Εις το παρόν κεφάλαιον θα αποπειραθώ να εκθέσω κατά το δυνατόν συντομώτερον τας πλέον ουσιώδεις απόψεις περί της προσευχής του Ιησού, της μεγάλης αυτής ασκήσεως της καρδίας, ως και την πλέον υγιαίνουσαν περί της ασκήσεως ταύτης διαδασκαλίαν την οποία συνήντησα εν Αγίω Όρει.
" Αεί μνημονεύειν του Θεού και ουρανός η διανοία σου γίνεται"
Οσίου Νείλου
1
Από συζήτηση με Γέροντα για την ευχή:
(Στη συνομιλία αυτή δεν παρουσιάζεται η νοερά προσευχή στην τέλεια της μορφή, αλλά και στα πρώτα της στάδια, τα οποια μπορούν να ασκούν και τα αδέλφια μας που βρίσκονται στον κόσμο, για να ενισχύονται και να αγιάζονται{να ενισχύουν και να αγιάζουν})
Ο Καθηγούμενος της Ιεράς Κοινοβιακής Μονής του Οσίου Γρηγορίου, Αρχιμ. Γεώργιος
Θα ήθελα μερικές παρατηρήσεις να κάνω.
Πρώτον. Να μη διαβασθούν σαν διήγημα. Ούτε σαν μια ιστορία, αλλά σαν θεόπεμπτη διδαχή του σοφού αγιορείτου, αυτού του "κατά Χάριν" Θεού. Ο αναγνώστης πρέπει να σταματά μερικές φορές να σκέφτετα, περισσότερο όμως να προσεύχεται. Ίσως χρειασθή να διαβάση για δεύτερη φορά την συνομιλια.
Δεύτερον. Να διαβασθούν με τον σκοπό για τον οποίο γράφθηκαν, δηλαδή με τον σκοπό να εφαρμοσθούν. Ας πάρουμε κάποτε την απόφασι να εισέλθουμε στον γνόφο της "ευχής" του Ιησού. Εκεί θα συναντήσουμε το Θεό "όπου υπάρχουν δυο η τρείς συναγμένοι στο Όνομα μου, εκεί είμαι στο μέσο τους" (Ματθ. ιη 20) και το " κανείς δεν μπορεί να πεί Κύριον Ιησού, παρά μόνο με το Άγιο Πνεύμα" (Ά Κορινθ. ιβ 30). Την ώρα που λέγει κανείς την "ευχή" το Άγιον Πνεύμα κατέρχεται, όπως η νεφέλη στο Όρος Θαβώρ.
Η διάπυρη ευχή μου είναι, να βοηθηθούν μερικοί να ζήσουν την "ευχή", που τόσους άγιασε και να αγιασθούν και αυτοί.
Η αξία της ευχής
-...Ακούω συχνά απο διάφορους ανθρώπους της εποχής μας αντιρρήσεις για την "χαριτωμένη ευχή"...Τι έχετε να πείτε για το θέμα αυτό;
-Πολλοί Πατέρες αγωνίστηκαν γι' αυτήν και μίλησαν ζωηρά για την αξία της. Αυτοί λοιπόν έπεσαν σε πλάνη; Σε πλάνη έπεσε ένας Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς; Έχουν ακόμη άγνοια και της Αγίας Γραφής. Την φράση " Υιέ Δαυίδ ελέησον ημάς", που σημαίνει Ιησού Χριστέ ελέησον ημας, την είπαν τυφλοί και βρήκαν φώς, οι λεπροί και θεραπεύθηκαν απο την λέπρα τους κ.λ.π.
Η "ευχή" αποτελείται απο δυο κεντρικά σημεία. Απο το δογματικό ( Αναγνώριση της Θεότητας του Χριστού) και το ικετευτικό ( παράκλησι για τη σωτηρία μας). Δηλαδή η ομολογία της πίστεως στον Θεάνθρωπο συνδέεται με την ομολογία της αδυναμία να σωθούμε μόνοι μας...
Ο υπερήφανος λοιπόν είναι ο άνθρωπος της άγνοιας, ενώ αντίθετα ο ταπεινός είναι ο άνθρωπος της διπλής γνώσεως. Γνώρίζει την δική του αδυναμία και την δύναμη του Χριστού. Επομένος με την "ευχή" του Ιησού αναγνωρίζουμε και ομολογούμε την δύναμη του Χριστού ( Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού) και την δική μας αδυναμία (ελέησον με).
Έτσι αποκτούμε την μακαρία κατάσταση της ταπεινώσεως. Εκεί που υπάρχει ταπείνωση, υπάρχει και η Χάρι του Χριστού και αυτή η Χάρι είναι η Βασιλεία των Ουρανών. Βλέπετε λοιπόν την αξία της "ευχής"; Βλέπετε πως με τη δύναμη της μπορούμε να αποκτήσουμε την Βασιλεία του Θεού;
-Γέροντα ευχαριστώ πολύ για τις διαφωτιστικές αυτές σκέψεις. Έχουν μεγάλη σημασία, γιατί προέρχονται από σας, που τα ζήτε. Μια ερώτηση επιτρέψτε μου. Μόνο με την "ευχή" επιτυγχάνεται η κάθαρση και η σωτηρία, η θέωση; Οι άλλες προσευχές δεν είναι κατάλληλες; Δεν βοηθούν;
-Κάθε προσευχή έχει τεράστια δύναμι. Είναι μια κραυγή ψυχής. Ανάλογα με την πίστη και την θερμότητα έρχεται και η θεία βοήθεια. Είναι (Υπάρχει) η λατρευτική προσευχή, η ατομική προσευχή κ.λ.π.
Η "ευχή" όμως του Ιησού έχει μεγάλη αξία γιατί όπως λέγει ο Αγ. Ισαάκ ο Σύρος, είναι το μικρό εκείνο κλειδί με την βοήθεια του οποίου μπορούμε να εισέλθουμε στα μυστήρια " α οφθαλμός ουκ είδε και ους ουκ ήκουσε και επι καρδία ανθρώπου ουκ ανέβη". Δηλαδή συγκρατεί περισσότερο τον νου και τον κάνει να προσεύχεται αφάνταστα, τον κάνει δηλ "άχροον", "ανείδεον", "ασχημάτιστον" και σε σύντομο χρονικό διάστημα φέρει πολλή Χάρι.
