Πριν λίγους μήνες ήρθε μία ασθενής μου και μου είπε πως ο σύζυγός της είχε διαγνωστεί με καρκίνο. Για ευνόητους λόγους έχω αλλάξει κάπως την ιστορία χωρίς να αλλοιώσω το νόημα ελπίζω. Μου είπε λοιπόν η κυρία Ελπίδα ας την ονομάσουμε, ότι ο σύζυγος έπρεπε να υποβληθεί τώρα σε μία αρκετά σημαντική εγχείρηση. Η ίδια ήταν εξοργισμένη με τη στάση του άντρα της ο οποίος συνέχιζε να καπνίζει όπως πριν, να τρώει πολύ, να περνάει την ώρα του βλέποντας τηλεόραση αντί να βγουν πια έξω σαν ζευγάρι και να φέρεται όπως είπε "σαν να μη συμβαίνει τίποτα". Θεώρησα λογικά τα αισθήματά της και την επιθυμία της να προετοιμαστεί σωματικά και ψυχολογικά ο άντρας της για μια τέτοιου είδους εγχείρηση. Μπορούσα όμως να κατανοήσω και τη στάση του άντρα της που με αυτόν τον τρόπο προσπαθούσε να προστατεύσει τον εαυτό του από μία εξαιρετικά αγχογόνα κατάσταση. Κι αυτό είναι που κάνουμε συχνά.
'Όταν έχουμε να αντιμετωπίσουμε μία δύσκολη κατάσταση, δύσκολα συναισθήματα ή επιθυμίες που δεν πρέπει να έχουμε, το κομμάτι του εαυτού μας που ονομάζεται "εγώ" προσπαθεί να μας προστατέψει και να επαναφέρει την ψυχική ισορροπία μας. Το Εγώ έχει ως στόχο να αποφύγει το άγχος και τις εσωτερικές συγκρούσεις και ο βασικός του ρόλος είναι να ελέγχει την πραγματικότητα για να δει αν μπορούμε να κάνουμε κάτι που θέλουμε ή αν πρέπει να κάνουμε κάτι άλλο. Δρα δηλαδή ως ο μεσολαβητής ανάμεσα στα θέλω μας (το κομμάτι του εαυτού μας που ονομάζεται ταυτότητα "Id") και στα πρέπει που η οικογένεια και η κοινωνία μας έχει θέσει (το κομμάτι μας που ονομάζεται "Υπερεγώ"). Αυτό είναι που συμβαίνει στην παραπάνω περίπτωση. Ο σύζυγος πρέπει να κάνει μία εγχείρηση που δε θέλει και αυτό του προκαλεί έντονο άγχος. Αυτό που θέλει είναι να μην είναι άρρωστος και να συνεχίσει τη ζωή του όπως πριν.
Τι γίνεται λοιπόν όταν υπάρξει μια τέτοια σύγκρουση μέσα μας; Το εγώ μας μπορεί να βρει πολλά ασυνείδητα "τεχνάσματα" για να αποκτήσουμε και πάλι την ψυχική μας ηρεμία. Αυτά ονομάζονται "Μηχανισμοί άμυνας του Εγώ". Στο συγκεκριμένο παράδειγμα ο άντρας της κυρίας Ελπίδας χρησιμοποιεί μία άμυνα που ονομάζεται άρνηση. Αρνείται δηλαδή ότι του συμβαίνει κάτι τόσο σοβαρό και συνεχίζει τη ζωή του, όπως είπε και η ασθενής μου, σαν να μην έγινε τίποτα. Οι μηχανισμοί άμυνας παρόλο που παραποιούν τα πράγματα, όπως στην περίπτωση που αρνείσαι πως μία κατάσταση συμβαίνει στην πραγματικότητα, μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε κάτι που δεν αντέχουμε όταν δε βρίσκουμε άλλο τρόπο. Θεωρούνται παθολογικοί όμως όταν ένα άτομο τους χρησιμοποιεί υπερβολικά ή όταν γίνονται ο αποκλειστικός τρόπος για να αντιμετωπίσει κάποιος τα προβλήματά του. Εδώ θα αναφέρω όσο πιο πολλές από τις ασυνείδητες άμυνες που χρησιμοποιούμε μπορώ, πάντα με παραδείγματα, για να καταλάβετε πώς λειτουργούν.
Απόσυρση: αποσύρεσαι από μία κατάσταση που σου προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα π.χ. κάποιος κοιμάται πολύ ή παίρνει ναρκωτικά για να αποφύγει την "άσχημη" πραγματικότητα.
Άρνηση: αρνείσαι ότι μία κατάσταση πραγματικά συμβαίνει π.χ. χωρίζεις με τον σύντροφό σου και για κάποιο διάστημα συμπεριφέρεσαι σαν να είσαστε ακόμα μαζί.
Παντοδυναμικός έλεγχος: αίσθηση ότι έχεις τον απόλυτο έλεγχο σε κάτι που σου συμβαίνει για να μειώσεις το άγχος π.χ. για να εξηγήσεις πώς κέρδισες το λαχείο, αρχίζεις να πιστεύεις πως το οφείλεις σε εσένα που το "διαισθάνθηκες" και διάλεξες τον σωστό αριθμό και όχι ότι απλά ήταν τυχαίο.
