Ενώ στους ανθρώπους αρέσει να πιστεύουν ότι είναι λογικοί, το γεγονός και μόνο ότι είναι ότι άνθρωποι τους κάνει να βρίσκονται συνεχώς υπό την επίδραση γνωστικών προκαταλήψεων. Αυτές οι προκαταλήψεις δυστυχώς διαστρεβλώνουν τη σκέψη, επηρεάζουν τις πεποιθήσεις και επηρεάζουν τις αποφάσεις και τις κρίσεις που λαμβάνουν οι άνθρωποι κάθε μέρα.
Μερικές φορές αυτές οι προκαταλήψεις είναι αρκετά προφανείς και μπορεί ακόμη και να διαπιστώσετε ότι τις αναγνωρίζετε στον εαυτό σας ή στους άλλους. Σε άλλες περιπτώσεις, αυτές οι προκαταλήψεις είναι τόσο λεπτές που είναι σχεδόν αδύνατο να παρατηρηθούν.
Γιατί συμβαίνουν όμως αυτές οι προκαταλήψεις;
Γιατί δεν δίνουμε την δέουσα προσοχή όπως θα έπρεπε σε αυτά που βλέπουμε. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να αξιολογήσουμε κάθε πιθανή λεπτομέρεια και γεγονός όταν σκεφτόμαστε γι’ αυτά και μετασχηματίζουμε τις σκέψεις σε απόψεις. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, συχνά βασιζόμαστε σε νοητικές ‘συντομεύσεις’ που επιταχύνουν την ικανότητά μας να κάνουμε κρίσεις, αλλά αυτός ο γρήγορος τρόπος σκέψης μερικές φορές οδηγεί σε μία μεροληψία.
Οι παρακάτω 19 προκαταλήψεις είναι μερικές μόνο από τις διάφορες γνωστικές προκαταλήψεις, που έχουν όμως ισχυρή επιρροή στο πώς σκέφτεστε, πώς αισθάνεστε και πώς συμπεριφέρεστε.
1. Η μεροληψία επιβεβαίωσης (Confirmation Bias).
Είναι η τάση να ακούμε πιο συχνά πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις προ-υπάρχουσες πεποιθήσεις μας. Μέσω αυτής της προκατάληψης, οι άνθρωποι τείνουν να προτιμούν τις πληροφορίες που ενισχύουν τα πράγματα που ήδη σκέφτονται ή ήδη πιστεύουν.
Για παράδειγμα,
- Δίνουμε προσοχή μόνο σε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις μας για τον πόλεμο στην Ουκρανία ή τον Πούτιν ή για το πως συμπεριφέρονται αυτοί που λέμε ακραίοι.
- Ακολουθούμε μάλιστα μόνο άτομα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που μοιράζονται τις απόψεις μας, τους υπόλοιπους τους διαγράφουμε ή αγνοούμε.
- Επιλέγουμε πηγές ειδήσεων που παρουσιάζουν ιστορίες που υποστηρίζουν τις απόψεις μας
- Αρνούμενοι να ακούσουμε την αντίπαλη πλευρά
- Δεν εξετάζουμε όλα τα γεγονότα με λογικό και ορθολογικό τρόπο.
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους συμβαίνει αυτό. Ο ένας είναι ότι η επιβεβαίωση των υπαρχουσών απόψεων μας, μας βοηθά στον περιορισμό των ψυχικών πόρων που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να λάβουμε αποφάσεις. Βοηθά, επίσης, στην προστασία της δικής μας αυτοεκτίμησης κάνοντας τους ανθρώπους να αισθάνονται ότι οι πεποιθήσεις τους είναι σωστές και δεν χρειάζονται να καταβάλουν κόπο για να αλλάξουν.
Οι άνθρωποι στις δύο πλευρές ενός ζητήματος μπορούν να ακούσουν την ίδια ιστορία και να φύγουν ερμηνεύοντας την με διαφορετικό τρόπο, που πιστεύουν ότι επικυρώνουν την υπάρχουσα άποψή τους. Αυτό συχνά είναι ένδειξη ότι η μεροληψία επιβεβαίωσης λειτουργεί για να “προκαταλάβει” τις απόψεις τους.
Σύμφωνα με το Simply Psychology , υπάρχουν μερικοί λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι έχουν προκατάληψη επιβεβαίωσης, όπως:
- Η ανάγκη για έναν αποτελεσματικό τρόπο χειρισμού νέων πληροφοριών – Έχουμε ατελείωτες ποσότητες πληροφοριών που έρχονται σε εμάς από όλες τις κατευθύνσεις, θα ήταν αδύνατο να τις αναλύσουμε όλες για να σχηματίσουμε μια εντελώς αμερόληπτη γνώμη για οτιδήποτε. Εξαιτίας αυτού, οι άνθρωποι τείνουν να αναζητούν μόνο πληροφορίες που θέλουν ή χρειάζονται για να ενημερώσουν τις ήδη αποφάσεις τους.
- Για να διατηρήσετε την αυτοεκτίμηση κάποιου – Οι άνθρωποι αναζητούν πληροφορίες για να υποστηρίξουν την ακρίβεια των πεποιθήσεών τους για να αισθάνονται ικανοί και σίγουροι.
