Με το πέρασμα το νέου έτους, όλοι ευχηθήκαμε τον επόμενο χρόνο να καταφέρουμε περισσότερα πράγματα και να είμαστε πιο ευτυχισμένοι. Εξάλλου, είμαστε ελεύθερα άτομα, όχι σκλάβοι ούτε ρομπότ ή ζώα καταδικασμένα να επαναλάβουνε τα ίδια λάθη ξανά και ξανά ή μήπως κάτι τέτοιο είναι αδύνατο να ελεγχθεί;
Όπως έγραψε ο William James το 1890, «το ενδιαφέρον» της ζωής προέρχεται από «την αίσθηση που έχουμε πως ότι μας συμβαίνει αποφασίζεται από εμάς τους ίδιους ανά πάσα στιγμή και δεν υπάρχει μια προκαθορισμένη πορεία την οποία θα πρέπει να ακολουθήσουμε».
Παρόλα αυτά, μια σειρά από πειράματα τα τελευταία χρόνια παρομοιάζουν τη συνείδηση μας με έναν πίθηκο που ιππεύει μια τίγρη και την οδηγεί σε υποσυνείδητες αποφάσεις και ενέργειες, κατασκευάζοντας θεωρίες για την υποσυνείδητη καθοδήγηση μας.
Τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσμα την δημιουργία ανησυχίας στους επιστημονικούς κύκλους σχετικά με την ύπαρξη της ανθρώπινης ελεύθερης βούλησης και για πιο λόγο πιστεύουν εξαρχής ότι υπάρχει.
«Είναι μια ψευδαίσθηση; Αυτό είναι ένα σημαντικό ερώτημα», σχολιάζει ο Michael Silberstein, ένας επιστήμονας από το Elizabethtown College στην Πενσυλβάνια.
Προσθέτει στη συνέχεια: «Ένα άλλο σημαντικό ερώτημα είναι εάν η δημόσια συζήτηση ενός τέτοιου θέματος θα προκαλούσε αναστάτωση στον κόσμο».
«Εάν ο κόσμος σήμερα είναι αναστατωμένος με την πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης, ποια θα είναι η αντίδραση τους εάν επιστήμονες και φιλόσοφοι ανακοινώσουν ότι δεν είμαστε τίποτα άλλο παρά εξελιγμένα ανθρώπινα ρομπότ;»
Ο Daniel C. Dennett, φιλόσοφος, αναγνωρισμένος επιστήμονας από το πανεπιστήμιο Tufts που έχει ασχοληθεί και γράψει για την ελεύθερη βούληση, αναφέρει: «Όταν κάποιος σκέφτεται εάν η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση ή μια πραγματικότητα, στην ουσία ψάχνει μέσα σε μια άβυσσο».
Ο Mark Hallett, ερευνητής από το National Institute of Neurological Disorders and Stroke της Αμερικής, αναφέρει: «Η ελεύθερη βούληση υπάρχει αλλά είναι μια ιδέα και όχι κινητήριος δύναμη. Οι άνθρωποι απολαμβάνουν αυτή την αίσθηση,
πιστεύουν ότι είναι ελεύθεροι»
«Όσο περισσότερο αναλογίζεται κάποιος εάν κατέχει την ελευθερία, συνειδητοποιεί ότι δεν την έχει».
Αυτή η θεωρία δεν είναι καινούργια. Ο Γερμανός φιλόσοφος Arthur Schopenhauer είχε πει: «Ένας άνθρωπος μπορεί να κάνει αυτό που θέλει αλλά δεν μπορεί να επιθυμήσει πραγματικά αυτό που θέλει».
Ο Einstein, εκτός των άλλων, θεώρησε αυτή την ιδέα αρκετά παρήγορη.
«Η γνώση της μη – ελευθερίας της βούλησης με βοηθάει να μην χάσω την αίσθηση του χιούμορ μου και να πάρω πολύ στα σοβαρά τον εαυτό μου και τους συνανθρώπους μου».
Το πόσο παρήγορη ή ανησυχητική είναι αυτή η ιδέα εξαρτάται ίσως από το τι εννοεί ο καθένας μας με την λέξη ελεύθερη βούληση. Σύμφωνα με έναν παραδοσιακό ορισμό, οι άνθρωποι είναι ηθικά ελεύθερα μέσα και όταν οι ενέργειες τους δεν είναι προκαθορισμένες.
Έτσι όλα είναι πιθανά. Όποιες και αν είναι οι επιλογές μας είναι αβίαστες, θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές αλλά δεν είναι τυχαίες. Είμαστε υπεύθυνοι για οποιαδήποτε πράξη μας.
