«Πες μου: είναι δίκαιο να λες ψέματα, να εξαπατάς, να κλέβεις, να αρπάζεις ανθρώπους και να τους πουλάς για σκλάβους;»
– “Φυσικά και είναι άδικο!”
– «Λοιπόν, αν ο διοικητής, αφού αποκρούσει την επίθεση των εχθρών, αιχμαλωτίσει τους αιχμαλώτους και τους πουλήσει για σκλάβους, θα είναι και αυτό άδικο;».
– «Όχι, ίσως είναι δίκαιο».
– «Και αν λεηλατεί και λεηλατεί τη γη τους;»
– «Επίσης δίκαιο».
– “Και αν τους ξεγελάσει με στρατιωτικά κόλπα;”
– «Ισχύει κι αυτό. Ναι, ίσως σας είπα ανακριβώς: τα ψέματα, η εξαπάτηση και η κλοπή είναι δίκαια για τους εχθρούς, αλλά άδικα για τους φίλους».
-“Εκπληκτικά! Τώρα κι εγώ φαίνεται να αρχίζω να καταλαβαίνω. Αλλά πες μου αυτό, Ευθύδημε, αν ένας διοικητής δει ότι οι στρατιώτες του είναι σε κατάθλιψη και τους πει ψέματα ότι τους πλησιάζουν σύμμαχοι, και αυτό θα τους φτιάξει τη διάθεση, θα είναι άδικο ένα τέτοιο ψέμα;»
– «Όχι, ίσως είναι δίκαιο».
– “Και αν ένας γιος χρειάζεται φάρμακο, αλλά δεν θέλει να το πάρει, και ο πατέρας τον ξεγελάσει με φαγητό και ο γιος αναρρώσει, – θα ήταν άδικη μια τέτοια εξαπάτηση;”
– «Όχι, επίσης δίκαιο».
– «Κι αν κάποιος, βλέποντας έναν φίλο σε απόγνωση και φοβούμενος ότι θα βάλει τα χέρια πάνω του, κλέψει ή του αφαιρέσει το σπαθί και το στιλέτο, – τι να πει κανείς για τέτοια κλοπή;»
– «Και αυτό είναι αλήθεια. Ναι Σωκράτη αποδεικνύεται ότι σου είπα πάλι ανακριβώς. ήταν απαραίτητο να πούμε: ψέματα, δόλος και κλοπή – αυτό είναι δίκαιο σε σχέση με τους εχθρούς, αλλά σε σχέση με τους φίλους είναι δίκαιο όταν γίνεται για το καλό τους και άδικο όταν γίνεται για το κακό τους».
– «Πολύ καλά, Ευθύδημε. Τώρα βλέπω ότι για να μπορέσω να αναγνωρίσω τη δικαιοσύνη, πρέπει να μάθω να αναγνωρίζω το καλό και το κακό. Αλλά το ξέρεις, φυσικά;»
– «Νομίζω ότι ξέρω, Σωκράτη, αν και για κάποιο λόγο δεν είμαι τόσο σίγουρος πια γι’ αυτό».
– “Οπότε, τι είναι;”
– «Λοιπόν, για παράδειγμα, η υγεία είναι καλή και η ασθένεια είναι κακή. Το φαγητό ή το ποτό που οδηγεί στην υγεία είναι καλό, και εκείνα που οδηγούν σε αρρώστια είναι κακά».
– «Πολύ καλά, κατάλαβα για φαγητό και ποτό. αλλά τότε, ίσως, είναι πιο σωστό να πούμε ότι αντίστοιχα με την υγεία έτσι με τον ίδιο τρόπο: οτιδήποτε οδηγεί στο καλό, τότε είναι καλό, και οτιδήποτε οδηγεί στο κακό, τότε είναι κακό;».
– «Τι λες, Σωκράτη; Πότε μπορεί η υγεία να είναι για κακό;».
– «Για παράδειγμα, ένας ανίερος πόλεμος ξεκίνησε και, φυσικά, τελείωσε με ήττα. Οι υγιείς πήγαν στον πόλεμο και πέθαναν, αλλά οι άρρωστοι έμειναν στο σπίτι και επέζησαν. τι ήταν η υγεία εδώ – καλή ή κακή;».
– «Ναι, βλέπω, Σωκράτη, ότι το παράδειγμά μου είναι ατυχές. Αλλά, ίσως, μπορούμε να πούμε ότι το μυαλό είναι μια ευλογία!».
