Ο Λουκιανός (125-180 μ.κ.ε.) στο σύγγραμμά του «Βίος Δημώνακτος» μάς πληροφορεί πως ο εκ Κύπρου κυνικός φιλόσοφος Δημώναξ, στην αναζήτησή του για τό τι είναι ελευθερία και ποιός είναι πραγματικά ο ελεύθερος άνθρωπος, κατέληξε στο συμπέρασμα πως ελεύθερος είναι εκείνος που ούτε ελπίζει τίποτα, ούτε φοβάται «Ἀλλ’ ἐκεῖνον νομίζω [ἐλεύθερον] τὸν μήτε ἐλπίζοντά τι μήτε δεδιότα.»
Είχε φαίνεται εντοπίσει ο Δημώναξ έναν από τους πιό αποτελεσματικούς μηχανισμούς ελέγχου και χειραγώγησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, είτε όταν αυτή εκδηλώνεται ατομικά, είτε όταν αυτή εκδηλώνεται στα πλαίσια μιάς ομάδας ή της μάζας. Ο μηχανισμός αυτός, ο βασιζόμενος στην παράλληλη χρήση του φόβου και της ελπίδας,υπήρχε φυσικά πολύ πριν τον Δημώνακτα και τον Λουκιανό, που έζησαν στα μέσα του 2ου μ.κ.ε. αιώνα, ενώ εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα, εξασφαλίζοντας σε αυτούς που τόν χειρίζονται, πως η συμπεριφορά εκείνων επάνω στους οποίους εφαρμόζεται, θα κινηθεί προς την επιθυμητή κατεύθυνση και θα αποφέρει τα προσδοκώμενα οφέλη. ( δηλ. πιστούς, ψηφοφόρους, υπαλλήλους, συζύγους, γονείς, φαν, οπαδούς κλπ κλπ. = ΔΟΥΛΟΥΣ )
Πιό συγκεκριμένα, τα ιερατεία όλων των θρησκειών χρησιμοποιούν αριστοτεχνικά τον μηχανισμό αυτό για να ελέγχουν τους πιστούς τους. Ο φόβος του θανάτου και αυτός της μετά θάνατον τιμωρίας ή μη λύτρωσης αντιπαραβάλλονται συστηματικά με την ελπίδα της μετά θάνατον ζωής, της σωτηρίας και της πλουσιοπάροχης ανταμοιβής (πάντοτε και μόνον μετά θάνατον, υπό την αυστηρή προϋπόθεση ότι ο πιστός θα αποδεχτεί πλήρως τα δόγματα της θρησκείας, θα συμμορφωθεί στους κανόνες της, θα υιοθετήσει το καθορισμένο πρότυπο συμπεριφοράς που αυτή απαιτεί και θα υπακούσει στις εντολές του ιερατείου.
Και είναι τόσο αποτελεσματικός και ευέλικτος ο μηχανισμός αυτός, ώστε χρησιμοποιείται ευρέως από την διαφήμιση και την προπαγάνδα, ακόμη και σε ανεπτυγμένες κοινωνίες, όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού είναι εγγράμματοι, προκειμένου να προωθηθούν προϊόντα και υπηρεσίες και να επηρεαστεί η συμπεριφορά των καταναλωτών.
Κίνδυνοι ανύπαρκτοι ή κίνδυνοι άλλοτε λιγότερο κι άλλοτε περισσότερο υπαρκτοί (π.χ. ατύχημα, ασθένεια, γηρατειά, μόλυνση, κοινωνική απόρριψη λόγω εμφάνισης) προβάλλονται, συνήθως μεγενθυνόμενοι, ώστε να προκληθεί το συναίσθημα του φόβου στους υποψήφιους καταναλωτές.
Ταυτόχρονα παρέχεται σε αυτούς η ελπίδα πως η συστηματική αγορά και χρήση ενός προϊόντος (π.χ. φάρμακο, τρόφιμο, καλλυντικό, απολυμαντικό) ή μιάς υπηρεσίας (π.χ. ασφάλεια ζωής ή υγείας, συνδρομή σε γυμναστήριο ή σε πρόγραμμα διατροφής) μπορεί να μειώσει ή και να εξαλείψει τον αντίστοιχο κίνδυνο, εξασφαλίζοντας υγεία, μακροζωία, νιάτα, ομορφιά και δημοφιλία.
