Η έννοια του ασυνειδήτου είναι μια από τις βασικότερες της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Παρόλο που ο Freud δεν «ανακάλυψε» το ασυνείδητο, ήταν ο πρώτος που διερεύνησε συστηματικά το ρόλο που παίζει στη φυσιολογική και διαταραγμένη ψυχοδιανοητική ζωή. Από μια σύγχρονη σκοπιά, το ασυνείδητο μέσα στο πλαίσιο της ψυχανάλυσης περιγράφεται με έναν από τους παρακάτω τέσσερις βασικούς τρόπους.
Το ασυνείδητο ως «πράγμα καθεαυτό»
Ο Freud αρχικά είδε το ασυνείδητο ως μέρος του «ψυχοδιανοητικού οργάνου», οντότητα που εισήγαγε ο Kant, η οποία δεν ήταν δυνατόν να κατανοηθεί άμεσα, ωστόσο μπορούσε να εξηγεί αιτιοκρατικά τα μη λογικά ψυχοδιανοητικά φαινόμενα, όπως είναι τα όνειρα, τα νευρωτικά συμπτώματα και οι παραδρομές της γλώσσας. Δέχεται ως αξίωμα ότι οι μη αποδεκτές από το άτομο αναμνήσεις, φαντασιώσεις, επιθυμίες, σκέψεις, ιδέες και ορισμένες πλευρές οδυνηρών γεγονότων ωθούνται στο ασυνείδητο δια της απώθησης, μαζί με τα συναισθήματα που τα συνοδεύουν. Στο αδημοσίευτο έργο του «Σχεδίασμα Επιστημονικής Ψυχολογίας» ο Freud επιχείρησε να κάνει μια νευροβιολογική περιγραφή του ρόλου του ασυνειδήτου, η οποία στηριζόταν στη ροή, στη δέσμευση και την εκφόρτιση της ψυχικής ενέργειας ή λίμπιντο. Παρόλο που αυτό το «υδραυλικό» μοντέλο είναι σε μεγάλο βαθμό παρωχημένο σήμερα, η σύγχρονη νευροψυχολογία έχει επιβεβαιώσει, […] ότι πολλές πλευρές της ψυχικής ζωής, ζωτικής σημασίας για την επιβίωση, λειτουργούν χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε.
Το ασυνείδητο ως δεξαμενή λανθάνοντος νοήματος
Καθώς η ψυχανάλυση σήμερα έχει μετακινηθεί από τις μηχανιστικές εξηγήσεις προς την αναζήτηση νοήματος,το «ασυνείδητο» αποτελεί μεταφορική έκφραση των συναισθηματικών νοημάτων, τα οποία αγνοεί ο ασθενής και τα οποία αναδύονται μέσα από τη σχέση του με τον αναλυτή. Έτσι, το «ασυνείδητο» από ουσιαστικό μετατρέπεται σε επίθετο: τώρα έχουμε να κάνουμε με «ασυνείδητες διεργασίες», αντί «του ασυνειδήτου». Αυτή η τάση συνδέει την ψυχανάλυση με τη «μετα-μοντέρνα» έννοια της πολυσημίας ή των πολλαπλών νοημάτων, τα οποία είναι παρόντα σε κάθε πολιτιστικό φαινόμενο ή «κείμενο». Έργο του αναλυτή είναι να διερευνά αυτά τα λανθάνοντα νοήματα σε συνεργασία με τον ασθενή, αντί να παίζει το ρόλο του ανατόμου του ψυχικού οργάνου.
Το μυστήριο του ασυνειδήτου
Ο Jung (1943) τόνιζε τις λιγότερο αισθητές, κατά κάποιο τρόπο μυστηριώδεις πλευρές του ασυνειδήτου. Τον απασχολούσαν περισσότερο οι θρησκευτικές και μεταφυσικές πλευρές της ανθρώπινης εμπειρίας και έτσι εισήγαγε την έννοια του συλλογικού ασυνειδήτου. Το θεωρούσε έμφυτο, κοινό σε όλους τους ανθρώπους και υποστήριζε ότι αυτό λειτουργεί σε βαθύτερα στρώματα του ψυχισμού σε σύγκριση με το προσωπικό ασυνείδητο, το οποίο περιγράφει ο Freud. Την άποψή του αυτή τη στήριζε στα ευρήματα που δείχνουν ότι οι δοξασίες, τα σύμβολα και η μυθολογία πολύ διαφορετικών θρησκειών και πολιτισμών περιέχουν πολλά κοινά στοιχεία ανά τους αιώνες και σε διαφορετικά μέρη του κόσμου.
Το παρελθόν ασυνείδητο και το παρόν ασυνείδητο
Οι Sandler και Sandler (1984) έχουν κάνει μια κλινικά χρήσιμη διάκριση μεταξύ του «παρελθόντος ασυνειδήτου» και του «παρόντος ασυνειδήτου». Το παρελθόν ασυνείδητο στον ενήλικα δεν είναι τίποτε άλλο «από το παιδί που έχει μέσα του», το οποίο εξακολουθεί, αμετάβλητο, να παίζει καταλυτικό ρόλο στον καθορισμό των αντιδράσεων, των επιθυμιών και των αναγκών του ενήλικα, σαν αυτός να βρίσκεται ακόμα στην παιδική ηλικία. Μοιάζοντας περισσότερο με το προ-συνειδητό, το παρόν ασυνείδητο τροποποιεί το παρελθόν ασυνείδητο, μέσω των μηχανισμών άμυνας, επιτρέποντας να εκφραστούν κάπως οι ασυνείδητες φαντασιώσεις του παρελθόντος, αν και σε κάπως εξασθενημένη μορφή. Κατά τους Sandler, ο αναλυτής στο πλαίσιο της θεραπείας θα πρέπει πάντα να προχωρεί από το παρόν ασυνείδητο στο παρελθόν ασυνείδητο, δηλαδή να επεξεργάζεται πρώτα το εδώ και τώρα της αναλυτικής αλληλεπίδρασης, προτού προχωρήσει στην ανάπλαση των τραυμάτων του παρελθόντος.
