O Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε πει, «Οι θεωρίες θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο απλές, αλλά όχι απλούστατες.” Αρχικά αυτό μπορεί να ακούγεται σαν κοάν Ζέν, ή σαν παράδοξο. Όμως είναι μια δήλωση που λέει περισσότερα από ότι ολόκληροι τόμοι φιλοσοφίας.
Αλλά πρώτα, ας γυρίσουμε λίγο στο παρελθόν.
Από τα παλιότερα χρόνια, οι άνθρωποι αντιστέκονταν στο να λένε “δεν ξέρω”. Αντί γι’ αυτό, έψαχναν για ερμηνείες στις φυλετικές παραδόσεις,στα ιερά βιβλία, ή στην υποτιθέμενη σοφία των προφητών.
Ο πιο συνηθισμένος τρόπος συγκάλυψης της άγνοιας ήταν η επίκληση της θεότητας. Μια καταιγίδα που καταστρέφει το χωριό είναι «μια πράξη του Θεού.” Ένα παιδί που αρρωσταίνει από άσχημη νόσο σε νεαρή ηλικία, είναι θεϊκή τιμωρία για την αμαρτία ενός γονέα. Και ούτω καθεξής.
Και οι προλήψεις χρησιμοποιούνται κυρίως ως προκάλυμμα της άγνοιας. Έχασα το πορτοφόλι μου, διότι μια μαύρη γάτα διέσχισε το δρόμο μου. Ο εραστής μου με άφησε, επειδή η Αφροδίτη ήταν σε λάθος τροχιά του ζωδιακού κύκλου. Κέρδισα στη ρουλέτα, γιατί κρατούσα κρυφά στα πόδια το τυχερό μου γούρι.
Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει η απροθυμία να πούμε, “δεν ξέρω”. Καμία παραδοχή ότι η αιτία ενός γεγονότος μπορεί να είναι άγνωστη.
Παραδοσιακά, οι άνθρωποι έχουν χωρίσει τις ερμηνείες σε αληθινές και ψεύτικες. Σε γενικές γραμμές, θεωρούμε αλήθεια αυτό που πιστεύουμε. Ψεύδος είναι ό, τι πιστεύουν οι άλλοι, εφόσον βέβαια είναι διαφορετικό από αυτό που πιστεύουμε εμείς.
Η δήλωση του Αϊνστάιν προτείνει μια διαφορετική στάση απέναντι στη γνώση.
Από τη μία πλευρά, έχουμε τις αξιόπιστες θεωρίες, που χαρακτηρίζονται από την απλότητα με την οποία εξηγούν τις εμπειρικές παρατηρήσεις. Δεν αποτελούν απόλυτες αλήθειες, αλλά προσωρινές αλήθειες που λειτουργούν καλά για την ώρα, και είναι ‘ανοικτές’ σε πιθανή αναθεώρηση.
Για παράδειγμα, η θεωρία της βαρύτητας του Νεύτωνα μπορεί να θεωρηθεί ως αξιόπιστη γνώση εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο μερικές απλές εξισώσεις εξηγούν τα πάντα, από την κίνηση των πλανητών, μέχρι την πτώση ενός μήλου, αλλά και τη ροή της παλίρροιας. Με τις εξισώσεις του Νεύτωνα μπορούμε να προβλέψουμε την επιστροφή ενός κομήτη – για παράδειγμα τον κομήτη του Halley – με ακρίβεια ημέρας, ώρας και δευτερολέπτου, ακόμα και εκατοντάδες χρόνια πριν. Αυτό θεωρείται αξιόπιστη γνώση.
Η θεωρία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής εξηγεί με σχεδόν αυτονόητη απλότητα, την ποικιλομορφία και την αλληλοσύνδεση της ζωής στη Γη, όπως αποκαλύφθηκε στα απολιθώματα και στα γονίδια. Αυτό θεωρείται αξιόπιστη γνώση.
Αυτό είναι γνώση τόσο απλή όσο μπορούμε να τα καταφέρουμε.
