«Αυτά που θα ακούσετε, θα είναι τουλάχιστον καινούργια. Κι αν δεν το καταλαβαίνετε, αν δεν καταλαβαίνετε τον τραγουδιστή, τόσο το χειρότερο! Μη δεν είναι αυτός ο κλήρος του; Μη δεν είναι αυτό που ονομάσανε ‘Κατάρα του Τροβαδούρου’;»(F.Nietzsche)
1. Αποτυπώματα, έκ-τροπα καρδιακά, της ανθρώπινης ύπαρξης
Καρδιά ή ύπαρξη είναι ωραιότερο να λέμε, όταν μιλάμε για τον όλο άνθρωπο; Όταν η καρδιά «μπαίνει στη μέση», αλλάζουν όλα. Καρδιά είναι όλη η ύπαρξη, όπως όλη είναι σώμα και όλη είναι ψυχή. Τότε, ναι, ακούει και η καρδιά, αλλά έχει και τις αντοχές της, τουλάχιστον αν είναι να δεχθεί υπερβατικά ακούσματα, ποιητικά ή πατερικά.
Δες τε, για παράδειγμα, την «καρδιακή» έκρηξη του Rilke:
Φωνές, φωνές. Άκου καρδιά μου,
έτσι όπως μόνο οι Άγιοι άκουαν.
Ώστε το γιγάντιο κάλεσμα
τους σήκωνε απ’ το χώμα.
Όμως αυτοί, οι απίθανοι,
έμεναν γονατιστοί κι ούτε πού το πρόσεχαν.
Τόσο πολύ άκουαν. Όχι πώς τώρα εσύ θε ν’ άντεχες
τη φωνή του Θεού, διόλου.
(Από την ένατη ελεγεία, μετ. Σ.Σελαβή)
Σε εντελώς άλλη κλίμακα τώρα, αλλά το ίδιο θέμα της αντοχής της καρδιακής ακουστικής με αιχμή τον Αβά Ισαάκ: εάν ο Θεός δεν σκέπαζε την «δόξαν Του» θα είχε καταφλεχθεί η κτίση, καθώς θα έβλεπε την θεότητά Του. Ούτε να τον ιδεί, ούτε και να τον ακούσει θα μπορούσε. Εάν μάλιστα μιλούσε, θα πέθαιναν όσοι θα τον άκουγαν (Άγιος Ισαάκ ο Σύρος 1975,67). Εξαιρουμένων των αγίων, αυτών των… απίθανων.
Και μια προέκταση της ίδιας καρδιακής θεματικής, σε άλλον τόπο, όπως τον χαρτογραφεί ο H.Plessner: Εάν υπάρχει μια διαλεκτική της καρδιάς, λέγει, είναι σίγουρα πιο επικίνδυνη από μια διαλεκτική της λογικής. Μόνο λίγοι μπορούν να κάνουν χρήση της λογικής, ωστόσο καθένας, και ο πιο απλός άνδρας, θέλει να ακολουθεί την καρδιά του (Plessner Βd. V, 1981, 12). Ψιθυρίζουμε πάντως όλοι: ”Σ΄ αγαπάω με όλη μου την καρδιά» και όχι «Με όλο μου το μυαλό»! Και επίσης: «Μου ράγισες την καρδιά» και όχι τα νεφρά! (Banderas 2019, σ.28). Δύστροποι, αλλά και με εγκάρδιο νου. Δεν χρειάζεται σώνει καλά ευμάρεια για να τον διαθέτεις, είναι θέμα ιδιοσυγκρασίας.