- Για τη μείωση της γνωστικής ασυμφωνίας – Η γνωστική ασυμφωνία είναι η ψυχική σύγκρουση που προκύπτει από την πίστη σε δύο αντιφατικές ιδέες. Η σύγχυση που προκύπτει όταν κάποιος εκτίθεται σε πληροφορίες που δεν τον επιβεβαιώνουν οδηγεί σε ψυχολογικό στρες, το οποίο μπορεί να αποφευχθεί απλά επιδιώκοντας ενισχυτικά στοιχεία μιας και μόνο πεποίθησης.
Το πρόβλημα με αυτή την μεροληψία είναι ότι μπορεί να οδηγήσει σε κακές επιλογές, σε αδυναμία ακρόασης αντίθετων απόψεων ή ακόμη και να δώσει αφορμή σε άλλους διαφορετικούς ανθρώπους να κρατήσουν τις απόψεις τους.
2. Η εκ των υστέρων μεροληψία (Hindsight Bias)
Είναι μια κοινή γνωστική προκατάληψη που περιλαμβάνει την τάση να βλέπουμε τα γεγονότα, ακόμη και τα τυχαία, ως πιο προβλέψιμα από ό,τι είναι. Αναφέρεται επίσης συνήθως ως το φαινόμενο “ότι αυτό το ήξερα από παλιά”.
Μερικά παραδείγματα της εκ των υστέρων μεροληψίας περιλαμβάνουν:
- Επιμένοντας ότι ήξερες ποιος θα κέρδιζε έναν ποδοσφαιρικό αγώνα μόλις ολοκληρωθεί ο αγώνας
- Πιστεύοντας ότι ήξερες από παλιά ότι ένας πολιτικός υποψήφιος επρόκειτο να κερδίσει τις εκλογές
- Λέγοντας ότι ήξερες ότι δεν επρόκειτο να κερδίσεις, αφότου έχασες το ρίξιμο ενός νομίσματος κορώνα-γράμματα με έναν φίλο
- Βλέποντας τι έκανες σε ένα διαγώνισμα και νομίζεις ότι ήξερες τις απαντήσεις στις ερωτήσεις που έχασες
- Πιστεύοντας ότι θα μπορούσες να είχες προβλέψει ποιες μετοχές θα ανέβαιναν (εκ των υστέρων πάντα)
Η εκ των υστέρων μεροληψία συμβαίνει για έναν συνδυασμό λόγων, συμπεριλαμβανομένης της ικανότητάς μας να “θυμόμαστε λάθος” προηγούμενες προβλέψεις, ή της τάσης μας να βλέπουμε τα γεγονότα ως αναπόφευκτα και της τάσης μας να πιστεύουμε ότι θα μπορούσαμε να είχαμε προβλέψει ορισμένα γεγονότα.
Το αποτέλεσμα αυτής της προκατάληψης είναι ότι μας κάνει να υπερεκτιμούμε την ικανότητά μας να προβλέψουμε γεγονότα. Αυτό μπορεί μερικές φορές να οδηγήσει τους ανθρώπους να παίρνουν ασύνετα ρίσκα.
3. Η προκατάληψη αγκύρωσης (Anchoring Bias)
Είναι η τάση να επηρεαζόμαστε υπερβολικά από την πρώτη πληροφορία που ακούμε. Μερικά παραδείγματα για το πώς λειτουργεί αυτό:
- Ο πρώτος αριθμός που εκφράζεται κατά τη διάρκεια μιας διαπραγμάτευσης της τιμής ενός προϊόντος γίνεται συνήθως το σημείο που αγκιστρωνόμαστε, θα λέγαμε, στην οποία βασίζονται όλες οι περαιτέρω διαπραγματεύσεις μας.
- Η ακρόαση ενός τυχαίου αριθμού μπορεί να επηρεάσει τις εκτιμήσεις για εντελώς άσχετα θέματα.
- Οι γιατροί μπορεί να γίνουν επιρρεπείς στην προκατάληψη αγκύρωσης κατά τη διάγνωση ασθενών. Οι πρώτες εντυπώσεις του γιατρού για τον ασθενή συχνά δημιουργούν ένα σημείο αγκύρωσης, που μερικές φορές μπορεί να επηρεάσει λανθασμένα όλες τις επόμενες διαγνωστικές εκτιμήσεις.
Ενώ η ύπαρξη της μεροληψίας αγκύρωσης είναι καλά τεκμηριωμένη, οι αιτίες της δεν είναι ακόμα πλήρως κατανοητές. Ορισμένες έρευνες υποδηλώνουν ότι η πηγή των πληροφοριών αυτής της αγκιστροποίησης μπορεί να παίζει κάποιο ρόλο. Άλλοι παράγοντες όπως το priming και η διάθεση μας φαίνεται επίσης να παίζουν κάποιο ρόλο.
Όπως και άλλες γνωστικές προκαταλήψεις, η αγκύρωση μπορεί να έχει επίδραση στις αποφάσεις που παίρνετε κάθε μέρα. Για παράδειγμα, μπορεί να επηρεάσει το ποσό που είστε διατεθειμένοι να πληρώσετε για το σπίτι σας. Ωστόσο, μερικές φορές μπορεί να οδηγήσει σε κακές επιλογές και να κάνει πιο δύσκολο για τους ανθρώπους να εξετάσουν άλλους παράγοντες που μπορεί επίσης να είναι σημαντικοί.