Από εκεί και πέρα, σύμφωνα με τον Αϊνστάιν πρέπει να είμαστε αρκετά ταπεινοί ώστε να λέμε “δεν ξέρω”.
Αυτές οι δύο μικρές λέξεις, «δεν ξέρω», είναι εντελώς καινούργιες. Είναι η ουσία του επιστημονικού τρόπου γνώσης, και διαχωρίζουν τους ανθρώπους με επιστημονικό ταπεραμέντο, από όλους τους παλιότερους, αλλά και από τους περισσότερους ανθρώπους που ζουν σήμερα.
Πέρα από την αξιόπιστη γνώση ο Αϊνστάιν τραβάει μια γραμμή. Λέει: Μην υποθέστε ότι ξέρουμε τι δεν ξέρουμε. Μην χρησιμοποιήσετε τις μυθοπλασίες – πνεύματα, δεισιδαιμονίες, επιρροή των άστρων, γούρια – για να εξηγήσετε τα πράγματα για τα οποία δεν έχουμε ακόμη καμία αξιόπιστη εξήγηση.
Όσο απλό είναι δυνατόν, αλλά όχι απλούστατο.
Ο ιατρός / δοκιμιογράφος Lewis Thomas έγραψε: “Το μεγαλύτερο από όλα τα επιστημονικά επιτεύγματα του 20ου αιώνα, ήταν η ανακάλυψη της ανθρώπινης άγνοιας.” Αναφερόταν στην αναγνώριση ότι υπάρχει ένα ολόκληρο σύμπαν, για το οποίο δεν ξέρουμε τίποτα, και για το οποίο θα πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να παραδεχτούμε ότι δεν ξέρουμε τίποτα.
Αυτές οι δύο μικρές λέξεις – «δεν ξέρω» – χρησιμοποιούνται ελάχιστα από τους εκπαιδευτικούς, πολιτικούς, θρησκευτικούς ηγέτες, ακόμη και τους φιλοσόφους. Με το τεκμήριο της απόλυτης γνώσης, εκεί όπου δεν υπάρχει αξιόπιστη γνώση, ξεκινάει ο φανατισμός. Ο φανατισμός τρέφει πογκρόμ, σταυροφορίες και τζιχάντ. Ο φανατισμός ρίχνει αεροπλάνα σε ουρανοξύστες και κρατά παιδιά ομήρους στα σχολεία. Ο φανατισμός απαιτεί την επιβολή στους άλλους δια της βίας αυτό που νομίζουμε ότι θέλουν ή έχουν ανάγκη.
Εάν η επιστήμη έκανε ένα μεγάλο δώρο στον κόσμο – μεγαλύτερο από τα θαύματα της τεχνολογίας, μεγαλύτερο από ό, τι κατάφερε η σύγχρονη ιατρική, η μεγαλύτερο από τις πτήσεις στο φεγγάρι και τους άλλους πλανήτες – είναι που μας έχει δώσει την δυνατότητα να λέμε “δεν ξέρω”.
- Πώς δημιουργήθηκε ζωή από μη-ζωή; Δεν ξέρω.
- Τι είναι συνείδηση; Δεν ξέρω.
- Πως ξεκίνησε η μεγάλη έκρηξη; Δεν ξέρω.
- Γιατί ο πατέρας μου πέθανε σε σχετικά νεαρή ηλικία από καρκίνο; Δεν ξέρω.
- Γιατί άσχημα πράγματα συμβαίνουν σε καλούς ανθρώπους; Δεν ξέρω.
Όσο απλό είναι δυνατόν, αλλά όχι απλούστατο. Κατά ειρωνικό τρόπο, όταν σταματάμε να σκεφτόμαστε ότι τα ξέρουμε όλοι, τότε ξεκινάμε να αποκτούμε αξιόπιστη γνώση.
Όταν νομίζουμε ότι ξέρουμε τα πάντα, η σκέψη σταματάει !
______________
Chet Raymo, καθηγητής στο Κολλέγιο Stonehill στη Μασαχουσέτη, και συγγραφέας πολλών επιστημονικών βιβλίων.