Η πιό αποτελεσματική όμως χρήση του μηχανισμού αυτού (ΦΟΒΟΣ εναλλάξ με ΕΛΠΙΔΑ) και ταυτόχρονα η λιγότερο έντιμη αλλά και η πλέον επικερδής, γίνεται στον χώρο της πολιτικής ή ακριβέστερα στον χώρο νομής της εξουσίας.
Προκειμένου πολιτικο-οικονομικά ιερατεία και κόμματα να κατακτήσουν ή να διατηρήσουν την εξουσία, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την δημοκρατική τους νομιμοποίηση, απαραίτητη για να περιοριστούν και να ελεγχθούν οι αντιδράσεις στις επιδιώξεις και στις ενέργειές τους, το εκλογικό σώμα τίθεται ενώπιον διλημμάτων και επιλογών, που φορτίζονται εντέχνως με τα συναισθήματα του φόβου και της ελπίδας.
Έτσι η χειραγώγηση των εκλογέων καθίσταται ευκολότερη, αφού οι περισσότεροι υποπίπτουν στην παγίδα και προσεγγίζουν τα πολιτικά ζητήματα, όχι με την λογική, αλλά με το συναίσθημα, του φόβου, γεγονός που διευκολύνει τον σχηματισμό μιάς εκλογικής μάζας, αγόμενης και φερόμενης πιά από τον φόβο και την ελπίδα.
«Καραμανλής ή τα τανκς», «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», «Αλλάζουμε ή βουλιάζουμε» δεν είναι παρά ένα μικρό και πρόχειρο δείγμα συναισθηματικά φορτισμένων επιλογών, ενώπιον των οποίων τα πολιτικο-οικονομικά κέντρα εξουσίας έχουν θέσει τα τελευταία χρόνια τους Έλληνες, επιτυγχάνοντας, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, να κατευθύνουν και να ελέγξουν την πολιτική και εκλογική τους συμπεριφορά και να καθορίσουν όχι μόνον από ποιούς και πως θα ασκηθεί η εξουσία, αλλά το κυριότερο, ποιά και ποιών συμφέροντα θα εξυπηρετηθούν από αυτήν.
Συμφέροντα τα οποία, φυσικά, δεν είναι άλλα από εκείνα των πολιτικο-οικονομικών ιερατείων και κέντρων εξουσίας, που έχουν την αναγκαία ισχύ για να χειρίζονται τον μηχανισμό αυτόν του φόβου και της ελπίδας στον χώρο της πολιτικής.
Η Ελλάδα της εποχής του Μνημονίου είναι ένα ακόμη παράδειγμα ελέγχου και χειραγώγησης του φόβου των πολιτών, μετατροπής τους, δηλαδή, σε υπηκόους – ΔΟΥΛΟΥΣ, μέσω του μηχανισμού αυτού. Εγκλωβισμένοι στα γρανάζια του, οι φοβισμένοι Έλληνες καλούνται να «συμφωνήσουν» σε δραστικές περικοπές των μισθών και των συντάξεών τους, απειλούμενοι ότι σε αντίθετη περίπτωση υπάρχει ο κίνδυνος να πάψουν να λαμβάνουν μισθούς και συντάξεις.
Τούς παρουσιάζεται η υποβάθμιση των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας ως η μοναδική λύση αποφυγής μίας ταχέως επερχόμενης πλήρους κατάρρευσης του κοινωνικού κράτους (του όποιου κοινωνικού κράτους υπήρξε τέλος πάντων) Τους ζητείται να «αποδεχτούν» να γίνουν φτωχότεροι και να ζήσουν με λιγότερα, γιατί αλλιώς η χώρα θα χρεωκοπήσει και θα εξαναγκαστεί να επιστρέψει στην δραχμή. Απαιτείται από αυτούς να «συναινέσουν» στην απώλεια μέρους της εθνικής κυριαρχίας της πατρίδας τους, ώστε να μην αποβληθεί η Ελλάδα από το ευρώ και τον σκληρό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στον οποίο υποτίθεται η χώρα συμμετέχει ισοτίμως. Μόνο φοβισμένα ανθρωπάκια μπορούν να δεχτούν και να συμφωνήσουν να είναι δούλοι.