Φέρει δε πολλή Χάρι και περισσότερη απο την ψαλμωδία, γιατί συνδέεται στενά με την ταπείνωσι και την επίγνωσι των αμαρτιών μας. Έτσι λέγουν οι Πατέρες.
Πράγματι ο Αγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης λέγει ότι η ψαλμωδία είναι για τους πρακτικούς και αρχάριους, ενώ η "ευχή" γι' αυτούς που γεύθηκαν την θεία Χάρι, για τους ησυχαστάς: "Συ δε μήτε πολλάκις ψάλλε, σύγχυσις γαρ.. το γαρ πολλά ψάλλειν των πρακτικών εστι, δια την αγνωσίαν και τον κόπον, ου των ησυχαστών, αρκουμένων εν Θεώ μόνω προσεύχεσθαι εν καρδία και απέχεισθαι νοημάτων ... ο δε γευσάμενος της Χάριτος οφείλει συμμετρώς ψάλλειν, κατά τους Πατέρας, το πλείστον ασχολούμενος εις την προσευχήν· ραθυμών δε ψάλλειν ή αναγινώσκειν τα πρακτικά των Πατέρων".
-Αφού τέτοια δύναμη διαθέτει, επιτρέψτε μου Γέροντα να ρωτήσω πως γίνεται. Πως μπορεί κανείς να την απολαύση;
-Η "ευχή" είναι η μεγαλύτερη επιστήμη παιδί μου. Δεν μπορεί κανείς να την περιγράψει ακριβώς γιατί κινδυνεύει να παρεξηγηθή ή να μην εννοηθή από αυτούς που δεν έχουν έστω και λίγη πείρα. Είναι ακόμη ένας πραγματικός άθλος. Θα έλεγα ακόμη ότι είναι η ακρότατη μορφή απ' όπου αποκτούμε την θεολογία ή μάλλον την θεοπτία.
Η θεολογία είναι γέννημα και απότοκος της καθαράς προσευχής, εύχυμος και ευλογημένος καρπός της. Το κλίμα της αναπτύξεως της και της βιώσεως της είναι η ησυχία της ερήμου, μ' όλο το δυναμικό της περιεχόμενο και η κάθαρση από τα πάθη.
Στην αρχή η προσοχή μας συγκεντρώνεται στην εφαρμογή των εντολών του Χριστού και
Κυρίως διακρίνονται πέντε στάδια της "ευχής":
Πρώτον.
Η εκφώνηση της "ευχής με το στάμα. Επαναλαμβάνουμε την "ευχή" με τα χείλη μας, ενώ συγχρόνως επιδιώκουμε να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας στις λέξεις της "ευχής".
Δεύτερον.
Παραλαμβάνει έπειτα την "ευχή" ο νούς και την λέγει νοερά, εξ' ου και νοερά προσευχή. Όλη η προσοχή μας βρίσκεται και πάλι στις λέξεις, αλλά είναι συγκεντρωμένη στον νου. Όταν κουράζεται ο νους τότε αρχίζουμε και ψελλίζουμε την "ευχή" με τα χείλη. Βέβαια αυτός ο τρόπος ή η χρησιμοποίηση κομποσχοινιού είναι το νηπιαγωγείο της "ευχής".
Απο εκεί πρέπει να αρχίσει κανείς, όμως και οταν έρχεται το τελειότερο καταργείται διακριτικά το ατελέστερο. Μετά την ξεκούραση του νου αρχίζουμε πάλι εκεί νε συγκεντρώνουμε την προσοχή μας. Συμβουλεύει ο όσιος Νείλος " Αεί μνημονεύειν του Θεού και ουρανός η διανοία σου γίνεται".
Τρίτον.
Η ευχή κατεβαίνει έπειτα στην καρδιά. Νούς και καρδιά ενώνονται και συνδυάζονται. Η προσοχή τώρα βρίσκεται στην καρδιά και πάλι βυθίζεται στις λέξεις της "ευχής" και κυρίως στο όνομα του Ιησού, που είναι βυθός αθεώρητος.
Τέταρτον.
Η προσευχή πλέον γίνεται αυτενεργούσα. Γίνεται, ενώ ο ασκητής εργάζεται ή τρώγει ή συνομιλεί ή βρίσκεται στο Ναό ή ακόμη όταν κοιμάται "Εγώ καθεύδω και η καρδία μου αγρυπνεί" λέγεται στην Αγία Γραφή.
Πέμπτον.
Έπειτα αισθάνεται κανείς μέσα στη ψυχή του μια θεία απαλή φλόγα να την πυρπολή και να την χαροποιή. Κατοικεί στην καρδιά η Χάρι του Χριστού. Ενοικεί η Αγία Τριάς. Αισθάνεται λοιπόν μέσα του την θεία παρουσία και η Χάρις αυτή περνά και στο σώμα που νεκρώνεται κατά κόσμον και σταυρώνεται. Και αυτό είναι το ακρότατο στάδιο που μερικές φορές συνδέεται με την θεωρία του ακτίστου Φωτός. Αυτή σχεδόν είναι η πορεία της εξελίξεως της "ευχής". Κάθε στάδιο έχει και ανάλογη Χάρι.
Βεβαίως χρειάζεται αγώνας,, είπε ο σοφός αγιορείτης και μάλιστα πολύ αίμα πρέπει να χύση ο αθλητής. Εδώ ισχύει κατ' εξοχήν το Πατερικό "Δος αίμα, λάβε πνεύμα". Χωρίς αγώνα και αυτός ο Αδάμ έχασε τον Παράδεισο, αν και βρισκόταν στην θεωρία του Θεού. Πόσο μάλλον είναι απαραίτητος για μας, για να οικειοποιηθούμε τη Θεία Χάρι. Όσοι διακηρύσσουν ότι δεν χρειάζεται αγώνας σφάλλουν. "Δαιμόνων εστί Θεολογία η δίχα πράξεως γνώσις" κατα τον Άγιο Μαξίμο. Η προσευχή πρίν απο την πτώσι γινόταν ακόπως, όπως και των αγγέλων η ασίγητη δοξολογία. Μετά όμως από τη πρώσι απαιτεί αγώνα και κόπο. Οι δε δίκαιοι στη Βασιλεία του Θεού θα επανέλθουν στην προηγούμενη κατάστασι.
Τρόποι της ευχής
Θερμαίνοντας την καρδία
- Πολύ θα ήθελα να μου περιγράψετε αυτόν τον αγώνα.
