“έξεστι (τοις) Κλαζομενίοις ασχημονείν”
Οι Κλαζομενές ήταν μια σπουδαία, πλούσια και ισχυρή πόλη, σύμμαχος της Σπάρτης, κτισμένη επί της ακτής της Ιωνίας, πλησίον της ομώνυμης νησίδας, περίπου στην ευθεία που συνδέει τη Χίο με τη Σμύρνη. Από εκεί καταγόταν ο διάσημος φιλόσοφος Αναξαγόρας (490-428 π.Χ.), φίλος του Περικλή.
Σε κάποια χρονική στιγμή επισκέφθηκαν τη Σπάρτη απεσταλμένοι των Κλαζομενίων. Κατά την παραμονή τους στη Σπάρτη η συμπεριφορά τους ήταν αυτό που σήμερα θα λέγαμε συμπεριφορά “χωριάτη”, άσεμνου και χυδαίου, που ούτε γνωρίζει, ούτε ενδιαφέρεται να ακολουθήσει κανόνες συμπεριφοράς και έθιμα καλής διαγωγής, ελαττώματα για τα οποία είχαν γενικώς κακό όνομα οι Κλαζομένιοι. Μεταξύ των άλλων, τους καταλογίζουν ότι, κατά την παραμονή τους στη Σπάρτη, “ελέρωσαν” (άλλοι λένε ότι μαύρισαν με καπνιά) τους θώκους των εφόρων, που βρίσκονταν στον χώρο της εκκλησίας του δήμου.
Οι Σπαρτιάτες μαθημένοι στην πειθαρχία και την αυστηρή τήρηση των νόμων, δυσφορούσαν, τόσο με τους Κλαζομένιους για την απαράδεκτη συμπεριφορά τους, όσο και με τους εφόρους για την ανοχή τους σ΄αυτή τη διαγωγή./
Οι Έφοροι βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, γιατί δεν ήθελαν να χαλάσουν τις σχέσεις της Σπάρτης με μια σημαντική συμμαχική πόλη, ενώ εξ άλλου ανεγνώριζαν την δικαιολογημένη αγανάκτηση των Σπαρτιατών, τους οποίους δεν ήθελαν να συνηθίσουν στην ανοχή της απειθερχίας και της αυθαιρεσίας απέναντι του νόμου. Αντέδρασαν λοιπόν με τον εξής τρόπο: έβαλαν τον κήρυκα να περιφέρεται στην πόλη κεφωνίζοντας “έξεστι Κλαζομενίοις ασχημονείν”, δηλαδή επιτρέπεται στους Κλαζομένιους να κάνουν απρέπειες. Με τον τρόπο αυτόν πετύχαιναν δύο στόχους:
- “νομιμοποιούσαν” τη συμπεριφορά των Κλαζομενίων, που είχαν πια την ειδική “κατ΄εξαίρεσιν” άδεια να συμπεριφέρονται διαφορετικά από τους άλλους και να ασχημονούν
- “χτυπούσαν καμπανάκι” για τους Κλαζομένιους, που όσο “βλάχοι” κι αν ήταν, καταλάβαιναν ότι δεν φέρονται σωστά και ότι η διαγωγή τους ενοχλεί.
Η φράση παρέμεινε έκτοτε παροιμιώδης και χρησιμοποιείται συχνά ως τις μέρες μας. Αν κάποιος συκοφαντείται ή κατηγορείται αδίκως ή ίσως κι αν θέλει απλώς να δείξει ότι αυτό συμβαίνει, απαντά στις κατηγορίες λέγοντας “έξεστι (τοις) Κλαζομενίοις ασχημονείν” που δείχνει την έκφραση μιας περιφρόνησης και σημαίνει περίπου “από τέτοιας ποιότητας ανθρώπους, σαν τους κατηγόρους μου, είναι αναμενόμενο, μόνο τέτοια συμπεριφορά μπορείς να περιμενεις” ή ίσως “δεν αξίζει να ασχοληθώ και να απαντήσω σε γνωστούς συκοφάντες” ή ενδεχομένως “είναι γνωστό ότι αυτός που με κατηγορεί είναι σεσημασμένος για απρέπεια και χυδαιότητα” ή κάτι παρόμοιο. Οι “Κλαζομένιοι” στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι οι χυδαίοι, οι άεμνοι, οι έτοιμοι να “λερώσουν θώκους” ασχημονούντες.
Οι Λατίνοι χρησιμοποιούσαν μια διαφορετική φράση, όχι ακριβώς με την ίδια έννοια, αλλά με την ίδια πρόθεση, για να απαντήσουν σε ορισμένες αστήρικτες κατηγορίες: “Υπάρχουν κατηγορίες που είναι για σένα ο καλύτερος έπαινος”.
Τις πιο πολλές φορές η παραπάνω φράση ισχύει, είναι πιο σωστή, πιο κοντά στην αρχαία φράση του τίτλου μας και μπορεί να λεχθεί, λιγάκι τροποποιημένη: “Υπάρχουν άνθρωποι, που η κατηγορία τους είναι για σένα ο καλύτερος έπαινος”
Περί Όνου Σκιάς
Λέμε ότι κάποιοι μαλώνουν «περί όνου σκιάς» (για την σκιά του γαϊδάρου), όταν φιλονικούν για κάτι ασήμαντο. Η έκφραση προέρχεται από ένα περιστατικό με τον Αθηναίο ρήτορα Δημοσθένη , ο οποίος ενώ αγορεύει στην εκκλησία του Δήμου και προσπαθεί να διαφωτίσει τους συμπολίτες του για τα μεγάλα προβλήματα της πόλης τους αυτοί ...αγρόν αγόρασαν! Τότε αυτός, για να τους κεντρίσει την προσοχή, άρχισε να τους αφηγείται μια ιστορία μεταξύ ενός αγωγιάτη κι ενός ταξιδιώτη.
Ο ταξιδιώτης είχε νοικιάσει τον γάιδαρο του αγωγιάτη και ταξίδευαν παρέα για τα Μέγαρα. Στον δρόμο, σταμάτησαν κάπου να ξεκουραστούν. Έκανε όμως ζέστη και δέντρο εκεί γύρω για να προφυλαχτούν απ’ τον ήλιο και να δροσιστούν λίγο, δεν υπήρχε. Ο ταξιδιώτης, αφού ξεπέζεψε απ’ τον γάιδαρο, έσπευσε να ξαπλώσει στην σκιά του. Ο αγωγιάτης όμως δεν τον άφησε, διεκδικώντας την σκιά του γαϊδάρου για τον εαυτό του, καθώς όπως του είπε, ενοικίασε μόνο τον γάιδαρο κι όχι και την σκιά του. Για τον λόγο αυτόν κατέληξαν στο δικαστήριο.
Στο σημείο αυτό, ο Δημοσθένης σταμάτησε την αφήγησή του και οι ακροατές του, που μέχρι πριν λίγο αδιαφορούσαν για ότι έλεγε, τον ρώτησαν με αγωνία να τους πει τι κατάληξη είχε η υπόθεση. Ο Δημοσθένης τότε τους χλεύασε που αντί να ασχολούνται με σοβαρά θέματα, κάθονται και ασχολούνται με την σκιά ενός γαϊδάρου.