Ο Δρ. Silberstein, ο οποίος θεωρεί ότι κάθε σύστημα που έχει μελετηθεί είναι είτε ντετερμινιστικό ή τυχαίο, αναφέρει: «Εάν λοιπόν οι ανθρώπινες πράξεις δεν προκαλούνται και δεν είναι τυχαίες, θα πρέπει να υπάρχει μια περίεργη μυστική δύναμη πίσω από όλα αυτά…».
Όποια και αν είναι αυτή η δύναμη, παραμένει ανεξήγητο πως μπορεί να είναι ανεξάρτητη από το σύμπαν και παρόλα αυτά να επηρεάζει τις αποφάσεις μας.
Μερικοί επιστήμονες υποστηρίζουν την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, λέγοντας ότι αποτελεί την κινητήριο δύναμη για την επινόηση θεωριών και την πραγματοποίηση πειραμάτων.
Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην κβαντομηχανική. Ο Anton Zeilinger, φυσικός από το πανεπιστήμιο της Βιέννης, είπε πρόσφατα ότι η τυχαιότητα στον τομέα της κβαντομηχανικής αποτελεί την απόδειξη της ύπαρξης της ανθρώπινης ελεύθερης βούλησης.
Υπάρχουν όμως αποδείξεις για όλα αυτά, πέρα από τη διαίσθηση μας;
Γύρω στο 1970 ο φυσιολόγος Benjamin Libet από το πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, πραγματοποίησε ένα πείραμα συνδέοντας τον εγκέφαλο κάποιων εθελοντών σε έναν μηχανισμό ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος και τους παρότρυνε να κάνουν τυχαίες κινήσεις καθώς αυτός κατέγραφε το χρόνο.
Ο Δρ. Libet ανακάλυψε ότι τα σήματα του εγκεφάλου που σχετίζονται με αυτές τις κινήσεις δημιουργήθηκαν μισό δευτερόλεπτο πριν από την απόφαση του ατόμου να πραγματοποιήσει αυτή τη πράξη.
Τα άτομα λοιπόν ενέργησαν πριν ακόμα πάρουν την απόφαση για αυτή τη πράξη τους. Με λίγα λόγια, η απόφαση για την δράση ήταν μια ψευδαίσθηση.
Τα αποτελέσματα του πειράματος του Libet έχουν αναπαραχθεί αρκετές φορές όλα αυτά τα χρόνια μέσω άλλων πειραμάτων. Ο Δρ. Hallett αναφέρει ότι σε ασθενείς με συγκεκριμένες αρρώστιες δεν μπορεί να προσδιοριστεί εάν οι κινήσεις τους είναι εθελοντικές ή όχι.
Ο Δρ. Dennett, καθηγητής στο πανεπιστήμιο Tufts, έχει προσπαθήσει να επανεξετάσει το θέμα της ελεύθερης βούλησης χωρίς να ξεφεύγει από τον υλιστικό κόσμο ενώ ταυτόχρονα προσφέρει αρκετή αυτονομία για ηθική υπευθυνότητα, κάτι το οποίο ενδιαφέρει τον πιο πολύ κόσμο.
Ο Dennett αναφέρει ότι η θεωρία που υποστηρίζει την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης ξεχωριστά από τον ντετερμινισμό είναι υπερβολική και αντιπροσωπεύει μια απαρχαιωμένη άποψη για τον κόσμο.
Αντιθέτως, ο Dennett θεωρεί ότι η ίδια η αιτιότητα και η ύλη είναι αυτά που μας απελευθερώνουν. Η εξέλιξη, η ιστορία και ο πολιτισμός μας έχουν εφοδιάσει έτσι ώστε να μπορούμε να σκεφτούμε το μέλλον μας. Η ελεύθερη βούληση και ο ντετερμινισμός μπορούν να συνυπάρξουν.
«Έχουμε την δύναμη να υποστηρίξουμε τις ιδέες μας και στη συνέχεια να τις αποκηρύξουμε. Έχουμε την ικανότητα της φαντασίας, να δούμε και να φανταστούμε το μέλλον».
Σύμφωνα με τα παραπάνω η αιτιότητα δεν είναι εχθρός αλλά φίλος μας, μας δίνει την δυνατότητα να κοιτάξουμε προς το μέλλον και να κάνουμε σχέδια. «Αυτό είναι που μας κάνει υπεύθυνους», σχολιάζει ο Dennett.
