Θα μπορούσε να είναι ένας παγκολίνος. Ή μια νυχτερίδα ή, όπως ανέφερε μια άλλη θεωρία που γρήγορα απορρίφθηκε, ένα φίδι. Ο αγώνας για εντοπιστεί η ζωική προέλευση του Covid-19 ή του νέου κοροναϊού, όπως τον λέμε όλοι, έχει ξεκινήσει για τα καλά. Η πηγή από την οποία προήλθε ο ιός θεωρείται ένα κρίσιμο μυστήριο που πρέπει να λυθεί. Όμως η εικασίες σχετικά με το πιο άγριο ζώο αρχικά έφερε τον ιό αποκρύπτει τον θεμελιώδη λόγο για τον οποίο έχει αυξηθεί η ανθρώπινη ευπάθεια στις πανδημίες. Κι αυτός είναι ο επιταχυνόμενος ρυθμός της απώλειας των οικότοπων.
Από το 1940, εκατοντάδες παθογόνα μικρόβια εμφανίστηκαν ή επανεμφανίστηκαν σε εδάφη όπου ουδέποτε υπήρξαν πριν. Για παράδειγμα ο HIV, ο Έμπολα στη Δυτική Αφρική, ο Ζίκα στην Αμερική καθώς και αρκετοί νέοι κοροναϊοί. Η πλειοψηφία τους, το 60%, εμφανίστηκαν αρχικά σε ζώα. Σε ορισμένες περιπτώσεις σε κατοικίδια ή ζώα κτηνοτροφίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ωστόσο, πάνω από τα δυο τρίτα, εμφανίστηκαν σε άγρια ζώα. Αυτό φυσικά δεν είναι λάθος των άγριων ζώων.
Όπως σημειώνει η βραβευμένη συγγραφέας και δημοσιογράφος, ειδικευμένη σε θέματα επιστημών, Σόνια Σα σε άρθρο της στο «The Nation», αν και πολλά δημοσιεύματα συνοδεύονται από φωτογραφίες άγριων ζώων υποδηλώνοντας ότι αυτά είναι «πηγή» των θανατηφόρων επιδημιών, η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Τα μικρόβια αυτά ζουν ακίνδυνα στα σώματα των ζώων. Το πρόβλημα είναι ότι η αποψίλωση των δασών και η επέκταση των πόλεων και των βιομηχανικών δραστηριοτήτων από τον άνθρωπο είναι αυτή που δημιουργεί το έδαφος για την προσαρμοστικότητα των μικροβίων στον ανθρώπινο οργανισμό.
Τα άγρια ζώα αντιμέτωπα με την εξαφάνιση
Η καταστροφή των οικότοπων απειλεί μεγάλο αριθμό άγριων ειδών με εξαφάνιση. Ανάμεσα σε αυτά φυτά και ζώα από τα οποία εξαρτάται ιστορικά η φαρμακοποιία μας. Αναγκάζει επίσης τα άγρια είδη προκειμένου να επιβιώσουν να μετακινηθούν σε μικρότερα κομμάτια του φυσικού ενδιαιτήματος. Αυτό αυξάνει την πιθανότητα να έρθουν σε επαναλαμβανόμενη στενή επαφή με τους ανθρώπινους πληθυσμούς που έχουν επεκταθεί στο δικό τους φυσικό περιβάλλον. Είναι αυτό το είδος της επαναλαμβανόμενης και στενής επαφής που επιτρέπει στα μικρόβια να περάσουν στον άνθρωπο και τα μετατρέπει από καλοήθη ζωικά μικρόβια σε θανατηφόρα παθογόνα για τον άνθρωπο.
Αποψίλωση δασών και επιδημικές εκρήξεις
Για παράδειγμα η περίπτωση του Έμπολα. Σύμφωνα με μια μελέτη του 2017, οι επιδημίες του Έμπολα που έχουν συνδεθεί με διάφορα είδη νυχτερίδας, είναι πιθανότερο να εμφανιστούν σε περιοχές της Κεντρικής και Δυτικής Αφρικής που έχουν πρόσφατα αποδασωθεί. Η μείωση των δασών αναγκάζει τις νυχτερίδες να πετάξουν και να αναζητήσουν καταφύγιο στα δέντρα κτημάτων και αυλών, αυξάνοντας έτσι την πιθανότητα ένας άνθρωπος να φάει, για παράδειγμα, ένα φρούτο καλυμμένο με σάλιο νυχτερίδας ή να κυνηγήσει το ζώο για να το διώξει και να το σκοτώσει εκθέτοντας έτσι τον εαυτό του στα μικρόβια που αυτό φέρει.