Το φαινόμενο της παραπληροφόρησης είναι η τάση ώστε οι αναμνήσεις μας να επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από πράγματα που συνέβησαν μετά το ίδιο το πραγματικό γεγονός. Ένα άτομο που είναι μάρτυρας ενός αυτοκινητιστικού ατυχήματος ή ενός εγκλήματος μπορεί να πιστεύει ότι η ανάμνησή του είναι κρυστάλλινη, αλλά οι ερευνητές έχουν ανακαλύψει ότι η μνήμη είναι εκπληκτικά επιρρεπής ακόμη και σε πολύ λεπτές επιρροές.
Για παράδειγμα:
- Η έρευνα έχει δείξει ότι η απλή υποβολή ερωτήσεων για ένα γεγονός μπορεί να αλλάξει τις αναμνήσεις κάποιου γι’ αυτό που συνέβη.
- Η παρακολούθηση μιας τηλεοπτικής κάλυψης μπορεί να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι θυμούνται το γεγονός.
- Το να ακούτε άλλους ανθρώπους να μιλούν για μια ανάμνηση από τη δική τους οπτική γωνία, μπορεί να αλλάξει τη μνήμη σας για το τι συνέβη.
Σε ένα κλασικό πείραμα από την ειδική στη μνήμη Elizabeth Loftus, οι άνθρωποι που παρακολούθησαν ένα βίντεο με ένα τροχαίο ατύχημα ρωτήθηκαν στη συνέχεια μία από τις δύο ελαφρώς διαφορετικές ερωτήσεις: “Πόσο γρήγορα πήγαιναν τα αυτοκίνητα όταν χτυπούσαν το ένα το άλλο;” ή “Πόσο γρήγορα πήγαιναν τα αυτοκίνητα όταν έπεσαν το ένα πάνω στο άλλο;”
Όταν οι μάρτυρες ανακρίθηκαν στη συνέχεια μια εβδομάδα αργότερα εάν είχαν δει σπασμένο γυαλί, εκείνοι στους οποίους είχε γίνει η «θρυμματισμένη» εκδοχή της ερώτησης ήταν πιο πιθανό να αναφέρουν εσφαλμένα ότι είχαν δει σπασμένο γυαλί.
Υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που μπορεί να παίζουν ρόλο σε αυτό το φαινόμενο. Οι νέες πληροφορίες ενδέχεται να αναμειχθούν με παλιότερες αναμνήσεις. Σε άλλες περιπτώσεις, νέες πληροφορίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να συμπληρώσουν “κενά” στη μνήμη.
Οι επιπτώσεις της παραπληροφόρησης μπορεί να κυμαίνονται από ασήμαντες έως πολύ πιο σοβαρές. Μπορεί να σας κάνει να θυμάστε λάθος κάτι που νομίζατε ότι συνέβη στη δουλειά ή μπορεί να οδηγήσει σε λάθος αναγνώριση του λάθος υπόπτου σε μια ποινική υπόθεση.
5. Η μεροληψία ηθοποιού-παρατηρητή (Actor-Observer Bias)
Είναι η τάση να αποδίδουμε τις δικές μας ενέργειες σε εξωτερικές επιρροές και τις ενέργειες των άλλων σε δικές μας – εσωτερικές. Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους άλλους και το πώς αποδίδουμε τις ενέργειές τους εξαρτάται από μια ποικιλία μεταβλητών, αλλά μπορεί να επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από το αν είμαστε ο ηθοποιός ή ο παρατηρητής σε μια κατάσταση.
Όταν πρόκειται για τις δικές μας πράξεις, είναι συχνά πολύ πιθανό να αποδώσουμε τα πράγματα σε εξωτερικές επιρροές. Για παράδειγμα:
- Μπορεί να παραπονεθείτε ότι αστοχήσατε σε μια σημαντική συνάντηση επειδή είχατε jet lag.
- Μπορεί να πείτε ότι απέτυχες σε μια εξέταση επειδή ο δάσκαλος έθεσε πάρα πολλές ερωτήσεις.
Ωστόσο, όταν πρόκειται να εξηγήσουμε τις πράξεις άλλων ανθρώπων, είναι πολύ πιο πιθανό να αποδώσουμε τη συμπεριφορά τους σε εσωτερικές αιτίες. Για παράδειγμα:
- Ένας συνάδελφος χάλασε μια σημαντική παρουσίαση επειδή είναι τεμπέλης και ανίκανος (όχι επειδή είχε και jet lag).
- Ένας συμφοιτητής απέτυχε σε ένα τεστ επειδή του λείπει η επιμέλεια και η ευφυΐα (και όχι επειδή έκαναν το ίδιο τεστ με εσάς με όλες αυτές τις ερωτήσεις – κόλπα).
Ενώ υπάρχουν πολλοί παράγοντες που μπορεί να παίζουν ρόλο, η προοπτική παίζει βασικό ρόλο. Όταν είμαστε οι ηθοποιοί σε μια κατάσταση, είμαστε σε θέση να παρατηρήσουμε τις δικές μας σκέψεις και συμπεριφορές. Όταν πρόκειται για άλλους ανθρώπους, ωστόσο, δεν μπορούμε να δούμε τι σκέφτονται. Αυτό σημαίνει ότι εστιάζουμε στις δυνάμεις της κατάστασης για τον εαυτό μας, αλλά μαντεύουμε τα εσωτερικά χαρακτηριστικά που προκαλούν τις ενέργειες των άλλων ανθρώπων.