Ένα βήμα τη φορά μακριά απ’ το φόβο
Ο φόβος δεν έχει ηλικία, χρώμα, φύλο, ούτε καν οικονομικό επίπεδο και έχει μια δυσκολία από το αρχικό στάδιο της αναγνώρισής του. Αυτό το επώδυνο συναίσθημα έχει την ιδιότητα να μας παγώνει, συναισθηματικά και πρακτικά και να χάνουμε για χρόνια τις στιγμές της ζωής μας, να τις αφήνουμε να γλιστράνε μέσα απ’ τα χέρια μας, νιώθοντας αδύναμοι και ανίσχυροι να αντιδράσουμε περνώντας στην αντίπερα όχθη της δράσης. Το τι θα φέρει η δράση δεν έχει τη μέγιστη σημαντικότητα, νίκη ή ήττα είναι ένα προσωρινό αποτέλεσμα μέχρι το επόμενο βήμα.
Κανείς δεν υποστηρίζει ότι είναι απλό και εύκολο να διασχίσεις αυτή τη γέφυρα, είναι όμως, ένας βοηθητικός δρόμος που οδηγεί στην έξοδο απ’ το φόβο. Οι ιστορίες των ανθρώπων, άλλωστε, φανερώνουν ότι όλα είναι χρήσιμα σε τούτη τη ζωή και οι νίκες αλλά ίσως περισσότερο οι ήττες μας.
Μια πρόταση βοηθητική είναι η αποφασιστική εγκαθίδρυση του «Εδώ και Τώρα» είναι το κάνω έστω και ένα μικρό πράγμα, μια μικρή κίνηση και το κάνω συνειδητά και το εκτιμώ και κάνω και το επόμενο και μετά το μεθεπόμενο βήμα και ξεκουνιέμαι απ’ την απραξία, την νωθρότητα, την αν-εργία, την ακινησία.
Χαρακτηρίστε την κατάσταση που, πιθανά, ζείτε όπως θέλετε. Μόνο να θυμάστε πως δεν φέρνουν οι καταστάσεις τον φόβο, ο φόβος προϋπάρχει μέσα μας και απλά εκφράζεται σε γιγαντιαίες διαστάσεις, όταν έρχονται οι κατάλληλες συνθήκες. Ίσως φαίνεται δύσκολο και άβολο, ίσως και άδικο, να το δούμε έτσι αλλά, είναι βολικές και κυρίως ακινητοποιητικές, οι δικαιολογίες μέσω των καταστάσεων, όσο «αντικειμενικά» πραγματικές και δύσκολες κι αν είναι αυτές οι καταστάσεις.
Δεν είναι καθόλου απαραίτητο, ούτε καν βοηθητικό και κυρίως δεν είναι εφικτό, όταν ζούμε σε συνθήκες πίεσης, να απαιτούμε από τον εαυτό μας να κάνουμε το σωστότερο και με τον καλύτερο τρόπο. Μπορούμε αυτό που μπορούμε και είναι να προσπαθούμε να βελτιώνουμε ότι κρίνουμε ότι θέλει βελτίωση για να είμαστε εμείς και οι γύρω μας καλύτερα. Τίποτα δεν είναι τέλειο και ιδανικό στον κόσμο των ανθρώπων και δεν μοιάζει να είναι Αυτό το τέλειο που χρειαζόμαστε να κυνηγάμε και τελικά ποιο το νόημα του “τέλειου” και ποιος ορίζει τι σημαίνει “τέλειο” και “σωστό” και το πως “πρέπει” να κάνουμε “σωστά” τα πράγματα;
Σημαντικό για να χαράξουμε ένα δρόμο πέρα απ’ τα χνάρια του φόβου είναι να έχουμε δράση, να πράττουμε και να αναγνωρίζουμε την αξία αυτού που κάνουμε, με λίγα λόγια αγάπη για τον εαυτό και όχι μόνο για τον εαυτό αλλά και για τους συνανθρώπους μας, γι’ αυτό που είμαστε και όχι αυτό που θα θέλαμε να είμαστε μαζί με τους ανθρώπους που συνυπάρχουμε. Να αναζητήσουμε τις δεξιότητες-ικανότητές μας, ο κάθε ένας έχει τις ικανότητες όσο κι αν φαίνεται ότι είναι δύσκολο να ανακαλύψει αυτές τις ικανότητες και μπορεί να ορίσει με τον μοναδικό εαυτό του, τι είναι αυτό που λίγο λίγο, βήμα βήμα μπορεί να κάνει για να βγει απ΄το τούνελ του φόβου, με την όποια μικρή, φαινομενικά ασήμαντη αλλά πιθανά σημαντική για τον ίδιο πράξη.