Εξιδανίκευση: θεωρείς κάποιον "παντοδύναμο" ή "τέλειο" και συχνά βασίζεσαι σ' αυτόν για να νιώσεις ασφαλής ή να
ξεπεράσεις το άγχος που σου προκαλούν οι δικές σου ανασφάλειες π.χ. ερωτεύεσαι κάποιον και πιστεύεις πως είναι τέλειος οπότε το να είναι κάποιος τέλειος μαζί σου, σου δίνει περισσότερη αξία.
Προβολή: κομμάτια του εαυτού μας που δε θέλουμε να δεχτούμε ότι τα έχουμε τα "δίνουμε" χωρίς να το καταλαβαίνουμε σε κάποιον άλλον π.χ. δεν είμαι εγώ κακός, είναι ο άλλος κακός.
Ενδοβολή: εσωτερικεύουμε την συμπεριφορά ανθρώπων που είναι στο περιβάλλον μας και φερόμαστε σαν κι αυτούς για να μειώσουμε το άγχος μας π.χ. ένα παιδί που για να μειώσει το άγχος του γιατί ο πατέρας του είναι επιθετικός γίνεται κι αυτός επιθετικός.
Προβλητική ταύτιση: εδώ προβάλλουμε ξανά κομμάτια του εαυτού μας στον άλλο και ο άλλος αρχίζει να φέρεται σαν να είναι πραγματικά αυτά που πιστεύουμε πως είναι π.χ. πιστεύεις πως δεν είσαι εσύ κακός αλλά κάποιος άλλος και αυτός αρχίζει σιγά-σιγά να φέρεται σαν να είναι κακός.
Διχοτόμηση: πιστεύουμε πως κάποιος είναι μόνο καλός ή μόνο κακός γιατί δεν αντέχουμε την αμφιθυμία δηλαδή ότι κάποιος που είναι καλός μπορεί να κάνει και κακά πράγματα και το αντίθετο π.χ. οι πολίτες μίας χώρας σε πόλεμο θεωρούν τους πολίτες της εχθρικής χώρας ως το απόλυτο κακό.
Διάσχιση: την στιγμή που σου συμβαίνει κάτι αβάσταχτο νιώθεις σαν να είσαι έξω από το σώμα σου και δεν συμβαίνει σ' εσένα π.χ. μία γυναίκα κατά τη διάρκεια του ξυλοδαρμού από τον άντρα της μπορεί να αισθανθεί σαν να "βγαίνει από το σώμα της".
Απώθηση: ξεχνάμε κάτι που μας προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση το οποίο μεταφέρεται στο ασυνείδητο μεν αλλά δεν σταματάει να μας επηρεάζει π.χ. σε ένα βιασμό ξεχνάμε τι έγινε.
Παλινδρόμηση: πηγαίνουμε πίσω σ' ένα προηγούμενο στάδιο ωρίμανσης γιατί μια καινούρια κατάσταση μας προκαλεί άγχος π.χ. ένα παιδί που μαθαίνει πως οι γονείς του θα χωρίσουν και αρχίζει να πιπιλάει το δάχτυλό του σαν να είναι βρέφος.
Μόνωση του συναισθήματος: βγάζουμε το συναίσθημα από μία κατάσταση γιατί είναι πολύ οδυνηρό π.χ. ένας γιατρός όταν πεθαίνει ένας ασθενής του μπορεί να μη νιώσει στεναχώρια για να μπορέσει να προχωρήσει στον επόμενο ασθενή.
Διανοητικοποίηση: εδώ υπάρχουν οδυνηρά συναισθήματα αλλά φέρεσαι σαν να μην υπάρχουν και αντιμετωπίζεις την κατάσταση πιο "κρύα" και "κλινικά" π.χ. λέει κάποιος "Στεναχωρήθηκα που έχασα όλη μου την περιουσία" και συνεχίζει περιγράφοντας τις αιτίες χωρίς να εκφράσει πραγματικά τη θλίψη του.
Εκλογίκευση: χρησιμοποιούμε τη λογική για να εξηγήσουμε μία συμπεριφορά ή συναίσθημα και να μην παραδεχτούμε τις πραγματικές αιτίες του π.χ. σκέφτεσαι "Θα δώσω τόσα λεφτά για να πάρω υπολογιστή αλλά τον χρειάζομαι και για τη δουλειά" ενώ δε σου είναι πραγματικά απαραίτητος ή "Ωραίο αυτό το σπίτι αλλά είναι μεγάλο για μένα" ενώ στην πραγματικότητα το θέλεις αλλά δεν έχεις τα λεφτά να το αγοράσεις.
Ηθικοποίηση: για να αποφύγεις το άγχος για κάτι που κάνεις πιστεύεις πως είναι ηθικά σωστό π.χ. οι ηγέτες μίας χώρας αρχίζουν πόλεμο με μία άλλη χώρα για να γλυτώσουν τους ανθρώπους της δεύτερης από τη δικτατορία ενώ η αλήθεια είναι ότι έχουν και προσωπικό όφελος.
