Τα Μαθηματικά, η Μουσική και η Ζωγραφική (κάποιες σκέψεις σαν εξομολόγηση)

 

 

Παντελής Σταματέλος
Η συνήθης ερώτηση ήταν: “Α! Μαθηματικά και Μουσική λοιπόν; Ωραία! Αλήθεια αρκετοί μαθηματικοί ασχολούνται και με τη Μουσική. Θα έχουν κάποια σχέση αυτά τα δύο…”. Πρόχειρα και χωρίς να το καλοσκεφτώ απαντούσα: “Τα Μαθηματικά είναι η πιο αφηρημένη από τις επιστήμες και η Μουσική η πιο αφηρημένη από τις τέχνες”. Κομψό και εύληπτο σαν διατύπωση που όμως δεν διαφώτιζε κάποιον σε κάτι. Συνήθως και οι ερωτώντες δεν είχαν καμία διάθεση να σκεφτούν περισσότερο επάνω σ’ αυτό. Μετά προστέθηκε  η ερώτηση: “Α! Μουσική και Ζωγραφική λοιπόν! Ωραία! Και ο Matisse και ο Klee έπαιζαν βιολί. Θα πρέπει να έχουν κάποια σχέση αυτές οι δύο τέχνες”. Καμιά φορά γινόταν και κάποιο πνευματώδες σχόλιο για το βιολί του Ingre και η κουβέντα τελείωνε  εκεί.

Τώρα που έχουν περάσει αρκετά χρόνια, κάποιες στιγμές αναρωτιέμαι κι’ εγώ: “Τι με έκανε να ασχοληθώ με αυτά τα τρία αντικείμενα και μάλιστα τόσο πολύ;”. Εκείνο που μπορώ να πω ξεκάθαρα είναι ότι βίωσα τους κόσμους των Μαθηματικών , της Μουσικής και της Ζωγραφικής σαν τρείς μαγικούς κόσμους παράλληλα με τον πραγματικό κόσμο της καθημερινότητας μου. Φαίνεται ότι η αναγκαιότητα που με έσπρωξε σ’ αυτό ήταν πολύ ισχυρή. Ήταν ένας δρόμος και ένας τρόπος ζωής που απαιτούσε άπειρες ώρες εργασίας, πολύ δυναμικό, πολύ απομόνωση. Επίσης φαίνεται ότι αυτοί οι τρείς κόσμοι ήταν εκφάνσεις ενός βαθύτερου κόσμου στον οποίο εύρισκα καταφύγιο όταν ένοιωθα το φόβο του θανάτου, το μάταιο της ζωής, το φόβο της μοναξιάς και της αρρώστιας τη μικρότητα και την κακία που έτσι κι’ αλλιώς κυριαρχούν στον πραγματικό κόσμο.

Η αλήθεια είναι ότι ένα μαθηματικό θεώρημα, ένα έργο ζωγραφικής ή ένα μουσικό έργο (και η εκτέλεση του προφανώς) στον εγκέφαλο μας υπάρχουν ως συγκεκριμένες δομές με μεγάλες ομοιότητες και σε παρόμοιους φαντασιακούς χώρους

Τα μαθηματικά με τη λογική είναι μία αφηρημένη δομή, χρήσιμο εργαλείο πρόσληψης του κόσμου, του χώρου και των μεταβολών μέσα στο χρόνο.

Η Ζωγραφική είναι μία φανταστική επινόηση, όπως θα έλεγε και ο Cezanne και ένας κόσμος παράλληλος με τον πραγματικό που τροφοδοτείται από τον πραγματικό κόσμο  με σχήματα , χρώματα, τόνους, γραμμές, κατευθύνσεις κ.λ.π. Οι οντότητες αυτές συντιθέμενες και συμπυκνούμενες από την ανθρώπινη διάνοια  φτιάχνουν σταθερές δομές , το έργο τέχνης.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τη Μουσική. Οι οντότητες του κόσμου της Μουσικής, οι ήχοι, τα ηχοχρώματα, οι χρονικές διάρκειες, οι σιωπές, οι εντάσεις συντίθενται κατάλληλα από τον άνθρωπο σε σταθερές δομές, τα μουσικά έργα.