Το πρόβλημα με αυτό είναι ότι συχνά οδηγεί σε παρεξηγήσεις. Κάθε πλευρά μιας κατάστασης κατηγορεί ουσιαστικά την άλλη πλευρά αντί να σκέφτεται όλες τις μεταβλητές που μπορεί να παίζουν κάποιο ρόλο.
Είναι η τάση που έχουν οι άνθρωποι να υπερεκτιμούν πόσο συμφωνούν οι άλλοι με τις δικές τους πεποιθήσεις, συμπεριφορές, στάσεις και αξίες. Για παράδειγμα:
- Σκέφτεστε ότι άλλοι άνθρωποι μοιράζονται τη γνώμη σας για αμφιλεγόμενα θέματα
- Υπερεκτίμηση του αριθμού των ανθρώπων που είναι παρόμοιοι με εσάς
- Πιστεύοντας ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων μοιράζεται τις προτιμήσεις σας
Οι ερευνητές πιστεύουν ότι το φαινόμενο της ψευδούς συναίνεσης συμβαίνει για διάφορους λόγους. Πρώτον, τα άτομα με τα οποία περνάμε τον περισσότερο χρόνο, η οικογένεια και οι φίλοι μας, συχνά τείνουν να μοιράζονται πολύ παρόμοιες απόψεις και πεποιθήσεις. Εξαιτίας αυτού, αρχίζουμε να πιστεύουμε ότι αυτός ο τρόπος σκέψης είναι η άποψη της πλειοψηφίας ακόμη και όταν βρισκόμαστε με άτομα που δεν ανήκουν στην ομάδα της οικογένειας και των φίλων μας.
Ένας άλλος βασικός λόγος για τον οποίο αυτή η γνωστική προκατάληψη μας παρασύρει τόσο εύκολα είναι ότι το να πιστεύουμε ότι οι άλλοι άνθρωποι είναι ακριβώς όπως εμείς και είναι καλό για την αυτοεκτίμησή μας. Μας επιτρέπει να νιώθουμε «φυσιολογικά» και να διατηρούμε μια θετική άποψη για τον εαυτό μας σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους.
Αυτό μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους όχι μόνο να πιστεύουν λανθασμένα ότι όλοι οι άλλοι συμφωνούν μαζί τους – μπορεί μερικές φορές να τους οδηγήσει να υπερεκτιμήσουν και τις απόψεις τους. Σημαίνει επίσης ότι μερικές φορές δεν λαμβάνουμε υπόψη μας πώς μπορεί να αισθάνονται οι άλλοι άνθρωποι όταν κάνουμε τις επιλογές μας.
7. Το φαινόμενο της Άλω (Halo Effect)
Το φαινόμενο της Άλω (φωτοστέφανο) είναι να έχουμε μια αρχική εντύπωση πχ για ένα όμορφο άτομο και αυτή να επηρεάζει τη γνώμη μας για αυτό το άτομο συνολικά. Γνωστό και ως “στερεότυπο της φυσικής ελκυστικότητας” ή “ό,τι είναι όμορφο είναι η αρχή του “καλού”, είτε επηρεαζόμαστε είτε χρησιμοποιούμε το φωτοστέφανο για να επηρεάσουμε τους άλλους σχεδόν καθημερινά. Για παράδειγμα:
- Οι άνθρωποι που είναι εμφανίσιμοι και ελκυστικοί είναι επίσης πιο έξυπνοι, πιο ευγενικοί και πιο αστείοι από τους λιγότερο ελκυστικούς ανθρώπους
- Πιστεύοντας ότι τα προϊόντα που διατίθενται στην αγορά από ελκυστικά άτομα είναι επίσης πιο πολύτιμα
- Θεωρώντας ότι ένας πολιτικός υποψήφιος που έχει αυτοπεποίθηση πρέπει να είναι και έξυπνος και ικανός
Ένας παράγοντας που μπορεί να επηρεάσει το φαινόμενο της άλω είναι η τάση μας να θέλουμε να είμαστε σωστοί. Εάν η αρχική μας εντύπωση για κάποιον ήταν θετική, θέλουμε να αναζητήσουμε μία απόδειξη ότι η αξιολόγησή μας ήταν ακριβής. Βοηθά επίσης τους ανθρώπους να αποφύγουν τη γνωστική ασυμφωνία, η οποία περιλαμβάνει να έχουμε αντιφατικές πεποιθήσεις.
Αυτή η γνωστική προκατάληψη μπορεί να έχει ισχυρό αντίκτυπο στον πραγματικό κόσμο. Για παράδειγμα, οι υποψήφιοι για εργασία που θεωρούνται ελκυστικοί και συμπαθείς είναι επίσης πιο πιθανό να θεωρηθούν ικανοί, έξυπνοι και ικανοί για τη δουλειά.
Είναι μια τάση στην οποία οι άνθρωποι τείνουν να αποδίδουν στους εαυτούς τους εύσημα για τις επιτυχίες, αλλά ρίχνουν το φταίξιμο για τις αποτυχίες σε εξωτερικές αιτίες. Όταν τα πάτε καλά σε ένα έργο, πιθανώς υποθέτετε ότι οφείλετε επειδή δούλεψες σκληρά. Αλλά όταν τα πράγματα εξελίσσονται άσχημα, είναι πιο πιθανό να το κατηγορήσετε τις περιστάσεις ή στην κακή τύχη ή τους άλλους.