- Ο πρώτος και μεγάλος αγώνας είναι να συλλέξη τον νού του ο άνθρωπος. Να τον αποσπάση απο τα γύρω του πράγματα, αντικείμενα, καταστάσεις, γεγονότα, σκέψεις, κακές, αλλά και καλές. Γιατί ο νους, όταν φύγη απ' τον Θεό, αποθνήσκει, νεκρώνεται, όπως το ψάρι, όταν βγεί απο τη θάλασσα, το νερά.
Αυτό το λέγει ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος:
" Όπερ συμβαίνει τω ιχθύι εξεληλυθότι εκ του ύδατος, τούτο και τω νοΐ συμβαίνει εξεληλυθότι εκ της μνήμης του Θεού και μετεωριζόμενον εν τη μνήμη του κόσμου".
Ο νούς μετά την πτώσι μοιάζει σαν το σκυλί, που θέλει συνεχώς να τρέχη και είναι τρομερά ευκίνητος στην φυγή. Μοιάζει σαν τον άσωτο υιό της παραβολής, που θέλει να φύγη απο την πατρική οικία, παίρνει όμως και την ουσία αυτού (επιθυμία - θέλησι) και την διασκορπίζει και κατασπαταλά " ζών ασώτως".
Η θέρμανση της καρδιάς με τη θύμιση των αμαρτιών μας και την αυτοκατηγορία
Όπως ακριβώς έγινε με τον άσωτο υιό. Τι διαβάζουμε στη σχετική περικοπή; "Εις εαυτόν δε ελθών είπε· πόσοι μίσθιοι του πατρός μου περισσεύουσιν άρτων, εγω δε λιμώ απόλλυμαι! αναστάς πορεύσομαι προς Πατέρα μου... και αναστάς ήλθε προς τον πατέρα αυτού... είπε δε ο πατήρ προς τους δούλους αυτού... ενέγκαντες τον μόσχον τον σιτευτόν θύσατε, και φάγοντες ευφρανθώμεν, οτι ούτος ο υιός μου νεκρός ην και ανέζησε, και απολωλώς ην και ευρέθη· και ήρξαντο ευφραίνεσθαι" (Λουκά ιέ 17-24).
Και ο άσωτος νους απαιτείται να επανέλθη "εις εαυτόν" απο τη διάχυσι του. Να αισθανθή τη γλυκήτητα και την ευτυχία της πατρικής οικίας (και την πλάνη και καταστροφική μανία της ασωτης ζωής) και να επιστρέψη σ' αυτή, όπου θα γίνει το μεγάλο πανηγύρι. Θα χαρή υπερβολικά. Θα ακουσθή η φωνή "ο υιός μου νεκρός ην και ανέζησε και απολωλώς ην και ευρέθη" και θα ζωοποιηθή ο νεκρός νους.
Τότε μόνον, όταν ο νους έρχεται στην καρδιά, γίνεται η χαρά, όπως όταν ο απόδημος επιστρέφει στο σπίτι του, όπως γράφει ο Νικηφόρος Μονάζων. "Αλλά σαν ένας άνθρωπος που ήταν σε άλλη πολιτεία, εαν επιστρέψει έστω φτωχός γεμίζει χαρά, γιατί καταξιώθηκε να συναντίσει τα παιδιά και τη γυναίκα του· έτσι και ο νούς, αφού ενωθή με την ψυχή χαίρετε αρρήτος και αποκτά ευφροσύνη".
Η συγκέντρωση του νού επιτυγχάνεται με την προθέρμαννσι της καρδίας. Ο αείμνηστος Γέροντας μου με τη δύσι του ηλίου καθόταν λίγη ώρα, έπαιρνε εικόνες απο την εσωτερική του κατάσταση και απο τη φύσι και μετά, αφού θερμαινόταν η καρδιά, άρχιζε την ευχή μεχρι των ορθρινών ωρών, οπότε γινόταν η Θεία λειτουργία. Τότε...
-Γέροντα, συγχωρέστε μου την διακοπή. Δεν μπόρεσα να σας παρακολουθήσω καλά. Τι θα πη θερμαίνε την καρδία; Πως θερμαίνεται και γιατί είναι απαραίτητη αυτή η εργασία για την "ευχή";
- Θα σε βοηθήση το παράδειγμα του ασώτου υιού. "εις εαυτόν δε ελθών είπε· πόσοι μίσθιοι του πατρός μου περισσεύουσιν άρτων εγω δε λιμώ απόλλυμαι! αναστάς πορεύσομαι προς τον Πατέρα μου..."
Δηλαδή σκέφθηκε την ευδαιμονία του πατρικού του σπιτιού, αλλά και την αθλιότητα την ιδική του και αμέσως παρακινείται στο να επιστρέψη στον Πατέρα. Κάνει μια δυνατή προσπάθεια για να εξαναγκάση την θέλησι και την επιθυμία να θελήσουν την επιστροφή.
Αυτό κάνουμε και για την "ευχή".
Προσπαθούμε να διαπιστώσουμε την αμαρτωλότητα, την αθλότητα μας. Βλέπουμε τις παρεκτροπές της ημέρας. Εξετάζουμε τα διάφορα περιστατικά και τις αμαρτίες, αλλά μόνον "ξώπετσα", δηλαδή εξωτερικά (χωρίς να κρίνουμε εμείς την καταδίκη μας, αυτό είναι έργο του Θεού, απλός αναφέρουμε και θυμόμαστε μπροστά μας όλες τις αμαρτίες μας) και αισθανόμαστε, σαν να βρισκώμαστε σε δικαστήριο και γίνεται η δίκη.
Ο Θεός στην έδρα, και εμείς στο σκαμνί του κατηγορούμενου. Όταν αυτό το αισθανθούμε, τότε αρχίζει η κραυγή: "ελέησον με". Στην περίπτωσι αυτή πρέπει να κλαύσουμε (όχι υποκριτικά και ψεύτικα) γιατί απο το κλάμα έρχεται η απλανής προσευχή.
Οι Πατέρες λένε πως, αν θέλη κανείς να αποκτήση βαθειά προσευχή και βαθειά ακόμη μοναχική ζωή, πρέπει να μάθη να κλαίη και να ζη σ' όλη την ένταση την αυτοκατηγορία, την "αυτομεμψία". Να θεωρή τον εαυτό του χειτότερο από όλους τους άλλους. Να τον θεωρή σαν ένα βρωμερό ζώο που ζη στα σκοτάδια της πλάνης και της άγνοιας.
