Δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι ο πρώτος οδηγός αυτοβελτίωσης είναι τα Ηθικά Νικομάχεια. Ο Αριστοτέλης ήδη στο πρώτο βιβλίο (από τα δέκα) τονίζει την πρακτική πλευρά της θεωρίας του: «Σκοπός δεν είναι να μάθουμε τι είναι ευδαιμονία, αλλά να γίνουμε ευδαίμονες», αποφαίνεται. Η ευδαιμονία είναι ενέργεια της ψυχής σύμφωνη με την αρετή. Επομένως, είμαστε ευδαίμονες, όταν ενεργούμε με συγκεκριμένο τρόπο. Ο Αριστοτέλης εξηγεί:
«Τις αρετές τις διακρίνουμε σε διανοητικές και ηθικές: τη σοφία, τη σύνεση και τη φρόνηση τις ονομάζουμε διανοητικές, τη γενναιοδωρία και τη σωφροσύνη ηθικές. Γιατί, όταν μιλάμε για το ήθος ενός ανθρώπου, δεν λέμε ότι είναι σοφός ή συνετός αλλά ότι είναι πράος ή σώφρων˙ επαινούμε όμως και τον σοφό για την ψυχική του διάθεση (κατὰ τὴν ἕξιν) και από τις ψυχικές διαθέσεις αρετές ονομάζουμε τις αξιέπαινες.» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1103 a3-10
Οι πρώτες, οι διανοητικές αρετές, «γεννιούνται και αυξάνονται» με τη διδασκαλία, για τον λόγο αυτό «έχουν ανάγκη από εμπειρία και χρόνο». Ο σοφός, ο συνετός και ο φρόνιμος άνθρωπος έχουν διδαχτεί προηγουμένως τη σοφία, τη σύνεση και τη φρόνηση. Αλλά αυτά αφορούν τις διανοητικές αρετές. Ο συγγραφέας θα αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος των Ηθικών Νικομαχείων στις ηθικές αρετές, συγκεκριμένα, στο πώς θα πρέπει να είναι ο χαρακτήρας μας, ώστε να γίνουμε ευδαίμονες. Η προσωπική μας ευδαιμονία χρειάζεται τη βοήθειά μας. Αν θέλουμε λοιπόν να «βελτιώσουμε» μόνοι μας τον εαυτό μας θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας τα ακόλουθα:
Συμβουλή πρώτη: Μέσον άριστον.
Η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν τα πάντα (όπως η υπερβολή και η έλλειψη στις σωματικές ασκήσεις βλάπτουν την υγεία), άρα και τη συμπεριφορά μας. Σύμφωνα με την αριστοτελική θεωρία, η ορθή μεσότητα (το μέσον ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη) διασφαλίζει την αρετή. Η ανδρεία, η πραότητα, η σωφροσύνη, για παράδειγμα, αποτελούν «μεσότητες» συμπεριφοράς και επιζητούνται. Η δειλία, η απάθεια και η αναισθησία είναι οι ελλείψεις τους και το θράσος, η οργιλότητα και η αναισχυντία οι υπερβολές τους. Οι πράξεις μας, οι ενέργειές μας, πρέπει να διέπονται από τη μεσότητα. Φυσικά, το αριστοτελικό μέσον δεν είναι το ίδιο για όλους. Η συμπεριφορά μας τιθασεύεται ανάλογα με τον χαρακτήρα μας.
Συμβουλή δεύτερη: Διαμόρφωσε τον χαρακτήρα σου με τη δύναμη της συνήθειας.
Οι ηθικές αρετές είναι ο χαρακτήρας μας. Ο Αριστοτέλης δεν αμφιβάλλει ότι γεννιόμαστε με χαρακτήρα, αλλά πιστεύει ότι μπορούμε να τον διαπαιδαγωγήσουμε. Όπως συμβαίνει με τις τέχνες, π.χ. γινόμαστε καλοί κιθαριστές παίζοντας κιθάρα, το ίδιο συμβαίνει με τις αρετές, τις αποκτούμε με την εξάσκηση. «Οι συνήθειες (αἱ ἕξεις) αποκτώνται από τις ίδιες τις ενέργειές τους» και γίνονται καθημερινές πράξεις. Δηλαδή, μαθαίνουμε να είμαστε σώφρονες, πράοι, θαρραλέοι, δίκαιοι, γενναιόδωροι και μεγαλόψυχοι όταν εξασκούμαστε καθημερινά σε αυτές τις συμπεριφορές.
Συμβουλή τρίτη: Να αγαπάς τον εαυτό σου (όχι όμως «με τα ελαττώματά του»).
Σε αντίθεση «με τους πολλούς», ο Αριστοτέλης θεωρεί τη φιλαυτία, όχι απλώς προτέρημα, αλλά εκ των ων ουκ άνευ χαρακτηριστικό του ευδαίμονα. Ο καλός άνθρωπος δεν βάζει τον εαυτό του σε δεύτερη μοίρα. Τον αγαπάει, τον φροντίζει και θέλει το καλύτερο γι’ αυτόν. Η φιλία προς τους άλλους ξεκινάει πρωτίστως από τη σχέση που έχουμε με τον εαυτό μας.
Συμβουλή τέταρτη: Κάνε καλούς φίλους και αφιέρωσέ τους χρόνο.
«Ο φίλος είναι ένας άλλος εαυτός μας», αποφαίνεται ο Αριστοτέλης και συνεχίζει: «Κανένας δεν θα επέλεγε να ζει χωρίς φίλους και ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά». Ο φιλόσοφος θα υπερθεματίσει για την αναγκαιότητα της φιλίας στην καθημερινή μας ζωή. Η φιλία συγκρίνεται με τη δικαιοσύνη, για να την υπερκεράσει: «Αν οι άνθρωποι είναι φίλοι, δεν χρειάζονται τη δικαιοσύνη, όταν όμως είναι δίκαιοι έχουν ανάγκη τη φιλία».
Συμβουλή πέμπτη: Να είσαι γενναιόδωρος.
Ο άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικὸν ζῷον». Ζούμε με τους άλλους και αισθανόμαστε όμορφα, όταν προσφέρουμε. Αυτό πρέπει να μας γίνει συνήθεια. Η γενναιοδωρία στέφεται η πιο αγαπητή αρετή. Βέβαια, έχει νόημα μόνο όταν το κάνουμε «με χαρά και όχι με λύπη», συμπληρώνει.
Θα είμαστε πάντα ευτυχισμένοι; Η ζωή είναι γεμάτη ανατροπές. Στις ανυπέρβλητες δυστυχίες ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι θα χρειαστούμε πολύ χρόνο. Ωστόσο, θα έχουμε δομήσει την προσωπικότητα που θα σταθεί με αξιοπρέπεια στην οδύνη. Εκεί είναι που «αστράφτει η ομορφιά» (διαλάμπει τὸ καλόν).
Φιλοσοφία για όλους:
Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους
Έλσα Νικολαΐδου