Μερικά παραδείγματα αυτού:
- Το να παίρνεις καλούς βαθμούς οφείλεται ότι είσαι έξυπνος ή μελετάς σκληρά κι όχι ότι όλοι βαθμολογήθηκαν επιεικώς.
- Το να πιστεύεις ότι η αθλητική σου απόδοση οφείλεται σε εξάσκηση και σκληρή δουλειά
- Νομίζοντας ότι πήρες τη δουλειά λόγω των προσόντων σου
Η προκατάληψη της αυτοεξυπηρέτησης μπορεί να επηρεαστεί από διάφορους παράγοντες. Η ηλικία και το φύλο έχει αποδειχθεί ότι παίζουν ρόλο. Οι ηλικιωμένοι είναι πιο πιθανό να αναλάβουν τα εύσημα για τις επιτυχίες τους, ενώ οι άνδρες είναι πιο πιθανό να στηρίζουν τις αποτυχίες τους σε εξωτερικές δυνάμεις.
Αυτή η προκατάληψη παίζει σημαντικό ρόλο στην προστασία της αυτοεκτίμησης. Ωστόσο, συχνά μπορεί επίσης να οδηγήσει σε λανθασμένες αποδόσεις, όπως το να κατηγορούμε άλλους για τις δικές μας ελλείψεις.
Είναι η τάση να εκτιμάται η πιθανότητα να συμβεί κάτι με βάση το πόσα παραδείγματα έρχονται εύκολα στο μυαλό. Μερικά παραδείγματα αυτού:
- Αφού δείτε αρκετές ειδήσεις για κλοπές αυτοκινήτων στη γειτονιά σας, ίσως αρχίσετε να πιστεύετε ότι τέτοια εγκλήματα είναι πιο συνηθισμένα από ό,τι είναι.
- Ίσως πιστεύετε ότι τα αεροπορικά δυστυχήματα είναι πιο συνηθισμένα από ό,τι στην πραγματικότητα, επειδή μπορείτε εύκολα να σκεφτείτε πολλά παραδείγματα.
Είναι ουσιαστικά μια νοητική συντόμευση που έχει σχεδιαστεί για να μας εξοικονομήσει χρόνο όταν προσπαθούμε να προσδιορίσουμε τον κίνδυνο. Το πρόβλημα με το να βασίζεσαι σε αυτόν τον τρόπο σκέψης είναι ότι συχνά οδηγεί σε κακές εκτιμήσεις και κακές αποφάσεις.
Οι καπνιστές για παράδειγμα που δεν έχουν γνωρίσει ποτέ κάποιον να πεθάνει από καρκίνο των πνευμόνων, μπορεί να υποτιμούν τους κινδύνους του καπνίσματος για την υγεία. Αντίθετα, αν έχετε δύο αδερφές και πέντε γείτονες που είχαν καρκίνο του μαστού, ίσως πιστεύετε ότι είναι ακόμη πιο συχνός από ό,τι υποδηλώνουν οι στατιστικές.
Είναι μια τάση να υπερεκτιμούμε την πιθανότητα να μας συμβούν καλά πράγματα, ενώ υποτιμούμε την πιθανότητα αρνητικά γεγονότα να επηρεάσουν τη ζωή μας. Ουσιαστικά, τείνουμε να είμαστε υπερβολικά αισιόδοξοι για το καλό μας.
Για παράδειγμα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα αρνητικά γεγονότα δεν θα μας επηρεάσουν, όπως στα παρακάτω:
Η προκατάληψη της αισιοδοξίας έχει τις ρίζες της στην ευρετική διαθεσιμότητα. Επειδή μπορείτε πιθανώς να σκεφτείτε παραδείγματα κακών πραγμάτων που συμβαίνουν μόνο σε άλλους ανθρώπους, φαίνεται πιο πιθανό οι άλλοι να επηρεαστούν από αρνητικά γεγονότα.
Αυτή η προκατάληψη μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να αναλάβουν κινδύνους για την υγεία, όπως το κάπνισμα, η κακή διατροφή ή η μη χρήση ζώνης ασφαλείας. Τα κακά νέα είναι ότι η έρευνα έχει βρει ότι αυτή η προκατάληψη αισιοδοξίας είναι απίστευτα δύσκολο να μειωθεί.
Ωστόσο, υπάρχουν καλά νέα. Αυτή η τάση προς την αισιοδοξία βοηθά στη δημιουργία μιας αίσθησης προσμονής για το μέλλον, δίνοντας στους ανθρώπους την ελπίδα και το κίνητρο που χρειάζονται για να επιδιώξουν τους στόχους τους.
11. Η προκατάληψη της νοοτροπίας της αγέλης ή της μόδας ή «ομαδική σκέψη» (Bandwagon Effect)
Είναι μια γνωστική προκατάληψη που εμφανίζεται όταν οι άνθρωποι δίνουν μεγαλύτερη αξία στη συμμόρφωση από το να εκφράζουν (ή να έχουν) τις δικές τους απόψεις, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε παράλογη λήψη αποφάσεων. Η επιθυμία για συνοχή σε μια ομάδα μπορεί να οδηγήσει σε μια τάση που έχουν τα μέλη της να συμφωνούν με την ομάδα γενικότερα, χωρίς να κάνουν κριτική σκέψη ατομικά για να καταλήξουν στα δικά τους συμπεράσματα.