Να διακρίνεται για το χάρισμα της "πρωτολογίας", όπως λέγει ο Μ. Βασίλειος "... επι δε τοις αμαρτίμασι κατηγορών σεαυτού και μη τους ετέρων ελέγχους αναμένων, ινα γένη κατά τον δίκαιον τον εαυτού κατήγορον εν πρωτολογία..." Πρώτος δηλαδή αυτός να κατηγορή τον εαυτό του, όπως λέγουν και οι Παροιμίες του Σολομώντος και κατ' αυτόν τον τρόπον να προετοιμάζεται για προσευχή.
Κάπου ο άγιος Ισαάκ γράφει πως πρίν προσευχηθούμε πέφτουμε στα γόνατα, βάζουμε τα χέρια μας πίσω, θεωρούμε τον εαυτό μας σαν κατάδικο. Τότε έρχεται ένας λογισμός αυτομεμψίας. Κάθε φορά μπορεί να είναι καινούριος. Στον λογισμό αυτό πρέπει να σταθούμε και να τον μελετήσουμε χωρίε φαντασιώσεις. Τότε πράγματι ο νους μετανοημένος κατέρχεται στην καρδία, αρχίζουμε και κλαίμε και γίνεται απερίσπαστη προσευχή.
Ενα παράδειγμα απο την κοσμική ζωή να χρησιμοποιήσω.
Ο κοσμικός άνθρωπος μόλις ενθυμήται μια σκέψη προσβολής που έκανε κάποιος και την επεξεργάζεται, αισθάνεται νυγμό στην καρδία και αρχίζει αμέσως να κλαίη. Αυτό γίνεται και με τον ασκούμενο στην προσευχή αλλά όχι με τέτοιες κοσμικές και εγωιστικές σκέψεις.
Απ' αυτή την αίσθηση (προξένησα λύπη στο Χριστό, απομακρύνθηκα απο τη Θεία Χάρι κ.λ.π) είναι δυνατόν η καρδιά να πληγωθή βαθειά . Όταν η καρδιά πληγωθή απο την αίσθηση της μετανοίας (όχι απο εξωτερική πίεση), πληγώνεται και πονάει περισσότερο απο το πληγωμένο σώμα.
Η πληγή αυτή συγκρατεί τον νου διαρκώς στο Θεό και ο "πληγωμένος" δεν μπορεί να κοιμηθή ακόμη και τη νύκτα, αισθανόμενος οτι βρίσκεται πάνω σε αναμμένα κάρβουνα.
Επομένως είναι δυνατόν να κάνη ενα τέταρτο προσευχή με έντασι και όλη τη μέρα και τη νύκτα, η πληγωμένη καρδιά να ενθυμήται τον Ιησού και αυτό λέγεται αδιάλειπτη προσευχή. Μπορεί επαναλαμβάνω αυτό να το επιτύχει με λίγα λεπτά εντατικής προσευχής μετά δακρύων και να αισθάνεται την ενέργεια της "ευχής" πολλές μέρες μέσα του.
Πρέπει να υπογραμμίσω οτι η συναίσθησι της αναξιότητας μας είναι τελείως απαραίτητη για την ενέργεια της "ευχής".
Η μεγαλύτερη πρόοδος εξαρτάται απο την μεγαλύτερη αύξησι της αναγνωρίσεως της αμαρτωλότητας μας.
Χωρίς αυτή την αναγνώριση δεν υπάρχει αληθινή προσευχή. Να συνδεθη επομένως η προσευχή με το πένθος. Πραγματικά οι Πατέρες διδάσκουν οτι η άνοδος στον ουρανό συνδέεται με την κάθοδο στον εαυτό μας. Όσο βυθίζουμε την προσοχή μας βαθειά στην ψυχή, τόσο και βρίσκουμε τ' απόκρυφα της· με την μετάνοια κατέρχεται η βασιλεία των Ουρανών στην καρδιά και μεταβάλλεται σε Παράδεισο και καρδιακό ουρανό. Η προτροπή "μετανοείται ήγγικε γαρ η Βασιλεία των Ουρανών" έχει πάντοτε ισχύ. Μόνο με την μετάνοια οδηγούμαστε στη θέα της Βασιλείας.
Η θέρμανση της καρδιάς με τη μνήμη του θανάτου
-Δεν υπάρχει περίπτωσι όταν ο άνθρωπος καταλάβη την αμαρτωλότητα του, να απογοητευθη και να εγκαταλείψη τον αγώνα;
-Υπάρχει οπωσδήποτε. Αν αυτό γίνη, σημαίνει οτι ο διάβολος έβαλε την ιδέα της αμαρτωλότητας, για να τον οδηγήση στην απόγνωσι. Όταν εμείς, μετά την αίσθηση της αμαρτωλότητας μας, στρεφώμαστε στον Θεό και με την προσευχή ζητούμε την Χάρι Του, σημαίνει ότι είναι δώρο Θεού (αυτή η μετάνοια και η επιστροφή στον Θεό ) ενέργεια της Χάριτος του Χριστού.
Εκτός απο την αίσθηση της αμαρτωλότητας, συνέχισε ο Γέρωντας, υπάρχουν και άλλοι τρόποι για να θερμανθή η καρδία. Είναι η μνήμη θανάτου. " Είναι οι τελευταίες μου ώρες, σκέπτεται, που ζω, σε λίγο έρχονται οι δαίμονες για να πάρουν τη ψυχή μου". Αυτή η σκέψι, όταν γίνεται αφάνταστα, προκαλεί φόβο και παρακινεί στην προσευχή.
Συνιστά ο Αββάς Θεόφιλος και είναι γραμμένο στο Γεροντικό κάτι που δείχνη πως περίπου μπορούμε να σκεφτώμαστε:
" Τι φόβος και τρόμος και καταναγκασμός έχει να μας πιάση, όταν η ψυχή θα χωρίζεται απο το σώμα! Γιατί θα έλθουν σε μας τότε οι ενάντιες δυνάμεις ολόκληρο πλήθος, οι άρχοντες του σκότους, οι κοσμοκράτορες του κακού, οι αρχές και εξουσίες, τα πνεύματα της αμαρτίας. Και θα κρατούν την ψυχή τιμωρητικά, παρουσιάζοντας της όλα τα αμαρτήματα, όπου έκανε με γνώση ή άγνοια, απο την νεότητα της εως την τωρινή της ηλικία. Θα την κατηγορούν λοιπόν εκεί για όλα όσα έπραξε.
