Όταν ο Αϊνστάϊν έδινε ομιλίες σε διάφορα συνέδρια σε Πανεπιστήμια των ΗΠΑ, η ερώτηση που έκαναν οι σπουδαστές του ήταν η εξής:
-«Πιστεύετε στον Θεό;»
Και εκείνος απαντούσε:
-«Πιστεύω στον Θεό του Σπινόζα».
Ο Θεός του Σπινόζα
«Αυτό που φαντάζομαι είναι ότι, αν υπήρχε ο Θεός, θα σας έλεγε:
Σταμάτα να προσεύχεσαι και να χτυπιέσαι στο στήθος! Αυτό που θέλω να κάνεις είναι να βγεις έξω στον κόσμο και να χαρείς την ζωή σου. Θέλω να ζεις, να τραγουδάς, ναι χαίρεσαι και να απολαμβάνεις όλα αυτά που έχω φτιάξει για ‘σένα.
Σταμάτα πια να πηγαίνεις σε εκείνους τους μελαγχολικούς, σκοτεινούς και κρύους ναούς που εσύ ο ίδιος κατασκεύασες και λες πως είναι το σπίτι μου. Το σπίτι μου είναι στα βουνά, στα δάση, στα ποτάμια, στις λίμνες, στις θάλασσες. Εκεί είναι που ζω και εκφράζω την αγάπη μου για εσένα.
Σταμάτα να με θεωρείς υπεύθυνο για την μίζερη ζωή σου, εγώ ποτέ δεν σου είπα πως δεν υπήρχε τίποτε κακό σε ‘σένα ή ότι ήσουν αμαρτωλός, ή ότι η σεξουαλικότητα σου ήταν κάτι κακό. Το σεξ είναι ένα δώρο που σου έχω δώσει με το οποίο μπορείς να εκφράσεις την αγάπη, την έκσταση, την χαρά σου. Έτσι μη με κατηγορείς για όλα αυτά που σε έκαναν να πιστεύεις. Σταμάτα πια να διαβάζεις υποτιθέμενες αγίες γραφές που δεν έχουν να κάνουν τίποτα με εμένα. Αν δεν μπορείς να με διαβάσεις σε ένα ηλιοβασίλεμα, στην εξοχή, στο βλέμμα των φίλων σου, στα μάτια του παιδιού σου….. Δεν θα με βρεις σε κανένα βιβλίο!
Πίστεψε με και σταμάτα να με ρωτάς. Θα μου πεις πώς να κάνω την δουλειά μου; Σταμάτα να με φοβάσαι τόσο. Εγώ δεν σε κρίνω, δεν σε κριτικάρω, ούτε με ενοχοποιώ, ούτε χαλιέμαι, ούτε τιμωρώ. Εγώ είμαι αγνή αγάπη. Σταμάτα να μου ζητάς συγχώρεση, δεν υπάρχει τίποτα να συγχωρήσω. Αν εγώ σε έφτιαξα… εγώ σε γέμισα με πάθη, με όρια, με απολαύσεις, με συναισθήματα, με ανάγκες, με ασυνέπειες, με ελεύθερη βούληση. Πως μπορώ να σε συγχωρήσω εάν ανταποκρίνεσαι σε κάτι που εγώ έβαλα μέσα σου? Πως μπορώ να σε τιμωρώ επειδή είσαι αυτό που είσαι, εάν εγώ είμαι αυτός που σε έφτιαξα; Πιστεύεις πως θα μπορούσα να φτιάξω ένα μέρος για να καίω όλους εκείνους τους γιούς μου που συμπεριφέρονται άσχημα, για την υπόλοιπη αιωνιότητα; Τι είδους Θεός θα το έκανε αυτό;
Ξέχνα οποιουδήποτε τύπου εντολή, οποιουδήποτε τύπου νόμο, αυτά είναι κόλπα για να σε μεταχειρίζονται, για να σε ελέγχουν, ώστε μόνο να δημιουργούν τύψεις μέσα σου. Σεβάσου τους όμοιους σου και μην κάνεις αυτό που δεν θα ήθελες για ‘σένα. Το μόνο που σου ζητάω είναι να προσέξεις την ζωή σου, και η εγρήγορση σου να είναι ο οδηγός σου. Αγαπημένε μου, αυτή η ζωή δεν είναι μια δοκιμή, ούτε ένα επίπεδο, ούτε ένα βήμα στον δρόμο, ούτε μια πρόβα, ούτε ένα πρελούδιο προς τον παράδεισο.