Στα δημοτικά μας τραγούδια βρίσκεις εύχαρη καρδιακή εκ-τροπή. Πλεονάζουν σ΄ αυτά πόθοι, βγαλμένοι από τα σπλάχνα του λαού μας με ευθεία,- αλλά απρόσεκτη από πολλούς-, παραπομπή, στην υπερβατική ποίηση. Σταχυολογούμε: «Θέλω να σκίσω τα βουνά με την ελιάς το φύλο» και ..<χρειάζομαι> το χώμα της αυλής μου, «να χτίσω μοναστήρι στης όμορφης τα χείλη». Οπότε, ακούγοντάς το αντί να σε πιάνει αμηχανία, πρόσεξε πως η προσάρτηση της ιερότητας εκτοπίζει την ηδυπάθεια. Τι «Γκάτσος» («Το απομεσήμερο έμοιαζε να στέκει σαν αμάξι γέρικο στην ανηφοριά») ή τι «Εμπειρίκος»(«Η άχνα της υγείας μεσουρανεί και μέλπει») και τούτο πάλι! Από απλούς ανθρώπους, τολμητίες, αλλά με ανατροφή, τραγουδιούνται μελωδικότατα αυτοί οι στίχοι. Από «αγράμματους», με σπινθηροβόλα όμως μυαλά. Έχουν πάρει το δρόμο της δικής τους υπερβατικότητας χωρίς να διαβάσουν βιβλία. Και μάρτυς μου ο Α.Ρουμπλιόφ: «Δεν έχω αγγίξει βιβλίο για τρία χρόνια, έχω πάρει άλλο δρόμο».
Όμως ας μην ισοπεδώνουμε μιλώντας για τέχνη. Με τον Ελύτη οδηγό: Ξέρει πολύ καλά η τέχνη να ανακαλύπτει και να εκτρέπεται όταν «οικειοποιείται την ευαισθησία της εποχής και την ενσωματώνει στην έκφρασή της», οδηγώντας τα «προσωπικά βιώματα» σε «αντικειμενική κατάσταση» (Ελύτης 2009,402κ.εξ.). Ποια επιστήμη αντικειμενικοτήτων θα άντεχε τέτοια εκτροπή;
Η καρδιά δεν είναι απλώς το σημαντικότερο, ίσως, μέρος της ύπαρξης, είναι η ύπαρξη. Είναι «όλη εκεί», όταν αγαπάμε, ή όταν συνειδητοποιούμε τις αντοχές μας. Τότε είναι που η καρδιά εκ-τρέπεται από φυσιολογικούς ρυθμούς. Το φαινόμενο δεν είναι μόνο συναισθηματικό, αλλά και αισθητικό. Μια έκρηξη ή, όπως εδώ την αποκαλούμε, μια αισθητική εκτροπή.
Θα επανέλθει και θα κορυφωθεί αυτή η αισθητική εκτροπή, με την συνειδητοποίηση του τέλους του βίου, με μια ιδιαίτατη αίσθηση. Ξανά πάλι τον Αβά: «Ερ. Τι είναι γνώσις; Απ. Είναι αίσθησις δια της οποίας αισθάνεταί τις εκείνην την αθάνατον ζωήν» (Αγ.Ισαάκ ο Σύρος ό.π.α.,143). Η κοίμηση είναι κορυφαία αισθητική εκτροπή της ύπαρξης, ασύλληπτη από τις όποιες υπερβατικές κεραίες, αφού είναι «όντως φοβερότατον το του θανάτου μυστήριον». Υπάρχει και «καλοδουλεμένος θάνατος»;
Και πάλι οι Άγιοι καλούνται να «βγάλουν τα κάστανα από τη φωτιά». Από το ράγισμα της καρδιάς, της ύπαρξης όπως είπαμε, θα μας οδηγήσουν στα θρύψαλά της. Αφήνουμε ξανά να μιλήσει η ποιητική τέχνη του Rilke:
«Ενός θανάτου όπου τίποτε δεν θα έχει αφεθεί στην τύχη,
ενός θανάτου καλοδουλεμένου, ευτυχισμένου, ενθουσιώδους,
που μόνο οι άγιοι ήξεραν πώς να τον επιτύχουν,
να ’σαι ένα ποτήρι που αντηχεί,
που έγινε θρύψαλα μες στην αντήχησή του.
(Rilke, Σονέτα στον Ορφέα, μετ. Σ.Ίσαρη)
Go to page 75 (pdf) ή σελίδα 146 του βιβλίου
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι'
Ότι η ουσία της ψυχής εν τη καρδία ευρίσκεται
[full_width]