Τι τρόμος λοιπόν θα κατέχη την ψυχή εκείνη την ώρα, εώς ότου βγή η απόφαση και ελευθερωθή. Αυτή θα είναι η ώρα του καταναγκασμού της, εως ότου δη τι θα απογίνη. Αλλά και οι θείες δυνάμεις θα στέκωνται κατά πρόσωπο εναντίων και θα παρουσιάζουν και αυτές τα καλά έργα. Νιώθει λοιπόν η ψυχή στέκοντας καταμεσής, τι φόβος και τρόμος την συνέχει (είναι γύρο της), εώς ότου βγή η απόφαση της δίκης της απο το δίκαιο Κριτή.
Και αν μεν είναι άξια, οι δαίμονες τιμωρούνται και η ίδια αρπάζεται απο αυτούς. Και απο τότε θα είναι αμέριμνη η μάλλον θα κατοική έτσι σύμφωνα με το ρητό: "ως εφραινομένων πάντων η κατοικία εν σοί". Τότε θα εκπληρώνεται το ρήτό " εκεί όπου δεν θα υπάρχει οδύνη, λύπη και στεναγμός".
Τότε απαλλαγμένη θα πορεύεται σ' εκείνη την ανεκλάλητη χαρά και δόξα όπου θα εγκατασταθή. Αν όμως βρεθή οτι έζησε σε αμέλεια, ακούει τα φοβερώτατα λόγια " να σηκωθή ο ασεβής (να φύγει απο εδώ), για να μην δει την δόξα του Κυρίου". Τότε την πιάνει ξαφνικά μέρα οργής, μέρα θλίψεως και καταναγκασμού, μέρα σκότους και γνόφου.
Παραδίδεται στο εξώτερο σκότος, καταδικάζεται στο αιώνιο πύρ και θα κολάζεται σε απέραντους αιώνες.
Τότε, πού (είναι) η καύχηση του πολέμου;
Πού η κενοδοξία (κυνήγη για δόξα);
Πού η ευχαρίστηση;
Πού η απόλαυση;
Πού η φαντακτερή ζωή;
Πού η ανάπαυση;
Πού η υπερηφάνεια;
Που τα χρήματα;
Πού η κοινωνική διάκριση;
Πού ο πατέρας;
Πού η μητέρα;
Πού ο αδελφός;
Ποιός θα μπορέση να την βγάλη, καθώς θα την καύση η φωτιά και θα βασανίζεται τόσο πικρά; ".
Η θέρμανση της ψυχής με την θύμιση του Παραδείσου
Άλλες σκέψεις κατάλληλες έιναι η αίσθηση της γλυκύτητος του Παραδείσου και η δόξα των αγίων, καθώς επίσης η μεγάλη αγάπη του Θεού. Ιδίως όταν την ημέρα εκείνη λειτουργήθηκε και κοινώνησε των Αχράντων Μυστηρίων.
-Λέγατε προηγουμένος για την θέρμανση της καρδιάς. Ότι αυτή επιτυγχάνεται με την σκέψη της Κολάσεως, του Παραδείσου, της αμαρτωλότητας μας κ.λ.π. Μήπως όμως αυτό δημιουργεί προβλήματα; Προειγουμένος εσείς λέγατε οτι πρέπει να κάνουμε αφάνταση προσευχή. Ο νούς να είναι ασχημάτιστος. Μήπως όμως αυτές οι εικόνες εμποδίζουν την καθαρά προσευχή;...
-Πρώτα πρώτα θέλω να τονίσω οτι αυτές οι σκέψεις δεν είναι... σκέψεις απλώς. Δεν είναι φαντασία, αλλά νοερά εργασία. Δεν σκεπτόμαστε απλώς αλλά ζούμε. Π.χ. κάποτε για λίγα λεπτά της ώρας σκεπτόμενος την κόλασι και οτι αυτός είναι ο αξιώτερος τόπος για μένα, λόγω των πολλών αμαρτιών μου, βρέθηκα σε κείνο το απελπιστικό σκοτάδι! Δοκίμασα τους αφόρητους πόνους και την ανέκφραστη οδύνη της. Και αφού συνήλθα απ' αυτή την κατάστασι όλο το κελλί βρωμούσε... Δεν μπορείτε να καταλάβετε τη βρώμα της κολάσεως και τον πόνο των κολασμένων ...
- Έπειτα, αυτή η προθέρμανσι, με αυτές τις σκέψεις, γίνεται πρίν απο την προσευχή. Γιατί, όταν αρχίση μετά την θέρμανσι η καρδιά να προσεύχεται, απαγορεύεται κάθε σκέψι γύρω απο τα θέματα αυτά και επιδιώκουμε την προσήλωσι του νου και της καρδιάς στις λέξεις της "ευχής". Έτσι επιτυγχάντεται το αφάνταστο για το οποίο οι Πατέρες τόσα είπαν. Να είναι δηλαδή " ανείδεος και αφάνταστος" ο νούς.
Η προσευχή είναι ένας αγώνας. Ενισχύει τον αγώνα του πιστού εναντίων του διαβόλου, αλλά και αυτή η ίδια είναι ένας οδυνηρός και αιματηρός αγώνας. Η προσπάθεια μας είναι να συγκεντρώσουμε τον νου μας στις λέξεις της "ευχής". Να καταστήσουμε τον νου μας κωφό και άλαλο σε κάθε σκέψη, είτε καλή είτε κακή, που θα μας φέρη ο πονηρός.
Δηλαδή να μην ακούμε τις έξωθεν ερχόμενες σκέψεις, ούτε να απαντούμε σ' αυτές. Χρειάζεται τελείως να τις περιφρονούμε και να μην θέλουμε να συζητήσουμε μαζί τους. Με κάθε τρόπο να επιδιώκουμε λοιπόν την πλήρη αφωνία του νου μας, διότι μόνο με την ενέργεια αυτή μπορούμε να διατηρήσουμε την ψυχή μας σε ηρεμία, ώστε να μπορεί να ενεργήση αποτελεσματικά η "ευχή".
Είναι γνωστό δε οτι από τον νου οι σκέψεις οδηγούνται στην καρδία και την ταράσσουν.