Το φαινόμενο της “ομαδικής σκέψης” (που είναι παρόμοιο με την πλάνη της αγέλης), αποτρέπει τα άτομα από την εξερεύνηση εναλλακτικών λύσεων ή την αμφισβήτηση του κανόνα ειδικά στους νέους – συχνά μέσω των συναισθημάτων της πίεσης που εξασκείται από τους νεαρούς συνομηλίκους τους. Οι άνθρωποι τείνουν να αποφεύγουν να ξεφεύγουν από την άποψη της ομάδας τους, φοβούμενοι μήπως γίνουν αντιληπτοί με αρνητικό τρόπο από άλλα μέλη – ή απλώς υποθέτουν ότι έχει βγει το σωστό συμπέρασμα αφού τόσοι πολλοί άνθρωποι συμφωνούν με αυτό.
Αυτή η γνωστική προκατάληψη μπορεί να είναι προβληματική επειδή αποτρέπει την καινοτόμο σκέψη ή τον καταιγισμό νέων ιδεών (brainstorming) με τις οποίες οι ομάδες αναπτύσσουν βελτιωμένες πολιτικές και διαδικασίες . Χωρίς να παρουσιαστούν νέες, εποικοδομητικές απόψεις, οι ομάδες εμποδίζονται να επιτύχουν οποιοδήποτε είδος ανάπτυξης, κάτι που μπορεί να είναι ιδιαίτερα δαπανηρό εάν αντιμετωπίζουν νέες προκλήσεις.
Στην πραγματικότητα, μελέτες έχουν δείξει ότι εάν μια ομάδα ή ένας πολιτικός οργανισμός αντιμετωπίζει μια εξωτερική απειλή ή βρίσκεται υπό σημαντική πίεση, τείνουν να κάνουν περισσότερα λάθη στη λήψη αποφάσεων και ακόμη και να επαναλαμβάνουν αποφάσεις που γνωρίζουν ότι ήταν αναποτελεσματικές στο παρελθόν.
Το φαινόμενο bandwagon μπορεί επίσης να οδηγήσει σε επικίνδυνη συμπεριφορά λόγω της υπερεκτίμησης της δύναμης της ομάδας, των άκαμπτων στάσεων και της έλλειψης ελευθερίας έκφρασης των μελών της ομάδας. Φυσικά, υπάρχουν ακραία παραδείγματα αυτής της γνωστικής προκατάληψης, όπως οι οπαδοί της μόδας ή μιας παροδικής τρέλας, αλλά μπορεί επίσης να δείτε αυτό το είδος γνωστικής προκατάληψης σε καθημερινές αποφάσεις, όπως οι μανίες διατροφής ή οι πολιτικές ψήφοι.
12. Προκατάληψη Dunning-Kruger
Το φαινόμενο Dunning-Kruger είναι μια γνωστική προκατάληψη που περιγράφει καταστάσεις στις οποίες οι άνθρωποι υπερεκτιμούν την ικανότητά τους να κάνουν κάτι ή τις γνώσεις τους για ένα συγκεκριμένο θέμα. Αυτό συμβαίνει συνήθως λόγω έλλειψης αυτογνωσίας , εμποδίζοντας κάποιον να αξιολογήσει με ακρίβεια τις δεξιότητές του.
Αυτή η ιδέα αναπτύχθηκε από τους ψυχολόγους του Cornell, David Dunning και Justin Kruger , οι οποίοι ανακάλυψαν ότι όσοι βαθμολόγησαν τις ικανότητές τους στη λογική, τη γραμματική και την αίσθηση του χιούμορ γύρω στο 62/100 σε σύγκριση με τους συνομηλίκους τους ήταν στην πραγματικότητα γύρω στο 12ο/100.
Όπως αποδεικνύεται, πολλοί άνθρωποι θεωρούν εσφαλμένα ότι είναι πάνω από το μέσο όρο σε διάφορες δεξιότητες. Σύμφωνα με τους ερευνητές, αυτό συμβαίνει επειδή τους λείπει η μεταγνώση , η οποία είναι η ικανότητα να βλέπει κανείς τις ικανότητές του με αντικειμενικό τρόπο. Και, εκείνοι με τη μικρότερη ποσότητα μεταγνώσης είναι επίσης εκείνοι που είναι πιο πιθανό να υπερεκτιμήσουν τις ικανότητές τους.
13. Μεροληψία απαισιοδοξίας (Pessimism Bias)
Η προκατάληψη της απαισιοδοξίας οδηγεί τους ανθρώπους να υπερεκτιμούν την πιθανότητα να συμβεί κάτι αρνητικό και να υποτιμούν την πιθανότητα να συμβεί κάτι θετικό, ειδικά όταν πρόκειται να εξετάσουν το πιθανό αποτέλεσμα μελλοντικών γεγονότων.
Για παράδειγμα, αυτή η γνωστική προκατάληψη μπορεί να κάνει κάποιον να πιστέψει ότι θα απολυθεί επειδή έκανε ένα λάθος, παρόλο που όλη η άλλη δουλειά του μέχρι εκείνο το σημείο ήταν εξαιρετική. Ή, μπορεί να κάνει κάποιον να εγκαταλείψει την προσπάθεια επίτευξης των στόχων του, κάνοντάς τον να πιστέψει ότι δεν θα τα καταφέρει όσο σκληρά κι αν προσπαθήσει .