Τέτοιου είδους επαφές επιτρέπουν σε πολλούς ιούς που είναι ακίνδυνοι στις νυχτερίδες, όπως ο Έμπολα, ο Νίπα (κυρίως στη Μαλαισία και το Μπαγκλαντές) και ο Μάρμπουργκ, να εισέλθουν στους ανθρώπινους πληθυσμούς. Όταν αυτού του είδους τα γεγονότα «διασποράς» συμβαίνουν αρκετά συχνά, τα μικρόβια μπορούν να προσαρμοστούν στο σώμα μας και να εξελιχθούν σε παθογόνα για τον άνθρωπο.
Κατά παρόμοιο τρόπο, οι επιδημικές εκρήξεις που προέρχονται από τα κουνούπια έχουν συνδεθεί με την υλοτομία των δασών, αν και λιγότερο με την απώλεια του οικοτόπου και περισσότερο με τον μετασχηματισμό του. Μαζί με τα δέντρα εξαφανίζονται τα πεσμένα φύλλα και οι ρίζες. Έτσι το νερό και τα ιζήματα ρέουν ευκολότερα κατά μήκος του δάσους του δάσους, που παράλληλα είναι περισσότερο εκτεθειμένο στο ηλιακό φως. Τα κουνούπια που μεταφέρουν ελονοσία διαβιούν γενικά σε ηλιόλουστους βούρκους. Μια μελέτη που έγινε σε 12 χώρες διαπίστωσε ότι τα είδη κουνουπιών που μεταφέρουν στους ανθρώπους παθογόνα μικρόβια είναι δυο φορές πιο συνηθισμένα σε αποψιλωμένες περιοχές παρά σε δασικές.
Η καταστροφή των οικοτόπων καταστρέφει επίσης τα μεγέθη του πληθυσμού διαφόρων ειδών πράγμα που με τη σειρά του μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα εξάπλωσης ενός ιού. Ο ιός του Δυτικού Νείλου, που μεταφέρεται από μεταναστευτικά πτηνά, είναι ένα παράδειγμα. Οι πληθυσμοί των πτηνών στη Βόρεια Αμερική έχουν μειωθεί – εξαιτίας της απώλειας του τόπου διαβίωσής τους και άλλων ανθρώπινων παραγόντων – κατά περισσότερο από 25% τα τελευταία 50 χρόνια. Αλλά τα είδη δεν μειώνονται με ενιαίο συντελεστή.
Ειδικά είδη (διαβιούν σε πολύ συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες), όπως οι δρυοκολάπτες και οι ράγες, έχουν πληγεί περισσότερο από τα γενικά είδη (μπορούν να επιβιώσουν σε μια μεγάλη ποικιλία περιβαλλοντικών συνθηκών), όπως τα ρομίνια και τα κοράκια. Αυτό συντελεί στην μετάδοση του ιού του Δυτικού Νείλου από σμήνη πουλιών, επειδή, ενώ οι δρυοκολάπτες είναι κακοί μεταφορείς του ιού, τα ρομίνια και τα κοράκια είναι καλοί φορείς. Γίνεται έτσι όλο και πιο πιθανό ένα κουνούπι να τσιμπήσει ένα μολυσμένο πουλί από τον ιό και στη συνέχεια έναν άνθρωπο.
Ο παράγοντας της κατανάλωσης κρέατος
Δεν είναι μόνο η καταστροφή των οικοτόπων που αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης των ασθενειών αλλά και αυτό με το οποίο οι άγριοι βιότοποι αντικαθίστανται. Για να εξυπηρετηθεί η κατανάλωση κρέατος, οι άνθρωποι έχουν ισοπεδώσει εκτάσεις στο μέγεθος της Αφρικής για να εκτρέφουν ζώα που προορίζονται για την αγορά κρέατος. Ορισμένα από αυτά τα ζώα παραδίδονται μέσω του παράνομου εμπορίου άγριας πανίδας. Εκεί βρίσκονται σε διπλανά κλουβιά με άγρια είδη που πολύ σπάνια θα συναντούσαν στη φύση κάτι που επιτρέπει στα μικρόβια να μεταφέρονται από το ένα είδος στο άλλο. Αυτή ήταν η διαδικασία που «γέννησε» τον κοροναϊό που προκάλεσε την επιδημία SARS 2002-03 και ενδεχομένως τον νέο κοροναϊό που μας πλήττει σήμερα.