Αυτή η ζωή είναι το μόνο που υπάρχει εδώ και τώρα το μοναδικό που έχεις ανάγκη. Είσαι απόλυτα ελεύθερος για να δημιουργήσεις στην ζωή σου έναν παράδεισο ή μια κόλαση. Δεν θα μπορούσα να σου πω αν υπάρχει κάτι άλλο μετά από αυτή την ζωή, αλλά μπορώ να σου δώσω μια συμβουλή. Ζήσε σαν να μην υπήρχα. Ζήσε σαν να ήταν η μοναδική σου ευκαιρία να απολαύσεις, να αγαπήσεις, να υπάρξεις.
Έτσι, αν δεν υπάρχει τίποτα, λοιπόν θα έχεις αξιοποιήσει την ευκαιρία που σου έδωσα. Και αν υπάρχει, να είσαι σίγουρος πως δεν θα σε ρωτήσω αν συμπεριφέρθηκες καλά ή κακά, θα σε ρωτήσω, σου άρεσε; Το διασκέδασες; Τι ήταν αυτό που απόλαυσες περισσότερο; Τι έμαθες;….
Σταμάτα να πιστεύεις σε ‘μένα, πιστεύω σημαίνει υποθέτω, φαντάζομαι, μαντεύω. Εγώ δεν θέλω να πιστεύεις σε ΄μένα, θέλω να με νιώθεις σε ‘σένα. Θέλω να με νιώθεις σε ‘σένα όταν φιλάς την αγαπημένη σου, όταν ντύνεις την κορούλα σου, όταν χαϊδεύεις τον σκύλο σου, όταν κάνεις μπάνιο στην θάλασσα. Σταμάτα να με επαινείς, τι είδους θεός εγωλάτρης νομίζεις ότι είμαι? Με κάνει να βαριέμαι όταν με επαινούν, με εκνευρίζει όταν μου εκφράζουν ευγνωμοσύνη. Νιώθεις ευγνώμων? Απόδειξε το προσέχοντας εσένα, την υγεία σου, τις σχέσεις σου, τον κόσμο. Νιώθεις ευλογημένος, προικισμένος; Έκφρασε την χαρά σου! Αυτός είναι ο τρόπος να με επαινείς. Σταμάτα να περιπλέκεις τα πράγματα και να επαναλαμβάνεις σαν παπαγάλος αυτά που σου έμαθαν για ΄μένα. Το μόνο σίγουρο είναι πως είσαι εδώ, πως είσαι ζωντανός, πως αυτός ο κόσμος είναι γεμάτος θαύματα. Γιατί να ψάχνεις περισσότερα θαύματα; Γιατί τόσες εξηγήσεις;
Μην με ψάχνεις έξω, δεν θα με βρεις, ψάξε με μέσα….εκεί είμαι, παλλόμενος μέσα σου.»
Anand Dilvar. Το Anand
Ο Σπινόζα έζησε μια εξαιρετικά απλή ζωή ως τροχιστής φακών, απορρίπτοντας επιβραβεύσεις και τιμές σε όλη του τη ζωή
Η εβραϊκή συναγωγή εκδίδει τον επίσημο αφορισμό του Μπαρούχ Σπινόζα. Το κείμενο ήταν αυστηρό και τραχύ:
«Καταραμένος να είναι την ημέρα και καταραμένος να είναι τη νύχτα […] Καταραμένος να είναι όταν φεύγει και καταραμένος να είναι όταν έρχεται. Ο Θεός […] θα σβήσει το όνομα του από τον Παράδεισο […] Κανείς δεν θα πρέπει να επικοινωνεί μαζί του […] ούτε να μείνει στην ίδια στέγη μαζί του […] ούτε να διαβάσει οτιδήποτε αυτός έχει γράψει».