Ο ταραγμένος νους εγείρει τα κύματα στη θάλασσα, έτσι ο άνεμος των σκέψεων εγείρει κύματα στην ψυχή. Η προσοχή είναι απαραίτητη για την προσευχή. Γι' αυτό οι πατέρες μιλούν για συνδυασμένα περί νήψεως και προσευχής. Η νήψι (μετάνοια και συντριβή για τις αμαρτίες μας και στροφή προς τον Θεό) διατηρεί τον νου σε γρήγορσι και ετοιμότητα και η προσευχή φέρνει την Θεία Χάρι.
Λέγοντας την ευχή
Πρίν ξεκινήσουμε το ιερό έργο της "ευχής", ας έχουμε υπ' όψι μας οτι θα απαιτηθή εκ μέρους μας κατά την διάρκεια της, διακαής επιθυμία και υπομονετική προσδοκία, πολλή θέρμη και απέραντη υπομονή, συνδιασμένη, συνδιασμένη με την ελπίδα στην αγάπη του Θεού.
Αρχίζουμε με το "ευλογητός ο Θεός ...".
Λέμε το "Βασιλεύ ουράνιε...",
το τρισάγιον.
Έπειτα απαγγέλουμε με συντριβή και κατάνυξι τον 50ό ψαλμό της μετανοίας
και αμέσως μετά το "Πιστεύω".
Επιδιώκουμε στη συνέχεια να συγκεντρώσουμε το νού μας με την ησυχία και την σιωπή.
Θερμαίνουμε την ψυχή μας με διάφορες αφάνταστες σκέψεις, όπως είπαμε προηγουμένος και, αφού πυρωθεί, και ίσως, αφού χύσαμε και μερικά δάκρυα, αρχίζουμε την "ευχή".
Λέμε αργά τις λέξεις και επιδιώκουμε να μη δραπετεύη ο νούς, αλλά να παρακολουθή την πορεία των λέξεων.
Οι λέξεις ν' ακολουθούν η μια την άλλη, χωρίς να παρεμβάλλωνται μεταξύ αυτών άλλες σκέψεις και γεγονότα.
Μετά το "ελέησον με" αρχίζουμε αμέσως το " Κύριε Ιησού Χριστέ...". ώστε να σχηματίζεται, κατά κάποιον τρόπο, ένας κύκλος και να αποφέυγεται η παρέμβαση του διαβόλου.
Πρέπει να ξέρετε οτι ο διάβολος θα επιδιώκη με κάθε τρόπο να διασπά την ενότητα των λέξεων και να εισέρχεται στον νου και στην καρδιά. Θα επιδιώκη ν' ανοίξη μόνο ενα μικρό άνοιγμα για να τοποθετήση μια βόμβα (σκέψι) και να τινάξη όλη την ιερή προσπάθεια.
Να μη του το επιτρέψουμε... Να λέμε την "ευχή" δυνατά, ώστε να ακούη και το αυτί, γιατί έτσι βοηθείται ο νούς να προσηλωθή περισσότερο. Ένας άλλος τρόπος είναι να λέμε την "ευχή" με το νου ή την καρδιά αργά- αργά ..
Καθώς προχωρεί ο Χριστιανός στην εργασία της "ευχής" μπορεί να λιγοστεύη τις λέξεις. Ακόμη μερικές φορές μπορεί να επιμείνη κανείς στην λέξι "Ιησού", την οποία θα λέει επανειλημμένα και τότε ένα κύμμα γαλήνης και χαράς θα ξεσπά μέσα του. Θα πρέπει να παραμείνη σ' αυτή την γλυκήτητα που θα παρουσιασθή και να μη σταματά την προσευχή, έστω κι αν τελείωσς ο καθορισμένος κανόνας του.
Ν' αρπάξη αυτή τη θέρμη της καρδίας και να εκμεταλλευθή την δωρεά αυτή του Θεού! Διότι πρόκειται περί μεγάλου δώρου, που ο Θεός έστειλε απο τα ύψη. Αυτή η θερμότητα θα βοηθήση αποτελεσματικά το νου να προσκολληθή στις λέξεις της "ευχής", να κετέλθη στη καρδιά και να παραμείνη εκεί.
Αν θέλει κανείς να αφιερώση όλη τη μέρα στην προσευχή, ας ακούση την σύστασι των Αγίων Πατέρων. Μια ώρα να προσεύχεται, μια ώρα να διαβάζει και έπειτα πάλι μια ώρα να αφιερώνει στην προσευχή. Καθώς επίσης και όταν ασχολήται με το εργόχειρο, ας φροντίση να λέη την "ευχή".
Μετεωρισμός του νού και αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης
-Όταν γέροντα ο νούς μετεωρίζεται, και έχω παρατηρήση οτι αυτό συμβαίνει πολλές φορές, τότε τι μέθοδο να χρησιμοποιούμε για να τον συγκρατίσουμε;
- ...Κατ' αρχάς επ' ουδενί λόγω πρέπει να χάσουμε το θάρρος μας.
Έπειτα, αυτές τις ώρες να προσευχώμαστε κυρίως με τα χείλη. Είναι ίσως προνόμιο των δυνατών ανθρώπων, των "κεχαριτωμένων", να μπορούν εύκολα να συγκρατούν τον νου στις λέξεις και να προσεύχονται απερίσπαστα.
Επίσης την ώρα της προσευχής δεν πρέπει να δεχώμαστε ούτε και τις καλές σκέψεις. Γιατί τότε και οι καλές σκέψεις ερεθίζουν τον νου και, καθώς γίνεται ευερέθιστος, δέχεται και τις κακές. Δηλαδή οι καλές σκέψεις την ώρα της προσευχής ανοίγουν τον δρόμο για να εισέλθη θριαμβευτικά ο διάβολος και να διακόψη το ιερό έργο της προσευχής, και πέφτουμε σε πνευματική μοιχεία.
Γιατί οι Πατέρες λέγουν πως, όταν ο νούς, κατα την ώρα της "ευχής" , απομακρύνεται απο τη μνήμη του Θεού και περιπλανάται εδώ και εκεί, διαπράττει πνευματική μοιχεία. Προδίδει τον Θεό και Τον αρνήται. Υπάρχει μεγαλύτερη αμαρτία απο την προδοσία και την άρνηση του γλυκύτατου Ιησού και μάλιστα πρός χάρι του μισόν το καλο και φθονερού εχθρού;
Αν παρά ταύτα δεν μπορούμε να συγκρατήσουμε τον νου απο την διάχυσι του, χρειάζεται ο αγώνας μας να γίνη περισσότερο κοπιαστικός... Τότε καταφεύγουμε στην μελέτη την πατερική. Να μελετούμε διάφορα πατερικά βιβλία που θα συγκεντρώνουν τον νου.