Η προκατάληψη της απαισιοδοξίας μπορεί να αναγκάσει τους ανθρώπους να λάβουν παράλογες αποφάσεις και δυνητικά να οδηγήσει σε ποικίλα προβλήματα ψυχικής υγείας και κακά συναισθηματικά αποτελέσματα. Ωστόσο, μπορεί επίσης να έχει θετικά αποτελέσματα, όπως να ενθαρρύνει τους ανθρώπους να αυξήσουν την προετοιμασία τους για ένα επερχόμενο τεστ ή να βοηθήσουν τους ανθρώπους να βελτιώσουν την ικανότητά τους να αντιμετωπίζουν τις αρνητικές καταστάσεις όταν αυτές προκύπτουν μπροστά τους.
14. Προκατάληψη της επιβίωσης (Survivorship Bias)
Είναι μια γνωστική προκατάληψη στην οποία δίνουμε αδικαιολόγητη έμφαση σε ιστορίες επιτυχίας χωρίς να λαμβάνουμε πλήρως υπόψη τις προηγούμενες αποτυχίες. Σκεφτείτε το εξής: για κάθε μεγάλη επιτυχία στον κόσμο, υπάρχουν χιλιάδες αποτυχίες που ξεκίνησαν με τον ίδιο στόχο. Αλλά οι ιστορίες αποτυχίας δεν συζητούνται τόσο ευρέως όσο αυτές του θριάμβου, επομένως συχνά δεν λαμβάνονται υπόψη. Καθώς ακούμε τη μία ιστορία επιτυχίας μετά την άλλη, αρχίζουμε να υπερεκτιμούμε την πιθανότητα επιτυχίας καθώς αγνοούμε τον αρχικό αριθμό παικτών.
Πάρτε μερικές γνωστές ιστορίες επιτυχίας για παράδειγμα, όπως ο Μπιλ Γκέιτς, ο οποίος παράτησε το κολέγιο. Έγινε δισεκατομμυριούχος, αλλά οι περισσότεροι που εγκαταλείπουν το κολέγιο δεν βιώνουν την ίδια επιτυχία. Και ενώ οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν από την εργασιακή ηθική και τις συνήθειες του Bill Gates, δεν μπορείτε να περιμένετε να επιτύχετε τα ίδια αποτελέσματα κάνοντας ακριβώς αυτό που έκανε.
Η προκατάληψη της επιβίωσης οδηγεί σε ψευδείς πεποιθήσεις για την αιτία και το αποτέλεσμα. Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχει συσχέτιση χωρίς να ληφθούν υπόψη όλοι οι παράγοντες. Και ενώ οι ιστορίες επιτυχίας είναι ελάχιστες, δεν μπορούμε να ξεχάσουμε εκείνους που απέτυχαν και να υποθέσουμε ότι το να μην φτάσουμε στην επιτυχία είναι ο κανόνας.
15. Προκατάληψη Status Quo
Οι άνθρωποι συχνά αντιστέκονται στην αλλαγή , αλλά η προκατάληψη του status quo οδηγεί αυτή την ιδέα στο επόμενο επίπεδο. Δηλώνει ότι ακόμη και όταν απαιτείται έστω ένα μικρό κόστος για να γίνει μια αλλαγή που θα έχει όμως μεγάλο αντίκτυπο, οι άνθρωποι εξακολουθούν να τηρούν το «status quo» ή οτιδήποτε άλλο γνωρίζουν.
Η προκατάληψη του status quo θα μπορούσε να εξηγηθεί από τα αισθήματα των ανθρώπων για αποστροφή για την απώλεια, τη νοοτροπία λανθασμένης απώλειας κόστους , την επιθυμία να αισθάνονται ότι έχουν τον έλεγχο ή το αποτέλεσμα δράσης, το οποίο βασίζεται σε μια παρατήρηση ότι οι άνθρωποι νιώθουν μεγαλύτερη λύπη μετά τη λήψη νέων ενεργειών που έχουν ως αποτέλεσμα άσχημα αποτελέσματα από ό,τι για κακές συνέπειες που προκύπτουν από την αδράνεια.
Ενώ η μεροληψία του status quo συχνά θεωρείται παράλογη, η παραμονή σε φαινομενικά ασφαλείς επιλογές, που έχουν λειτουργήσει στο παρελθόν, είναι σύνηθες όταν κάποιος αντιμετωπίζει μεγάλη αβεβαιότητα ή κατακλύζεται με πάρα πολλές επιλογές .
16. Κενό ενσυναίσθησης
Είναι μια γνωστική προκατάληψη που οδηγεί σε δυσκολία στην κατανόηση των τρεχόντων συναισθημάτων ή συναισθημάτων άλλων ατόμων που βρίσκονται σε διαφορετική ψυχική κατάσταση από τον εαυτό μας. Το χάσμα ενσυναίσθησης μπορεί να εμποδίσει τους ανθρώπους να σκεφτούν πώς ορισμένες ψυχικές καταστάσεις επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τις κρίσεις άλλων ανθρώπων. Ουσιαστικά, αυτό σημαίνει ότι όταν το άτομο Α είναι χαρούμενο, δυσκολεύεται να καταλάβει την προοπτική ή να προβλέψει τις ενέργειες του ατόμου Β, το οποίο έχει μια πολύ πιεστική – δύσκολη μέρα.