Ο ευλογημένος (Μπαρούχ=ευλογημένος στα εβραϊκά) γινόταν καταραμένος. Κι όμως, είτε ο Θεός έσβησε το όνομα του από τον Παράδεισο είτε όχι, η ιστορία το κατέταξε στο «πάνθεον» των μεγάλων φιλοσοφικών πνευμάτων.
Ο εμβληματικός Ολλανδός φιλόσοφος Μπέντο ντε Σπινόζα (1936 – 1677) είναι ένα από τα πρόσωπα που αναδείχθηκαν στην Αναγέννηση, ένα ελεύθερο πνεύμα που κατάφερε στα χρόνια που έζησε να αναπτύξει πλούσιο συγγραφικό έργο, το οποίο και παραμένει μέχρι σήμερα αναλλοίωτο, επίκαιρο και ζωντανό.
Παρά το γεγονός ότι πέθανε πρόωρα, έμεινε στην ιστορία ως ένας φιλόσοφος που, με τις πρωτοπόρες απόψεις του, προκάλεσε την οργή των σύγχρονών του ως προς τις θεολογικές του πεποιθήσεις. Για τις αιρετικές του απόψεις, εκδιώχθηκε από την ιουδαϊκή κοινότητα στην οποία μαθήτευσε, ενώ, προκειμένου να μη θυσιάσει την πνευματική του ανεξαρτησία, αρνήθηκε την πανεπιστημιακή έδρα που του προσφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Ο Σπινόζα συγκαταλέγεται στις σημαντικότερες μορφές του ορθολογιστικού ρεύματος που κατέκλυσε την Ευρώπη του 17ου αιώνα. Θεωρείται εν γένει συνεχιστής των ιδεών του Καρτέσιου, παρά τις αντιδράσεις του στην καρτεσιανή δυαρχία, αλλά και στοχαστής που προσπάθησε να συμφιλιώσει τον μεσαιωνικό αριστοτελισμό με τα δεδομένα μιας νέας επιστημονικής σκέψης.
Ο Σπινόζα συμβολίζει την αδιάκοπη προσήλωση στην αξία της πνευματικής ελευθερίας. Αποσυνάγωγος και εξόριστος στην ίδια του τη χώρα, κι όμως δεν λύγισε, δεν υπέκυψε ποτέ. Αντιθέτως, υπερασπίστηκε απαρέγκλιτα την ελευθερία, την ανοχή και την ισότητα. Υποστήριξε με σθένος τη δημοκρατία και το δικαίωμα αντίστασης των πολιτών σε κάθε μορφής τυραννία. Αγωνίστηκε με θάρρος ενάντια στις προκαταλήψεις, τον παραλογισμό και τις πνευματικές δεισιδαιμονίες της εποχής του, αναζήτησε την αλήθεια και αφιέρωσε τη ζωή του στη φιλοσοφία.
Το έργο και η φιλοσοφική του στάση άσκησαν ιδιαίτερη επιρροή στην εξέλιξη των ιδεών έως τις ημέρες μας. Η ρηξικέλευθη φιλοσοφία του διαμόρφωσε τα θεμέλια του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού του 18ου αιώνα, δηλαδή της μη μετριοπαθούς και αντι-συντηρητικής πλευράς του Διαφωτισμού, η οποία προασπίστηκε την απόλυτη ελευθερία σκέψης και έκφρασης.
