Σε μια πρόσφατη έρευνα πραγματοποιημένη από το World Values Survey με θέμα τη σημασία που δίνουν οι γονείς στη μετάδοση στα παιδιά τους της αξίας του σεβασμού και της ανεκτικότητας, η Ελλάδα κατατάχθηκε τελευταία ανάμεσα σε 69 χώρες.
Με άλλα λόγια, η ελληνική οικογένεια δεν θεωρεί σημαντικό να
κοινωνικοποιεί τους νέους με βάση τις παραπάνω αξίες. Καθόλου τυχαία
νομίζω, χαμηλά μαζί με την Ελλάδα βρίσκονται χώρες όπως η Ουγκάντα, η
Αλγερία και το Πακιστάν, ενώ οι πέντε πρώτες χώρες στη σχετική λίστα
ήταν η Σουηδία, η Ολλανδία, η Δανία, η Γαλλία και η Ισλανδία. Το
αποτέλεσμα της έρευνας δεν πρέπει να μας εκπλήσσει καθώς με μια
προσεκτικότερη ματιά θα αντιληφθούμε πως εδώ βρίσκεται η ρίζα πολλών
δεινών μας ως κοινωνία.
Ο σεβασμός και η ανεκτικότητα είναι συμπληρωματικές αλλά διαφορετικής προέλευσης αξίες. Ο σεβασμός έχει να κάνει με την αντιμετώπιση του άλλου στη βάση κυρίως μιας ιδιότητας ή ενός ρόλου και απορρέει από καθιερωμένους κανόνες κοινωνικής διαβίωσης: για παράδειγμα, σεβόμαστε τους δασκάλους μας, τους γονείς μας ή τους ηλικιωμένους, τους γείτονες ή τους προϊσταμένους μας. Από την άλλη, ανεκτικότητα σημαίνει προθυμία να επιτρέπουμε στους ανθρώπους να σκέφτονται, να εκφράζονται και να δρουν ακόμη και με τρόπους οι οποίοι δεν μας βρίσκουν σύμφωνους.
Ο σεβασμός ως αξία βρίσκεται εγγύτερα στον κόσμο του
συντηρητισμού και της ευταξίας. Αποτελεί το είδος εκείνο της
συμπεριφοράς που αντικατοπτρίζει αποδοχή παγιωμένων κοινωνικών ρόλων και
σχέσεων. Από την άλλη, η ανεκτικότητα είναι μια φιλελεύθερη αξία που
δείχνει την ικανότητά μας να συνυπάρχουμε με τους άλλους σε μια
πλουραλιστική κοινωνία. Όπως σημειώνει ο πολιτικός επιστήμονας Α.
Heywood, η φιλελεύθερη κοινωνική ηθική χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα από την
αποδοχή και, σε ορισμένες περιπτώσεις, επιβράβευση της ηθικής,
πολιτισμικής και πολιτικής διαφορετικότητας.
Μια κοινωνία μπορεί να παρουσιάζει πλεόνασμα σεβασμού
και έλλειμμα ανεκτικότητας ή το αντίστροφο. Καμιά χώρα όμως δεν μπορεί
να πάει μακριά εάν έχει έλλειμμα και στις δύο αυτές αξίες. Κι εδώ
βρίσκεται το πρόβλημα της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Παραδοσιακά
συντηρητική, η ελληνική κοινωνία ήταν ανέκαθεν ελλειμματική σε
ανεκτικότητα. Ο άλλος, ως διαφορετικός, είτε ενέπνεε φόβο είτε
περιφρόνηση και διακωμώδηση (οι ομοφυλόφιλοι και οι διάφορες
πολιτισμικές, θρησκευτικές ή άλλες μειονότητες το έζησαν έντονα στο
πετσί τους αυτό). Από την άλλη όμως, η αξία του σεβασμού ήταν ιδιαίτερα
ψηλά μέσα στη μέση ελληνική οικογένεια: να μάθεις να σέβεσαι τους άλλους
ήταν κάτι με το οποίο γαλουχήθηκαν γενιές ολόκληρες παιδιών ακόμη (ή
συνήθως) και με τη μέθοδο της «ράβδου».
