Oι περισσότεροι άνθρωποι όταν μιλούν για την θρησκεία, έχουν στο μυαλό τους έναν θεό που ανταμείβει το καλό και τιμωρεί το κακό. Αλλά η ιδέα των ηθικά αφοσιωμένων θεών δεν είναι σε καμία περίπτωση καθολική.
Οι κοινωνικοί επιστήμονες γνωρίζουν εδώ και καιρό ότι οι μικρές παραδοσιακές κοινωνίες, αυτές που ο χριστιανισμός χαρακτήρισε αργότερα ως «παγανιστικές», οραματίζονταν έναν πνευματικό κόσμο που ενδιαφέρεται ελάχιστα για την ηθική της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για τον τρόπο που συμπεριφερόταν ο ένας στον άλλο, αλλά επικεντρώνονταν περισσότερο το κατά πόσον οι άνθρωποι εκτιμούσαν τα πνεύματα και «εκτελούσαν τις υποχρεώσεις» τους προς αυτά.
Παρόλα αυτά, οι παγκόσμιες θρησκείες που γνωρίζουμε σήμερα και οι άπειρες παραλλαγές τους, είτε απαιτούν πίστη σε όλες τις θεότητες είτε τουλάχιστον θέτουν κάποιο είδος ευρύτερου μηχανισμού – όπως το κάρμα – για την ανταμοιβή των ενάρετων και την τιμωρία των ασεβών. Τα τελευταία χρόνια, γίνεται μια μεγάλη κουβέντα σχετικά με το πως δημιουργήθηκαν αυτές οι «ηθικές» θρησκείες. Τώρα, χάρη στην τεράστια νέα βάση δεδομένων της παγκόσμιας ιστορίας, γνωστή ως Seshat (που πήρε το όνομά της από την αιγυπτιακή θεά), αρχίζουμε να έχουμε κάποιες απαντήσεις.
Και τι καλύτερο από το να καταλήξουμε σε ένα υπερφυσικό «μάτι στον ουρανό», έναν θεό δηλαδή που μπορεί να μπει στο μυαλό των ανθρώπων και να τους τιμωρήσει ή να ανταμείψει αντίστοιχα για τις πράξεις τους. Η πίστη σε έναν τέτοιο θεό θα μπορούσε να κάνει τους ανθρώπους να σκέφτονται καλύτερα αν θα κλέψουν, αν θα κρατήσουν τον λόγο τους κι αν θα φέρονται καλά στους άλλους, ακόμη και σε σχετικά ανώνυμες αλληλεπιδράσεις.
Αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει επίσης στην εμπιστοσύνη των εμπόρων, αλλά και των ανθρώπων γενικότερα, καθώς θα ήταν πιο εύκολο να έρθεις κοντά με κάποιον που πιστεύει στα ίδια ηθικά διδάγματα με σένα. Απλά φορώντας σταυρούς ή άλλα κοσμήματα που συνδέονται με την πίστη σε έναν θεό, κάποιοι άνθρωποι θα μπορούσαν να νιώσουν κοντά και να αποκτήσουν δημοτικότητα, καθώς η κοινωνία μεγαλώνει και είναι πιο περίπλοκη.
Παρόλα αυτά, από τις πρώτες προσπάθειες για τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ θρησκείας και ηθικής προέκυψαν μεικτά αποτελέσματα, καθώς υπήρχαν διαφορές στους λαούς της Αμερικής και της Ευρασίας.
Κοιτώντας την ιστορία
Το Seshat τα αλλάζει όλα αυτά. Οι προσπάθειες για την κατασκευή της βάσης δεδομένων ξεκίνησαν πριν από περίπου μια δεκαετία, με στοιχεία από περισσότερους από 100 ακαδημαϊκούς και τεράστιο κόστος. Η βάση δεδομένων χρησιμοποιεί ένα δείγμα των ιστορικών κοινωνιών του κόσμου, πηγαίνοντας πίσω μέχρι και 10.000 χρόνια πριν και αναλύει εκατοντάδες μεταβλητές που σχετίζονται με την κοινωνική πολυπλοκότητα, τη θρησκεία, τον πόλεμο, τη γεωργία και άλλα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου πολιτισμού και της κοινωνίας που διαφέρουν ανάλογα με το χρόνο και τον τόπο.
Ένα από τα πρώτα ερωτήματα που ήθελαν να αξιολογήσουν οι ερευνητές ήταν αν οι ηθικές θεότητες οδήγησαν στην άνοδο των σύνθετων κοινωνιών. Ανέλυσαν δεδομένα για 414 κοινωνίες από 30 περιοχές του κόσμου, χρησιμοποιώντας 51 μέτρα κοινωνικής πολυπλοκότητας και τέσσερα μέτρα υπερφυσικής εφαρμογής των ηθικών κανόνων. Η έρευνα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature αποκαλύπτει ότι οι θεοί που νοιάζονται για το αν είμαστε καλοί ή κακοί δεν οδήγησαν στην αρχική άνοδο των πολιτισμών, αλλά ήρθαν αργότερα.
Κλικ εδώ και δες τον χάρτη
Κλικ εδώ και δες τον χάρτη
Στο πλαίσιο της έρευνάς δημιουργήθηκε ένας χάρτης για το που εμφανίστηκαν οι μεγάλοι θεοί σε όλο τον κόσμο. Στον παρακάτω χάρτη, το μέγεθος του κύκλου αντιπροσωπεύει το μέγεθος της κοινωνίας: οι μεγαλύτεροι κύκλοι αντιπροσωπεύουν μεγαλύτερες και πιο σύνθετες κοινωνίες. Οι αριθμοί στον κύκλο αντιπροσωπεύουν τον αριθμό των χιλιάδων χρόνων πριν βρεθεί η πρώτη απόδειξη πίστης στην «ηθικοποίηση» των θεών. Για παράδειγμα, ο Αυτοκράτορας Ασόκα υιοθέτησε τον Βουδισμό πριν από 2300 χρόνια, αφού είχε ήδη δημιουργήσει μια μεγάλη και περίπλοκη αυτοκρατορία της Νότιας Ασίας, γνωστή ως αυτοκρατορία Mauryan.
Η στατιστική ανάλυση μας έδειξε ότι οι πεποιθήσεις στην υπερφυσική τιμωρία τείνουν να εμφανίζονται μόνο όταν οι κοινωνίες κάνουν τη μετάβαση από απλή σε περίπλοκη, γύρω στο χρονικό διάστημα που ο συνολικός πληθυσμός υπερβαίνει περίπου τα ένα εκατομμύριο άτομα.
Οι ειδικοί τώρα εξετάζουν άλλους παράγοντες που μπορεί να έχουν οδηγήσει την άνοδο του πρώτου μεγάλου πολιτισμού. Για παράδειγμα, τα δεδομένα του Seshat υποδηλώνουν ότι οι καθημερινές ή εβδομαδιαίες συλλογικές τελετουργίες εμφανίζονται νωρίς στην άνοδο της κοινωνικής πολυπλοκότητας και εξετάζουν περαιτέρω τις επιπτώσεις τους.
Ακόμη και αν το Seshat δεν μπορεί να δώσει εύκολες απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα, θα μπορούσε να προσφέρει έναν πιο αξιόπιστο τρόπο εκτίμησης των πιθανοτήτων των διαφορετικών μελλόντων του εκάστοτε πολιτισμού.
***
Πηγή: tvxs (με πληροφορίες από το TheConversation)