Όταν κατά τη διάρκεια της μελέτης αισθανθούμε μιά κατάνυξι, τότε να σταματούμε και να λέμε την "ευχή". Να διαβάζουμε βιβλία που εγγράφησαν με την καρδιά και διαβάζονται ευχάριστα μ' αυτήν.
Δηλαδή ανάγνωση και "ευχή" μαζί. Να απαγγέλουμε διάφορους ύμνους του Προφητάνακος Δαυίδ ή να καταφεύγουμε στην ψαλμωδία. Ακόμη καλό είναι να έχουμε εκ των προτέρων διαλέξει μερικά κατανυκτικά τροπάρια που αναφέρονται στην αγάπη του Θεού, στην αμαρτωλότητα μας, στην δευτέρα παρουσία, στην επίκληση της θείας βοήθειας κ.λπ. και να τα λέμε διαβαστά, χωρίε δηλαδή να τα ψάλλουμε. Ή να λέμε διάφορες κατανυκτικές προσευχές, που συνέταξαν οι άγιοι Πατέρες. όπως του Αγ. Ισαάκ του Σύρου.
Είπα και προηγουμένος ότι σ' αυτές τις περιπτώσεις χρειάζεται να την λέμε με το στόμα. Ακόμη να γίνεται η "ευχή" χοντρα με το κομποσχοίνη. Βέβαια τότε έχουμε λίγους καρπούς, αλλά να μή μένουμε ποτέ χωρίς έστω και την μικρότερη απόλαυσι αυτών.
...
-Γιατί χρειάζεται όταν ο νούς υποφέρη, να επιμένουμε;
-Γιατί αμέσως μετά θα αρχίση η κάθαρσι του. Αυτό θα φανερωθή με τα δάκρυα. Θα αρχίσουν να τρέχουν ποταμηδόν τα δάκρυα και ο νούς θα καθαρίζεται και θα κατέρχεται στην καρδιά, οπότε θα σταματήση και ο πόνος, η ενόχληση. Δάκρυα που δεν θα μπορεί να τα συγκρατήση, που δε θα μπορεί να τα εξηγήση, που δεν κατάβαλε καμμιά προσπάθεια για το σκοπό αυτό.
-Γέροντα θέλω να μου πείτε περισσότερα πάνω στον πόνο της καρδιάς.
Ξέρω ότι οι Πατέρες δίνουν μεγάλη σπουδαιότητα σ΄αυτόν τον πόνο και τον θεωρούν σαν τον κατάλληλο δρόμο απο τον οποίο θα περάση η "ευχή" του Ιησού. Αν το κρίνετε σκόπιμο πέστε μου μερικές σκέψεις γύρω απο το θέμα αυτό.
- Είναι αλήθεια αυτό που είπες προηγουμένως. Οι Πατέρες, ασχοληθέντες με την "ευχή" του Ιησού ή μάλλον ζήσαντες αυτήν, πέρασαν απο το στάδιο αυτό και επομένως δίνουν μεγάλη σημασία. Πρέπει να έλθη αυτός ο πόνος, εννοείται βέβαια σ' εκείνους που ασχολούνται συνεχώς με την "ευχή" του Ιησού.
Δίνουν μεγάλη σημασία, γιατί απο τον πόνο αυτό, που σημαίνει οτι ο νους κατέρχεται στην καρδία και δια της ενέργειας του Αγίου Πνεύματος ενώνεται μ' αυτήν, σκορπίζεται γαλήνη στην ψυχή και στο σώμα, καθαρίζεται το λογιστικό μέρος της ψυχής και γίνεται σαφής διάκρισι των λογισμών.
Μόνον τότε μπορούν να διακριθούν οι λογισμοί, να καταλάβουμε την εξέλιξι τους και την κατάληξι τους. Έτσι ένας ησυχαστής, χωρίς να έχη διαπράξει εξωτερικά μια αμρτία , γνωρίζει άριστα την κατάστασι ενάς αμαρτωλού. Αυτό συμβαίνει, γιατί με την ασκητική επιστήμη ξέρει καλά την νοοτροπία του λογισμού, την πορεία και την κατάληξι τους.
Μέσα στα πλαίσια αυτά τοποθετείται και το γεγονός οτι ο ασκητής, επειδή η καρδία του έγινε τρομερά ευαίσθητη απο την ενέργεια της "ευχής", μπορεί την ώρα που προσεύχεται για κάποιον να καταλάβη σχεδόν αμέσως σε ποιά κατάσταση βρίσκεται. Γίνεται έτσι διορατικός...
Πολλοί βέβαια, για την κάθοδο του νου στην καρδία, χρησιμοποιούν πολλούς και διάφορους τρόπους, αλλά πρέπει να πούμε πως ο ασφαλέστερος τρόπος είναι η μετάνοια. Επομένως είναι πολύ καλό, το οτι αισθανόμαστε ενα πόνο στη καρδία ή άλλοτε μια θερμότητα και γενικά καταλαβαίνουμε την κίνηση και την αίσθησι της. Όταν όμως η καρδιά είναι δυνατή, συνίσταται η παραμονή εκεί της προσοχής μας και όταν πονάη.
Αυτό βέβαια θα το ξεκαθαρίση ο διακριτικός και πνευματέμφορος πνευματικός μας. Αυτός ο πόνος είναι υγιέστατος, φυσικότατος και σωτήριος. Πολλοί ασκητές νομίζουν πως είναι καρδιοπαθείς και επισκέπτονται τους γιατρούς και εκείνοι δεν τους βρίσκουν τίποτε. Είναι πόνος της Χάριτος. Δηλώνει οτι η προσευχή μπήκε μέσα στην καρδιά και ενεργείται εκεί. Αυτό είναι σημαντικό βήμα.
..
-Όταν ο νούς κατέλθη στην καρδιά παραμένει συνεχώς εκεί;
Και αν αυτό είναι έτσι, τότε πως ο άνθρωπος εργάζεται, κάνει το διακόνημα του κ.λ.π.;
- Πρώτα- πρώτα ο νούς δεν αφομοιώνεται, ούτε εξαφανίζεται. Ολοκληρώνεται και έρχεται στη φυσική του κατάστασι. Αφύσικος είναι όταν παραμένη έξω απο την ουσία του(την καρδιά). Με την "ευχή" αποβάλλει όλα τα ξένα στοιχεία.