Πολλά ζώα εκτρέφονται σε εργοστασιακά αγροκτήματα, όπου κατά εκατοντάδες χιλιάδες περιμένουν τη σφαγή και όπου στριμωγμένα σε άθλιες συνθήκες παρέχουν πλούσιες ευκαιρίες στους μικροοργανισμούς να μετατραπούν σε παθογόνους. Οι ιοί της γρίπης των πτηνών, οι οποίοι προέρχονται από άγρια υδρόβια πτηνά, μεταδόθηκαν σε εργοστάσια με κοτόπουλα, μεταλλάχθηκαν και έγιναν πιο μολυσματικοί. Ένα στέλεχος που ονομάζεται H5N1 και το οποίο μπορεί να μολύνει τον άνθρωπο, σκοτώνει περισσότερα από τα μισά από αυτά που μολύνονται. Δεκάδες εκατομμύρια πουλερικά σφάχτηκαν επειδή βρέθηκαν θετικά σε άλλο στέλεχος, το οποίο έφτασε στη Βόρεια Αμερική το 2014.
Λίγη ιστορία των ιών
Η διαδικασία μετασχηματισμού των ζωικών μικροβίων σε ανθρώπινα παθογόνα επιταχύνεται σήμερα, αλλά ξεκίνησε κατά τη νεολιθική επανάσταση, όταν ο άνθρωπος άρχισε να καταστρέφει τους οικότοπους της άγριας πανίδας για να δημιουργήσει καλλιέργειες και εκτροφεία. Σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Τζάρεντ Ντάιμοντ με αυτό τον τρόπο μεταδόθηκαν η ιλαρά και η φυματίωση από τις αγελάδες, ο κοκίτης από τους χοίρους και η γρίπη από τις πάπιες.
Φυσικά η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας. Οι Βέλγοι άποικοι στο Κογκό έχτισαν πόλεις και σιδηρόδρομους κάτι που επέτρεψε την μετάδοση και προσαρμογή ενός φακοϊού από μακάκες στον άνθρωπο. Βρετανοί άποικοι στο Μπαγκλαντές αποξήραναν υγροτόπους για τη δημιουργία οπωροφόρων καλλιεργειών. Η διαδικασία εξέθεσε τους ανθρώπους σε βακτήρια που διαβιούσαν στα υφάλμυρα νερά των υγροτόπων αυτών. Οι πανδημίες που δημιουργήθηκαν και στις δυο περιπτώσεις πλήττουν την ανθρωπότητα έως και σήμερα. Ο φακοϊός εξελίχθηκε στον HIV και τα βακτήρια των υγροτόπων στην γνωστή χολέρα, που έχει προκαλέσει επτά πανδημίες μέχρι στιγμής, την τελευταία στην Αϊτή.
Τι μπορούμε να κάνουμε
Τα καλά νέα είναι ότι επειδή δεν είμαστε παθητικά θύματα των μικροβίων που εισβάλλουν στο σώμα μας αλλά είμαστε εμείς που μετατρέπουμε τα αβλαβή μικρόβια σε παθογόνα που προκαλούν πανδημίες, μπορούμε να κάνουμε πολλά για να μειώσουμε τον κίνδυνο της εμφάνισής τους. Μπορούμε να προστατεύσουμε τα οικοσυστήματα της άγριας ζωής, έτσι ώστε να μην τα διασχίζουν οι επικίνδυνοι μικροοργανισμοί.
Μπορούμε επίσης να παρακολουθούμε ενεργά τα σημεία όπου τα μικρόβια των ζώων είναι πιο πιθανό να μετασχηματιστούν και να αντιμετωπίσουμε εκείνα που δείχνουν σημάδια προσαρμογής στο ανθρώπινο σώμα προτού αυτά προκαλέσουν επιδημίες. Αυτό είναι κάτι που έχει ήδη επιτευχθεί σε αρκετές περιπτώσεις. Ωστόσο, οι ανθρώπινες και – σε κρατικό επίπεδο – πολιτικές δεν δείχνουν να έχουν πάρει αυτόν τον προσανατολισμό. Έτσι, η σκιά της επόμενης πανδημίας, αρχίζει να διαγράφεται κι όχι μόνο λόγω του Covid-19.
Ο επιδημιολόγος Λάρι Μπρίλιαντ είχε πει κάποτε ότι «τα κρούσματα είναι αναπόφευκτα, αλλά οι πανδημίες είναι προαιρετικές». Αλλά οι πανδημίες παραμένουν προαιρετικές μόνο αν έχουμε τη βούληση να διαταράξουμε την πολιτική μας τόσο εύκολα όσο καταστρέφουμε τη φύση και την άγρια ζωή. Γιατί στο τέλος δεν υπάρχει πραγματικό μυστήριο σχετικά με την πηγή των πανδημιών. Δεν είναι ούτε ο παγκολίνος, ούτε η νυχτερίδα. Είναι ο πληθυσμός των πιο θερμόαιμων πρωτευόντων: είμαστε εμείς.
_______________________