Κάπως έτσι έχουν τα πράγματα, αλλά αυτό δεν έχει κάποια ιδιαίτερη σημασία ούτε εξηγεί κάτι. Στο κάτω της γραφής ο κόσμος είναι ένα σύνολο δομών όπως και η σκέψη μας που σε κάποιο βαθμό τον αντικατοπτρίζει.

Στη Μουσική , τη Ζωγραφική και τις άλλες τέχνες όμως συμβαίνει κάτι πολύ σημαντικό. Με κάποιο μαγικό τρόπο οι δομές αυτές αποκρυσταλλώνουν και αποθηκεύουν αισθήματα, διαθέσεις , ιδέες, ψυχικές καταστάσεις, ιδιαίτερες αποχρώσεις του ψυχισμού του δημιουργού τους. Κατά τη δημιουργία του έργου τέχνης μπορούν να αποκρυσταλλωθούν και να αποκτήσουν οντότητα ψυχικές καταστάσεις πριν αφανιστούν στο πέρασμα του χρόνου. Με αυτή τη δημιουργική δραστηριότητα ο άνθρωπος μπορεί να εκφράσει να σταθεροποιήσει με μοναδικό τρόπο το «άρρητο» περιεχόμενο της ύπαρξης του. Συχνά αισθανόμαστε ότι η ζωή, ο κόσμος έχουν ένα βαθύτερο νόημα που μας διαφεύγει. Ότι στο ποτάμι του χρόνου η ζωή και τα βαθύτερα μας αισθήματα ξεγλιστρούν  μέσα από τα δάκτυλα μας και χάνονται. Το να μπορεί κανείς να αποκρυσταλλώνει και να υλοποιεί τα βαθύτερα του αισθήματα, τις στιγμές της πνευματικής του ανάτασης και τον πλούτο αυτής της ζωής πριν τα εξαφανίσει ο χρόνος είναι λυτρωτικό και δίνει ένα πνευματικό περιεχόμενο στη ζωή του.

Μία γραμμή από το χέρι του πραγματικού ζωγράφου και ένας ήχος από το δοξάρι ενός πραγματικού βιολιστή είναι στοιχεία που φέρουν «ζωή», έχουν αυτό που λέμε «έκφραση», δηλαδή έχουν αποκρυσταλλώσει  κάτι από τη ζωή και τον ψυχισμό του καλλιτέχνη που τα δημιούργησε. Είναι μοναδικά. Η δημιουργία τους είναι κάτι που σταμάτησε- νίκησε το χρόνο. Αν αισθανθεί κανείς τον ερωτισμό που εκφράζουν οι γραμμές στα σχέδια από τη σουίτα Vollar του Piccaso ή ακούσει τον David Oistrach στο κονσέρτο του Μπετόβεν για βιολί θα καταλάβει τι εννοώ.

Το ζωγραφικό έργο που σχηματίζεται στο φαντασιακό χώρο της Ζωγραφικής υλοποιείται στον πραγματικό κόσμο ( στο χώρο) με τα υλικά της ζωγραφικής. Αντίστοιχα η Μουσική υλοποιείται μέσα στη συνιστώσα του χρόνου με ηχητικά κύματα στο χώρο. Παρ’ όλο που η μία τέχνη υλοποιείται στον ορατό κόσμο και η άλλη στο χώρο του αοράτου υπάρχουν σαφείς αναλογίες και κοινές ιδιότητες στις οντότητες των δύο κόσμων. Μπορούμε να μιλάμε για αρμονία σχημάτων και γραμμών ή για πλαστικότητα στον ήχο. Πολλές φορές ο ήχος μας υποβάλλει μια αίσθηση όγκου ή μας φαίνεται σκοτεινός, φωτεινός, μακρινός, κοντινός, διάφανος. Έννοιες όπως η οξύτητα, η στρογγυλάδα, η πυκνότητα,  το βάρος είναι κοινές. Οι έννοιες του ρυθμού και των αναλογιών είναι παρόμοιες. Πολλές φορές άλλωστε δεν παρομοιάζουμε ένα έργο του Bach με αρχιτεκτόνημα; Συχνά μου συμβαίνει να φαντάζομαι μία μουσική φράση μέσα στο χρόνο σαν να είναι ένα γλυπτό μέσα στο χώρο.