Γνωστική απόσπαση: ένα άτομο έχει ιδέες, συναισθήματα ή συμπεριφορές που είναι αντίθετες μεταξύ τους αλλά δεν το αντιλαμβάνεται για να μην αγχωθεί π.χ. δηλώνει κάποιος πως δεν είναι ρατσιστής αλλά τον βλέπεις να γελάει με ρατσιστικά αστεία ή είναι ιερέας και αμαρτάνει.
Ακύρωση: ασυνείδητα προσπαθούμε να περιορίσουμε ένα αρνητικό συναίσθημα, συνήθως της ντροπής ή της ενοχής με μία συμπεριφορά ή στάση μας, λες και αυτή η συμπεριφορά "ως δια μαγείας" θα διορθώσει το κακό που κάναμε π.χ. ο σύζυγος που απάτησε τη γυναίκα του και της φέρνει λουλούδια.
Στροφή ενάντια στον εαυτό: ένα αρνητικό συναίσθημα που έχουμε προς έναν άνθρωπο αλλά δεν μπορούμε να το εκφράσουμε στρέφεται προς τον εαυτό μας π.χ. η επιθετικότητα που έχουμε για το αφεντικό μας και δεν μπορούμε να την εκφράσουμε γιατί θα μας απολύσει, στρέφεται σ' εμάς τους ίδιους και γινόμαστε υπερβολικά επικριτικοί με τον εαυτό μας.
Μετάθεση: εδώ το συναίσθημα που έχουμε προς κάποιον και δε θεωρούμε ασφαλές να το εκφράσουμε στον ίδιο, θα το εκφράσουμε σε κάποιον άλλον π.χ. η επιθετικότητα που θα νιώσουμε προς το αφεντικό μας και από φόβο μην μας απολύσει δεν την εκφράζουμε, θα στραφεί μόλις γυρίσουμε σπίτι προς τη γυναίκα ή τα παιδιά μας.
Αντιδραστικός σχηματισμός: η μετατροπή ενός συναισθήματος που μας φαίνεται απειλητικό στο ακριβώς αντίθετο π.χ. ο θυμός και η ζήλια προς το νεογέννητο αδερφάκι μπορεί να μετατραπεί σε υπερβολική αγάπη.
Αντιστροφή: εξαιτίας ενός συναισθήματος που για κάποιο λόγο το θεωρήσαμε επικίνδυνο αντί να νιώθουμε πως κάτι χρειαζόμαστε εμείς, το προσφέρουμε στους άλλους π.χ. ένας άνθρωπος που χρειάζεται φροντίδα ο ίδιος αφιερώνει τη ζωή του φροντίζοντας άλλους και γίνεται νοσοκόμος.
Ταύτιση: γίνεσαι σαν κάποιον άλλον συνήθως επειδή αυτός έχει κάτι που θα ήθελες να έχεις εσύ π.χ. το παιδάκι παριστάνει πως είναι ένας σούπερ ήρωας και έχει κι αυτός μαγικές δυνάμεις.
Εκδραμάτιση: προβαίνεις σε μία συμπεριφορά που ικανοποιεί συναισθήματα ή επιθυμίες σου, ακόμα κι αν αυτή δεν είναι επιτρεπτή, αντί να τα σκεφτείς και να τα εκφράσεις με άλλον τρόπο π.χ. ο έφηβος που δεν του αρέσει το σχολείο κάνει συνεχώς απουσίες αντί να σκεφτεί τι είναι αυτό που πραγματικά τον προβληματίζει ή να βρει τρόπο να κάνει πιο ευχάριστο τον χρόνο του εκεί.
Σεξουαλική επένδυση: όταν δίνεις σεξουαλική χροιά σε κάποια εμπειρία για να αποφύγεις οδυνηρά αισθήματα π.χ. νιώθεις σεξουαλικά αισθήματα προς το αφεντικό σου ενώ στην πραγματικότητα αισθάνεσαι φθόνο που αυτός έχει δύναμη και εξουσία ενώ εσύ δεν έχεις.
Μετουσίωση: η παρόρμηση του ανθρώπου που εκφράζεται με κοινωνικά αποδεκτό τρόπο π.χ. ένας άνθρωπος με σαδιστικές τάσεις γίνεται χειρούργος.
Αντιστάθμιση: διακρίνεσαι σε κάποιον τομέα για να κρύψεις τα αισθήματα μειονεξίας και ανεπάρκειας σε κάτι άλλο π.χ. δεν αισθάνεσαι όμορφος αλλά προσπαθείς να γίνεις έξυπνος, να μορφωθείς πολύ.
Υπάρχουν κι άλλες άμυνες όπως το χιούμορ, η πρόβλεψη, η παθητική επιθετικότητα, η σωματοποίηση αλλά νομίζω πως η λίστα είναι ήδη αρκετά μεγάλη. Ελπίζω όμως να σας βοήθησε να καταλάβετε κάτι παραπάνω για τον εαυτό σας και τους γύρω σας.