Η ιδεολογική ριζοσπαστικοποίηση της μεταπολίτευσης υπονόμευσε τις καθιερωμένες κοινωνικές ιεραρχίες. Ο ηλικιωμένος καθηγητής σου, για παράδειγμα, έπαψε να θεωρείται πηγή κοινωνικής αυθεντίας και αξιοσέβαστο πρόσωπο. Τώρα μπορείς να τον χλευάζεις δημόσια, να του χτίζεις το γραφείο ή να τον κρατάς όμηρο για ώρες. Αν χρειαστεί μπορείς και να τον χτυπήσεις (όχι πολύ, ίσα-ίσα για «συμμόρφωση»). Το ίδιο μπορείς να κάνεις και με τους αντιπροσώπους (που εσύ ψήφισες) στο Κοινοβούλιο ή οποιονδήποτε άλλο φορέα υποτιθέμενου κύρους ή εξουσίας. Η ατομική ή συλλογική επιδίωξη, το «έτσι θέλω» έγινε για πολλούς η μόνη νομιμοποιητική δύναμη (παρατηρήστε πώς συμπεριφέρονται πολλοί συνδικαλιστές). Η μεταπολίτευση έθεσε άλλες προτεραιότητες και η παλιά τάξη πραγμάτων έπρεπε να υποχωρήσει. Εξάλλου, όπως το είχε πει ο Α. Παπανδρέου: δεν υπάρχουν θεσμοί παρά μόνο ο λαός.
Ο σεβασμός ως αξία έχασε τη σημασία του, λοιπόν, αλλά
μήπως γίναμε πιο ανεκτικοί; Κάθε άλλο. Καθετί διαφορετικό ως άποψη ή
στάση ζωής προσλαμβάνεται ως απαράδεκτο και ως πρόκληση: Δείτε την
ποιότητα του δημόσιου διαλόγου και θα το αντιληφθείτε γρήγορα: φωνές και
ύβρεις, προσβολές κάθε είδους. Στο Κοινοβούλιο η κατάσταση είναι
οικτρή. Μπορεί να σας φαίνεται παλιομοδίτικο (ίσως να φταίει ότι
μεγαλώνω κιόλας), αλλά συγκινούμαι όταν ακούω αγορεύσεις παλιών
κοινοβουλευτικών.
Μήπως όμως οι πολίτες μεταξύ τους συζητούν καλύτερα;
Παρατηρήστε τους διαλόγους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η υπεραφθονία
λεκτικής βίας με εκπλήσσει αρνητικά, με σοκάρει. Μερικές φορές
αναρωτιέμαι πόση πολλή ηδονή μπορεί να προσφέρει σε κάποιους η τάση να
ξεφτιλίζουν και να υποβιβάζουν τον συνομιλητή τους και αυτόν που απλώς
διαφωνεί μαζί τους. Ίσως εδώ να βρίσκεται η ρίζα της επιτυχίας του
ιδιότυπου χιούμορ του Λαζόπουλου: στη χαρά που πολλοί παίρνουν όταν
βλέπουν αυτούς που δεν συμφωνούν μαζί τους να ταπεινώνονται έστω και
μέσω της σάτιρας (ή με πρόσχημα αυτήν).
Και ύστερα απορούμε για την ανάπτυξη της Χρυσής Αυγής
ή άλλων μορφών εξτρεμισμού. Στην πραγματικότητα, η λεκτική βία και η
ισοπέδωση της διαφορετικής άποψης δεν είναι παρά ο προθάλαμος της
σωματικής βίας και του αυταρχισμού. Όταν αποκαλείς τον άλλον δωσίλογο,
πουλημένο, φασίστα, προδότη, γιατί απορείς στη συνέχεια αν κάποιοι
θερμοκέφαλοι πηγαίνουν ακόμη πιο πέρα;
από την Καθημερινή – άρθρο του Νίκου Μαραντζίδη
αναπληρωτή καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και
επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και στο
Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας.
