση.
Ο καρδινάλιος Ντε Ροάν είχε μετατραπεί μέχρι τότε σε άβουλο πιόνι στα μαεστρικά χέρια του Καλιόστρο και ο θρύλος θέλει τον μάγο να τον επηρεάζει στην πολύπλοκη δολοπλοκία που θα κατέληγε στο θρυλικό «Σκάνδαλο του Περιδέραιου της Βασίλισσας», κάτι που έβλαψε ανεπανόρθωτα τη φήμη της Μαρίας Αντουανέτας και απαθανάτισε ο Αλέξανδρος Δουμάς στους «Τρεις σωματοφύλακές» του.
Αυτή η ιστορία διαδραμάτισε τον δικό της ρόλο στην ιστορική πορεία ως τη Γαλλική Επανάσταση και ο Καλιόστρο ξεπήδησε άθελά του πρωταγωνιστής. Γι’ αυτό ίσως ο Μέγας Ναπολέων του επεφύλαξε τη μεγαλύτερη τιμή, ότι ήταν ο Καλιόστρο αυτός που πυροδότησε τη Γαλλική Επανάσταση!
Ο Καλιόστρο το πλήρωσε περνώντας εννιά μήνες στη Βαστίλη, αν και τελικά αθωώθηκε λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων. Παρά ταύτα, ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’ έσπευσε καλού κακού να τον διώξει από τη χώρα…
Προδοσία, φυλακή και θάνατος
Μπορεί ο κόμης Καλιόστρο να ήταν περίφημος σε όλη την Ευρώπη, ο Τζουζέπε Μπάλσαμο ήταν ωστόσο εγκληματίας του κοινού ποινικού δικαίου που καταζητούνταν σε πολλές χώρες και σίγουρα στην Ιταλία και την Αγγλία! Ένας γάλλος εκπατρισμένος στο Λονδίνο τον αναγνωρίζει κάποια στιγμή και τον κατονομάζει ως τον διαβόητο κακοποιό Μπάλσαμο, αν και ο κόντες αρνείται τις κατηγορίες και πανέξυπνος καθώς ήταν, εκδίδει μια μπροσούρα, μια «Ανοιχτή Επιστολή στον Αγγλικό Λαό», η οποία θα καταλήξει σε δημόσια συγνώμη από τον κατήγορό του.
Ήταν όμως σαφές πως για μια ακόμα φορά δεν τον χωρούσε ο τόπος. Κι έτσι εγκαταλείπει την Αγγλία για τη Ρώμη, μόνο που καταφτάνει στο προπύργιο του καθολικισμού ως τέκτονας τρομερός και μέλος της σέχτας των Ιλουμινάτι. Δυο άνθρωποι προφασίζονται τους θαυμαστές του, δεν είναι όμως παρά κατάσκοποι της Ιεράς Εξέτασης.
Τόσο ο Πάπας όσο και οι Ιησουίτες τον εχθρεύονταν εξάλλου θανάσιμα, κι έτσι δεν έχασαν τον καιρό τους. Τον κατηγορούν ως αιρετικό, τον συλλαμβάνουν στις 27 Δεκεμβρίου 1789 και τον φυλακίζουν στο διαβόητο φρούριο-κολαστήριο Κάστρο των Αγγέλων. Η Ιερά Εξέταση τον καταδικάζει μεν σε θάνατο ως τέκτονα και Πεφωτισμένο, αλλά την τελευταία στιγμή παίρνει χάρη από τον Πάπα και η ποινή του μετατρέπεται σε ισόβια κάθειρξη στο κολαστήριο. Δεν ήταν χάρη, ήταν ισόβια τιμωρία!
Κάποια στιγμή ο Καλιόστρο προσπάθησε να αποδράσει, κι έτσι μεταφέρθηκε σε ακόμη πιο διαβόητο φρούριο-φυλακή (Κάστρο Σαν Λεό) και πλέον δεν έβλεπε καν το φως της ημέρας. Τα κελιά ήταν λαξεμένα πάνω στην πέτρα και ο μάγος θάφτηκε κυριολεκτικά μέσα στο σκοτάδι. Η όμορφη σύζυγός του, που υπάρχουν πηγές που θέλουν εκείνη να τον καταδίδει στις εκκλησιαστικές αρχές, φυλακίστηκε στο μοναστήρι της Αγίας Πελαγίας, περνώντας κι αυτή τα πάνδεινα μπας και βρει τη λύτρωση. Η επικρατέστερη εκδοχή λέει ότι μια νύχτα έκοψε τις φλέβες της, αν και υπάρχουν πολλά ακόμα εναλλακτικά τέλη για τον θάνατό της.
Οι Ιεροεξεταστές φρόντισαν μάλιστα να μην καταχωρήσουν το όνομα του Καλιόστρο στα μητρώα της φυλακής, καθώς ο κόμης είχε πλήθος πιστών ακολούθων που θα έκαναν τα πάντα για να τον βγάλουν από το κελί. Και από το σιδερένιο προσωπείο που του φόρεσαν φυσικά ως το Νο 1 βασανιστήριο στα μπουντρούμια της Ιεράς Εξέτασης.
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια γραμμή ιστορικής σκέψης που θέλει Καλιόστρο και Μπάλσαμο να είναι πράγματι διαφορετικά πρόσωπα. Παρά τα πειστήρια που παραθέτουν όμως οι ιστορικοί, είναι τόσο αποσπασματικές οι αναφορές και τόσο μεροληπτικές οι πηγές που καταληκτική ετυμηγορία δεν μπορεί να υπάρξει.
Ο Αλεσάντρο Καλιόστρο άφησε την τελευταία του πνοή, όπως όλα δείχνουν, στη φυλακή του Πάπα στις 26 Αυγούστου 1795, πιθανότατα από στραγγαλισμό. Λίγο μετά, οι Γάλλοι του Βοναπάρτη μπήκαν στο κολαστήριο και τον αναζήτησαν για να τον τιμήσουν ως ήρωα της Γαλλικής Επανάστασης! Δεν βρήκαν όμως κανέναν, μιας και σύμφωνα με τον θρύλο, ο Καλιόστρο ήταν ήδη στις ΗΠΑ ως ηγέτης των εκεί Ιλουμινάτι.
Έτσι πέρασε στην ιστορία του αποκρυφισμού ο μέγας μάγος. Όλοι αναρωτήθηκαν εκ των υστέρων αν ήταν θύμα ή θύτης, πρωτεργάτης ή πιόνι, πλατύς εγκυκλοπαιδικός νους ή άλλος ένας φιλόδοξος μεγαλομανής απατεώνας; Η Ιστορία θα κατέληγε απλώς πως ήταν αίνιγμα, ένα μυστήριο για τους σύγχρονούς του, αλλά και για τον ίδιο του τον εαυτό τελικά…