Τα πολυάριθμα μικρά θαύματα της γέννησης καινούριων νοημάτων από την απλή αντιπαράθεση δύο ήχων ή δύο χρωμάτων τα βιώνουν με παρόμοιο τρόπο και οι μουσικοί και οι ζωγράφοι.

Κάποια εξαιρετικής πνευματικότητας έργα έχουν τέτοια πληρότητα και σαφήνεια που μας φέρνουν στο μυαλό την τελειότητα και την καθαρότητα μαθηματικού θεωρήματος. Αυτό συμβαίνει  πολύ έντονα όταν ακούει κανείς έργα του Mozart, του Bach ή βλέπει έργα του π.χ. Piero de la Fransesca, του Braque, του Παρθένη κ.λ.π.. Οι δύο αυτές τέχνες εξελίχθηκαν σε στενή σχέση με τα Μαθηματικά. Ας θυμηθούμε τη οργάνωση της Μουσικής από τον Πυθαγόρα, την προοπτική στην Αναγέννηση, την Τέχνη της Φούγκας, τις αρμονικές χαράξεις, τη χρυσή τομή, τις ακολουθίες Fibonacci, τη «μαθηματικοποίηση» της διαδικασίας σύνθεσης από  τον Ξενάκη.

Με το πέρασμα των αιώνων οι κόσμοι από τους οποίους συνθέτω τον δικό μου κόσμο έχουν αποκτήσει τεράστιες διαστάσεις. Με τις αξίες τους ,τα μνημεία τους, του ανθρώπους τους. Μέσα σε αυτό το άχρονο σύμπαν το να μπορεί κανείς να στοχάζεται μπροστά σε μία εικόνα του Θεοφάνη, ένα πίνακα του Παρθένη, του Γκρέκο, του Cezanne, του Picasso, του Matisse, του Morandi ή να βυθίζεται στη Μουσική του Bach,του Mozart,του Beethoven, του Sostakovich και δεκάδων άλλων, το να παίζει έργα στο βιολί μεγάλων συνθετών ή να ζωγραφίζει εκ του φυσικού ένα τοπίο, ένα πρόσωπο ή το φως που μπαίνει από το παράθυρο του ένα πρωινό είναι ευλογία. Ο στοχασμός και η δημιουργία μας δίνουν ένα πνευματικό πλούτο και τη δύναμη να αγωνιστούμε στην συχνά δύσκολη ζωή μας. Άλλωστε από την επαφή με ένα πραγματικό έργο τέχνης βγαίνει πάντα κανείς λίγο καλύτερος.

Ο κόσμος αυτός δεν είναι λιγότερο πραγματικός από τον κόσμο της καθημερινότητας μας. Υπάρχουν άλλωστε βάσιμες υποψίες ότι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας το ζούμε  με αναμνήσεις φαντασιώσεις και όνειρα., σημαντικές συνιστώσες της ζωής μας που καλό είναι να τα προστατεύουμε από τον ευτελισμό που έχει κατακλύσει τον κόσμο της καθημερινότητας μας στις μέρες μας.

Πρώτη έντυπη δημοσιέυση στη "Νέα Ευθύνη" τχ 17 Μαΐος- Ιούνιος 2013, σελ 291-293

Aντίφωνο