Όταν πρόκειται για μία παρεξήγηση των άλλων, το χάσμα ενσυναίσθησης μπορεί να κάνει κάποιον που έχει εχθρική αντίδραση πάνω σε ένα θέμα σε μια συνάντηση, να δυσκολευτεί να κατανοήσει την προοπτική ενός άλλου ατόμου που αναζητά μια ειρηνική λύση.
Αυτή η γνωστική προκατάληψη μπορεί επίσης να δυσκολέψει κάποιον να κατανοήσει τις δικές του μελλοντικές προοπτικές. Έτσι, εάν ένα άτομο αισθάνεται χαλαρό αυτή τη στιγμή, το χάσμα ενσυναίσθησης μπορεί να του κάνει δύσκολο να φανταστεί πως θα νιώθει θυμό.
Είναι σημαντικό να κατανοήσετε το χάσμα ενσυναίσθησης, επειδή έχει ισχυρές επιπτώσεις σχετικά με την ερμηνεία και την πρόβλεψη της δικής σας συμπεριφοράς και άλλων ανθρώπων.
17. Η προκατάληψη του αποτελέσματος
Ας υποθέσουμε ότι αποφασίσατε να επενδύσετε κάποια χρήματα σε ακίνητα αφού ανακαλύψατε ότι ένας φίλος είχε μεγάλη απόδοση στην επένδυσή του από την αγορά ακινήτων όταν τα επιτόκια ήταν πολύ χαμηλά. Όμως, αντί να εξετάζετε όλους τους παράγοντες που συνέβαλαν στην επιτυχία του φίλου σας, όπως η τοποθεσία του ακινήτου, τυχόν αναβαθμίσεις που έγιναν ή το χρονοδιάγραμμα της πώλησης, εστιάζετε αποκλειστικά στο γεγονός ότι ο φίλος σας κέρδισε χρήματα.
Μερικά χρόνια μετά και εσείς, επίσης, έχετε καταλήξει με ένα κέρδος από την επένδυσή σας. Όταν σκέφτεστε με την προκατάληψη του αποτελέσματος, αυτό σημαίνει ότι θα θεωρήσετε την αρχική σας απόφαση καλή, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι δεν ήταν ενημερωμένη .
Εναλλακτικά, ας πούμε ότι έχασες πολλά χρήματα. Τότε θα νομίζατε ότι η απόφασή σας να επενδύσετε σε ακίνητα ήταν κακή ιδέα. Αλλά, κάνετε αυτή την κρίση μόνο αφού ειπωθεί και γίνει, αντί να εξοπλιστείτε με αρκετές πληροφορίες από την αρχή για να πάρετε μια τεκμηριωμένη απόφαση.
18. Η μεροληψία βάσης ή εστίασης
Αυτή περιγράφει την τάση μας να βασιζόμαστε ιδιαίτερα σε ένα μόνο τμήμα των πληροφοριών, συνήθως των πλέον πρόσφατων, όταν λαμβάνουμε αποφάσεις. Με λίγα λόγια, δεν μαθαίνουμε από την ιστορία…
H αποφένια (Apophenia), είναι η αυθόρμητη αντίληψη συσχετίσεων και νοημάτων γεγονότων άσχετων μεταξύ τους, η οποία βρίσκεται μεταξύ μεροληψίας και ασθένειας. Είναι δε η ικανότητα του νου να εφευρίσκει νόημα και σημασία εκεί που δεν υπάρχουν. Οι συμπτώσεις μπορεί να είναι προβλέψιμες αλλά είμαστε εμείς που τους δίνουμε νόημα. Με λίγα λόγια, μπορούμε να δούμε εχθρούς, κινδύνους και απειλές σε γεγονότα που δεν το εννοούν, όταν εμείς τους δίνουμε αυτή τη σημασία και συνδυάζουμε ασύνδετα γεγονότα.
19. Εγωκεντρική μεροληψία
Είναι η τάση μας να στηριζόμαστε ιδιαίτερα στις απόψεις μας και να έχουμε μεγαλύτερη ιδέα για τον εαυτό μας από ό,τι ισχύει στην πραγματικότητα. Εδώ υπάρχει και η ιδιαιτερότητα να υπερεκτιμούμε τον βαθμό στον οποίο οι άλλοι -σύμμαχοι, γείτονες- συμφωνούν μαζί μας.
Οι παραπάνω γνωστικές προκαταλήψεις είναι συνηθισμένες, αλλά αυτό είναι μόνο ένα δείγμα από τις πολλές προκαταλήψεις που μπορούν να επηρεάσουν τη σκέψη σας. Αυτές οι προκαταλήψεις επηρεάζουν συλλογικά πολλές από τις σκέψεις μας και, τελικά, τη λήψη των αποφάσεων.
Πολλές από αυτές τις προκαταλήψεις είναι αναπόφευκτες. Απλώς δεν έχουμε το χρόνο να αξιολογήσουμε την κάθε σκέψη μας σε κάθε απόφαση, για την παρουσία μιας οποιασδήποτε προκατάληψης. Η κατανόηση αυτών των προκαταλήψεων είναι πολύ χρήσιμη για να μάθουμε πώς μπορούν να μας οδηγήσουν σε κακές αποφάσεις στη ζωή.