Οι ιδέες του επηρέασαν καθοριστικά διανοητές, όπως ο Λάιμπνιτζ, ο Μπέιλ, ο Χιουμ, ο Λέσινγκ, αλλά και μεταγενέστερους φιλοσόφους, όπως ο Χέγκελ και ο Νίτσε. Ακόμη και ο Αϊνστάιν δήλωνε ενθουσιώδης υποστηρικτής της σπινοζικής φιλοσοφίας.
Το εύρος και η σημασία του έργου του Σπινόζα δεν έγιναν πλήρως κατανοητά παρά μόνο χρόνια μετά τον θάνατό του. Θέτοντας τα θεμέλια για τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα και τη σύγχρονη κριτική της Αγίας Γραφής, περιλαμβανομένων των σύγχρονων αντιλήψεων για το άτομο και, αναμφίβολα, το σύμπαν, θεωρείται ένας από τους μεγάλους ορθολογιστές της φιλοσοφίας του 17ου αιώνα.
Η Ηθική του Σπινόζα
Το αριστούργημά του, η μεταθανάτια Ηθική, με το οποίο αντιτάχθηκε στο δυϊσμό πνεύματος-σώματος του Καρτέσιου, τού χάρισε την αναγνώριση ως ενός από τους σημαντικότερους διανοητές της Δυτικής φιλοσοφίας. Με την Ηθική ο Σπινόζα έγραψε το τελευταίο αδιαμφισβήτητο αριστούργημα στα Λατινικά, στο οποίο οι εκλεπτυσμένες αντιλήψεις της μεσαιωνικής φιλοσοφίας στρέφονται τελικά ενάντια στον εαυτό τους και καταστρέφονται εντελώς.
Στην Ηθική, o «Θεός», σχεδόν ταυτιζόμενος με την ίδια τη Φύση στο σύνολό της, προσδιορίζεται ως το απολύτως άπειρο, αιώνιο και ελεύθερο ον: υπάρχει αναγκαία και διαθέτει ισχύ δίχως ανάλογο στον κόσμο. Στην πραγματικότητα, καθετί που είναι «είναι στον Θεό» και καθετί που συμβαίνει είναι προκαθορισμένο από Εκείνον. Ωστόσο, ο Θεός δεν έχει κανέναν «προδιαγεγραμμένο τελικό σκοπό», με άλλα λόγια, ούτε έφτιαξε τον κόσμο για τον άνθρωπο, ούτε «τον άνθρωπο για να τον λατρεύει».
Ο Σπινόζα έζησε μια εξαιρετικά απλή ζωή ως τροχιστής φακών, απορρίπτοντας επιβραβεύσεις και τιμές σε όλη του τη ζωή, περιλαμβανομένων υψηλού κύρους θέσεων διδασκαλίας. Την οικογενειακή κληρονομιά την άφησε στην αδελφή του. Τα φιλοσοφικά του επιτεύγματα και ο ηθικός του χαρακτήρας έκαναν τον φιλόσοφο του 20ού αιώνα Ζιλ Ντελέζ να τον αποκαλέσει «πρίγκιπα των φιλοσόφων».
Ο φιλόσοφος Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ δήλωσε ότι από όλους τους σύγχρονους φιλοσόφους: «Ή είσαι Σπινοζικός ή δεν είσαι καθόλου φιλόσοφος».
Ο Σπινόζα «έφυγε» σε ηλικία 44 ετών, μάλλον λόγω κάποιας ασθένειας των πνευμόνων (ίσως φυματίωση ή πνευμονοκονίαση), μία αρρώστια που επιδεινώθηκε από τη λεπτή σκόνη γυαλιού που εισέπνεε κατά το τρόχισμα των οπτικών φακών.
Κείμενο από το βιβλίο «Conversaciones con mi guia» (σελίδες 126-133) του Anand Dilvar. Το Anand Dilvar είναι το ψευδώνυμο του Μεξικανού συγγραφέα Francisco Javier Angel Real. Η πηγή του αποσπάσματος στα ισπανικά εδώ.