– «Μα είναι πάντα; Εδώ ο Πέρσης βασιλιάς ζητά συχνά έξυπνους και επιδέξιους τεχνίτες από τις ελληνικές πόλεις στην αυλή του, τους κρατά μαζί του και δεν τους αφήνει σπίτι τους. Είναι καλό το μυαλό τους;»
– “Τότε – ομορφιά, δύναμη, πλούτος, δόξα!”
– «Αλλά οι όμορφοι σκλάβοι δέχονται επιθέσεις πιο συχνά από σκλάβους, επειδή οι όμορφοι σκλάβοι είναι πιο πολύτιμοι. Οι δυνατοί συχνά αναλαμβάνουν ένα έργο που ξεπερνά τις δυνάμεις τους και μπαίνουν σε μπελάδες. Οι πλούσιοι περιποιούνται τον εαυτό τους, γίνονται θύματα ίντριγκας και χάνονται. Η δόξα πάντα προκαλεί φθόνο, και από αυτό, επίσης, υπάρχει πολύ κακό».
– «Λοιπόν, αν είναι έτσι», είπε ο Ευθύδημος με θλίψη, «δεν ξέρω καν για τι να προσευχηθώ στους θεούς».
– “«Μην ανησυχείς! Σημαίνει απλώς ότι ακόμα δεν ξέρετε τι θέλετε να πείτε στους ανθρώπους. Αλλά ξέρεις εσύ τους ανθρώπους;».
– «Νομίζω ότι ξέρω, Σωκράτη».
– “Από ποιον είναι φτιαγμένος ο λαός;”
– «Από φτωχούς και πλούσιους».
– “Και ποιους λες πλούσιους και φτωχούς;”
– «Φτωχοί είναι εκείνοι που δεν έχουν αρκετά για να ζήσουν, και πλούσιοι είναι εκείνοι που έχουν τα πάντα σε αφθονία και σε περίσσεια».
– «Μα δεν συμβαίνει ο φτωχός να ξέρει να τα πάει καλά με τα μικρά του μέσα, ενώ ο πλούσιος να μην έχει αρκετά πλούτη;»
– «Μάλιστα, συμβαίνει! Υπάρχουν ακόμη και τύραννοι που δεν τους φτάνει ολόκληρο το ταμείο τους και χρειάζονται παράνομους εκβιασμούς».
– “Και λοιπόν; Δεν πρέπει να κατατάξουμε αυτούς τους τυράννους στους φτωχούς και τους οικονομικούς φτωχούς στους πλούσιους;».
– «Όχι, καλύτερα όχι, Σωκράτη. Βλέπω ότι εδώ, όπως αποδεικνύεται, δεν ξέρω τίποτα».
– «Μην απελπίζεστε! Θα σκεφτείτε τους ανθρώπους, αλλά φυσικά έχετε σκεφτεί τον εαυτό σας και τους μελλοντικούς συνομιλητές σας, και πολλές φορές. Πες μου λοιπόν το εξής: υπάρχουν τόσο κακοί ρήτορες που εξαπατούν τον λαό εις βάρος του. Κάποιοι το κάνουν άθελά τους και κάποιοι έστω και επίτηδες. Ποια είναι καλύτερα και ποια είναι χειρότερα;»
– «Νομίζω, Σωκράτη, ότι οι σκόπιμοι απατεώνες είναι πολύ χειρότεροι και πιο άδικοι από τους ακούσιους».
– «Πες μου: αν ο ένας διαβάζει και γράφει με λάθη επίτηδες, και ο άλλος όχι επίτηδες, τότε ποιος είναι πιο εγγράμματος;»
– «Μάλλον αυτός που το κάνει επίτηδες: άλλωστε αν θέλει μπορεί να γράφει χωρίς λάθη».
– «Μα δεν βγαίνει από αυτό ότι ένας σκόπιμος απατεώνας είναι καλύτερος και πιο δίκαιος από έναν ακούσιο: στο κάτω-κάτω, αν θέλει, μπορεί να μιλήσει με τον κόσμο χωρίς να εξαπατήσει!».
– «Μη, Σωκράτη, μη μου το λες αυτό, βλέπω τώρα και χωρίς εσένα ότι δεν ξέρω τίποτα και καλύτερα να κάτσω να σιωπήσω!».
Στις «Αναμνήσεις του Σωκράτη» του Ξενοφώντα ανήκει αυτό το καταπληκτικό κεφάλαιο, με τίτλο «Συζήτηση με τον Ευθύδημο για την Ανάγκη Μάθησης» ερωτήσεις που ο Σωκράτης έθεσε στον νεαρό πολιτικό Ευθύδημο για τη δικαιοσύνη και την ευημερία.