Έπειτα ο νούς κατέρχεται στην καρδιά μένει, ας μου επιτρέψης την φράσι, και λίγο περίσσευμα. Με το περίσσευμα αυτό μπορεί να ασχολήται και με άλλα έργα, χωρίς να αποσπάται ο νούς απο την καρδιά. π.χ. Ένας Ιερεύς ησυχαστής μπορεί κατά την διάρκεια της Θείας Λειτουργίας να προσέχη και το τελετουργικό μέρος ή να λέγη κάτι σχετικό με την τέλεσι του Μυστηρίου στον διάκονο ή σε άλλο Ιερέα και όμως να μη διασπάται ο νούς απο την καρδία.
Όταν όμως αυτό το "περίσσευμα" του νου τρέχει σε πράγματα ανάρμοστα, είναι δυνατόν να αποκόψη τελείως τον νού απο την ουσία του. Γι' αυτό και ένας ασκητής, την ώρα που έκανε "ευχή", μετρούσε και τα κομποσχοίνια, ώστε να απασχολή και αυτό το περίσσευμα για να μη του προξενήση κακό. Ίσως βέβαια θα καταλάβατε οτι με το "περίσσευμα" μας πολεμά σφοδρά ο διάβολος.
Αποσπάσματα απο το βιβλίο:
Μια Βραδυά Στην Έρημο Του Αγίου Όρους
Συγγραφεύς: Α.Ι.Β.
Έκδοση:
Ιερά Μονή Γενεθλίου Της Θεοτόκου
(Πελαγίας)
2.
Ο Γέρων Ιωσήφ ο Ησυχαστής προς νέον που ερώτησε πέρι της ευχής:
Λοιπόν η πράξις της νοεράς προσευχής είναι να βιάσης τον εαυτό σου να λέει συνεχώς την ευχή με το στόμα, αδιαλείπτως.
Εις την αρχή γρήγορα· να μην προφθάνη ο νούς να σχηματίζη λογισμό μετεωρισμού. Να προσέχης μόνο στα λόγια.
"Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησον με".
Όταν αυτό πολυχρονίση, το συνηθίζει ο νούς και το λέγει. Και γλυκαίνεσαι ωσάν να έχης μέλι στο στόμα σου. Και θέλεις όλο να το λέγης. Αν το αφήνης, στεναχωρείσαι πολύ.
Όταν το συνηθίση ο νούς και χορτάση - το μάθη καλά - τότε το στέλνει εις την καρδίαν. Επειδή ο νούς είναι ο τροφοδότης της ψυχής και οτι καλόν ή πονηρόν ιδή ή ακούση, η δουλειά του είναι να το κατεβάση εις την καρδίαν, όπου είναι το κέντρο τηε πνευματικής και σωματικής δυνάμεως του ανθρώπου, ο θρόνος του νού· λοιπόν, όταν ο ευχόμενος κρατάη τον νούν του να μήν φαντάζεται τίποτε, αλλά προσέχει μόνον στα λόγια της ευχής, τότε αναπνέοντας ελαφρά με κάποιαν βίαν και θέλησιν εδικήν του τον κατεβάζει εις την καρδιάν· και τον κρατεί μέσα, και λέγει με ρυθμόν την ευχήν:
-Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησον με!
Εις την αρχή λέγει μερικές φορές την ευχήν και παίρνει μίαν αναπνοήν.
Κατόπιν, όταν αυτό συνηθίση να στέκη ο νούς εις την καρδίαν, λέγει εις κάθε αναπνοήν μίαν ευχήν.
"Κύριε Ιησού Χριστέ ":
βγαίνει η αναπνοή,
"ελέησον με":
βγαίνει.
Αυτό γίνεται μέχρις ότου επισκιάση και αρχίση να ενεργή η χάρις μέσα εις την ψυχήν·
μετά πλέον είναι θεωρία.
Λοιπόν παντού λέγεται η ευχή· και καθήμενος και στο κρεβάτι και περιπατώντας και όρθιος. "Αδιαλείπτως προσεύχεσθε, εν παντί ευχαριστείτε", λέγει ο Απόστολος. Δεν πρόκειται όμως μόνον όταν πλαγιάζης να προσεύχεσαι. Θέλει αγώνα· όρθιος-καθήμενος. " Όταν κουράζεαι, κάθεσαι. Και πάλιν όρθιος. Να μη σε πιάνη ο ύπνος.
Αυτά λέγονται "πράξις". Δειχνης την προαίρεση σου εις τον Θεό· το δε παν έγκειται σ' Αυτόν, εαν σου δώση. Ο Θεός είναι η αρχή και το τέλος. Η χάρις του ενεργεί όλα. Αυτή είναι η κινητήριος δύναμις.
Λοιπόν, εάν μπορέσεις να λέγης την ευχήν εκφώνως και αδιαλείπτως, σε δύο-τρείς μήνες την συνηθίζεις. Και επισκιάζει η χάρις και σε δροσίζει. Μόνο να την λέγης εκφώνως, χωρίς διακοπή.
Και όταν την παραλάβη ο νούς, τότε θα ξεκουρασθής με την γλώσσαν να την λέγεις. Και πάλιν, όταν την αφήνη ο νούς, αρχίζει η γλώσσα. Όλη η βία χρειάζεται εις την γλώσσαν, εως ότου να συνηθίσης εις την αρχήν· κατόπιν, όλα της ζωής σου τα έτη, θα την λέγη ο νούς χωρίς κόπον.
Εγω είμαι βέβαιος ότι θα την βρής την "ευχή". Μην αμφιβάλλης. Μόνο κτύπα ευθέως εις την θύρα του θείου ελέους και πάντως ο Χριστός θα σου ανοίξει. Αγάπησε τον πολύ για να λάβης πολύ. Εις την αγάπην Του, πολλήν η ολίγην, έγκειται η δόσις, πολύ ή ολίγον.
" Η μετά πνευματικής θεωρίας ευχή,
η γη της επαγγελίας εστί·
καθ' ην ρέει, ως γάλα και μέλι,
η γνώσις των περί προνοίας
και κρίσεως λόγων Θεού.."
Αγ. Μάξιμος Ομολογητής