Κάποιοι άλλοι επιστήμονες διαφωνούν με αυτό το είδος της ελευθερίας. Η διαφωνία τους εστιάζεται εν μέρει στο βαθμό τον οποίο μπορούν οι άνθρωποι ή η ύλη να ξεπεράσουν τα όρια τους και να προκαλέσουν πρωτόγνωρες καταστάσεις.
Αυτά τα φαινόμενα, όπως η ιδέα της δημοκρατίας και της συναλλαγής, αναπτύχθηκαν σύμφωνα με τους νόμους της φυσικής. Η γνώση μας για την ύπαρξη των σωματιδίων κουάρκς για παράδειγμα δεν μπορεί να φανεί χρήσιμη στην ικανότητα πρόβλεψης των σεισμών, συμβαίνει όμως το ίδιο και με τις συναλλαγές και την κοινωνία;
Οι νόμοι που διέπουν την φύση είναι ακόμα άγνωστοι σε μας επειδή δεν μπορούμε να λύσουμε τις εξισώσεις ή επειδή συμβαίνει κάτι πρωτόγνωρο όταν αυξάνονται τα νούμερα και το επίπεδο της πολυπλοκότητας;
Οι απόψεις διίστανται σχετικά με το βαθμό της ανεξαρτησίας μας από τους νόμους της φυσικής. Ο Silberstein, καθηγητής στο Elizabethtown College, αναφέρει: «Δεν υπάρχει κάτι στη φυσική που να μας αποδεικνύει ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο όταν φτάνουμε σε διαφορετικά επίπεδα πολυπλοκότητας».
Ο George R. F. Ellis, από το πανεπιστήμιο του Cape Town, αναφέρει: «Η αρχή λειτουργίας μιας πυρηνικής βόμβας για παράδειγμα διέπεται από τους νόμους της φυσικής. Η εκτόνωση της εξαρτάται από πολιτικούς και εθνικούς παράγοντες, οι οποίοι εντελώς ανεξάρτητοι.
Θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι όλες οι παραπάνω ιδέες είναι αρκετά εμπνευσμένες αν όχι απελευθερωτικές. Η ελευθερία, οι ιδέες, τα φαινόμενα που διέπονται από τις αρχές της φυσικής, μας απελευθερώνουν από τον ντετερμινισμό ή είναι απλά χαρακτηριστικά στοιχεία της περίπλοκης πορείας μας στο χρόνο;
Σύμφωνα με βασικές μαθηματικές αρχές, ακόμα και οι μηχανές μπορούν να είναι τόσο εξειδικευμένες ώστε να προβλέπουν την συμπεριφορά τους και να λειτουργούν υπό την ψευδαίσθηση της ελεύθερης βούλησης.
«Εάν με την έννοια ελευθερία εννοούμε την ικανότητα να διαλέγουμε, ακόμα και ένας απλός υπολογιστής έχει κάποιο είδος βούλησης», λέει ο Seth Lloyd, καθηγητής μηχανικής στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας στη Μασαχουσέτη.
Κάθε φορά που επιλέγουμε ένα εικονίδιο, εξηγεί, το σύστημα του υπολογιστή αποφασίζει πως θα κατανέμει το χώρο της μνήμης, βασιζόμενος σε κάποιες συγκεκριμένες οδηγίες.
Όμως ο Lloyd αναφέρει: «Εάν ρωτήσω τον υπολογιστή πόσο χρόνο θα χρειαστεί για να κάνει επανεκκίνηση, το σύστημα θα απαντήσει ότι δεν ξέρει».
Δεν υπάρχει λοιπόν κάποιος αλγόριθμος ή μέθοδος για τον καθορισμό του χρόνου που θα χρειαστεί ένα μηχάνημα για να πραγματοποιήσει έναν υπολογισμό. Ο μόνος τρόπος για να το ανακαλύψει κανείς είναι απλά να περιμένει.
«Δεν υπάρχουν συντομεύσεις για τους υπολογισμούς», σχολιάζει ο Lloyd.
Αυτό σημαίνει ότι όσο πιο λογικές είναι οι ενέργειες μας, τόσο πιο απρόβλεπτοι γινόμαστε, τουλάχιστον για τον εαυτό μας.
Μερικοί παρόλα αυτά ανησυχούν ότι η έλλειψη της ελεύθερης βούλησης, ή η προβολή της ως βολική ψευδαίσθηση, θα μπορούσε να καταστρέψει την ανθρώπινη αίσθηση της ηθικής και νομικής υπευθυνότητας.
Από το Pathfinder – New York Times