Ένα βήμα τη φορά μακριά από το φόβο και με κατεύθυνση προς τη ζωή! Ας μην επιτρέψουμε σε καμία κατάσταση να μας αφαιρέσει το δικαίωμα στην ελπίδα και η ελπίδα τρέφεται με τη δράση, ούτε καν με την αντίδραση, η δράση αποφασίζεται από τον εαυτό μας ενώ η αντίδραση προσδιορίζεται από τον όποιον άλλον, τον “απέναντι”
Οι παραπάνω σκέψεις είναι από Δ. Ξενάκη, με αφορμή το παρακάτω απόσπασμα *βιβλίου που αναφέρεται στον φόβο και στην αδράνεια.
Το καλύτερα φυλαγμένο μυστικό στον κόσμο είναι ότι, από την άλλη πλευρά του φόβου σας, υπάρχει κάτι ασφαλές και ωφέλιμο που σας περιμένει. Αν περάσετε μέσα από έστω και μια λεπτή κουρτίνα φόβου, θα αυξήσετε την εμπιστοσύνη που έχετε στην ικανότητά σας να δημιουργήσετε τη ζωή σας.
Ο στρατηγός Τζορτζ Πάτον είπε: «Ο φόβος σκοτώνει περισσότερους ανθρώπους από το θάνατο». Ο θάνατος μας σκοτώνει μόνο μια φορά και συνήθως ούτε καν το ξέρουμε. Ο φόβος όμως μας σκοτώνει ξανά και ξανά, άλλες φορές απαλά και άλλες κτηνωδώς. Ωστόσο, αν συνεχώς προσπαθούμε να αποφύγουμε τους φόβους μας, θα μας κυνηγήσουν σαν επίμονα σκυλιά. Το χειρότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να κλείσουμε τα μάτια μας και να προσποιηθούμε ότι δεν υπάρχουν.
«Ο φόβος και ο πόνος» λέει ο ψυχολόγος Ναθάνιλ Μπράντεν, «πρέπει να αντιμετωπίζονται ως σινιάλα, όχι για να κλείνουμε τα μάτια μας, αλλά για να τα ανοίγουμε περισσότερο». Με το να κλείνουμε τα μάτια μας καταλήγουμε στην πιο σκοτεινή από τις ανέσεις, θαμμένοι ζωντανοί.
Η βιογραφία της Τζάνις Τζόπλιν, που εξιστορεί το θάνατό της, από το οινόπνευμα και την κατάχρηση ναρκωτικών, τιτλοφορήθηκε πολύ σωστά Θαμμένη Ζωντανή. Για την Τζάνις, όπως και για τόσο πολλούς ανθρώπους με παρόμοια προβλήματα, το οινόπνευμα παρείχε ένα τεχνητό και τραγικά εφήμερο αντίδοτο στο φόβο. Δεν είναι τυχαίο που στο παρελθόν το παρατσούκλι του ουίσκι ήταν “ψεύτικο κουράγιο”.
Υπήρξε κάποια περίοδος στη ζωή μου, όχι λίγα χρόνια πριν, όπου ο μεγαλύτερος φόβος μου ήταν να μιλάω δημοσίως. Δεν είχε καμιά σημασία ότι ο φόβος τού να μιλήσει κανείς μπροστά σε κόσμο ήταν ο νούμερο ένα φόβος των περισσότερων ανθρώπων, ακόμα μεγαλύτερος κι από το φόβο του θανάτου. Αυτό το γεγονός προκάλεσε κάποτε τον κωμικό Τζέρι Σάινφιλντ να επισημάνει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θα προτιμούσαν να είναι στο φέρετρο, παρά να εκφωνήσουν τον επικήδειο.
Για μένα το πρόβλημα πήγαινε ακόμα βαθύτερα. Σαν παιδί δεν μπορούσα να κάνω προφορικά κριτική βιβλίων. Ικέτευα τη δασκάλα μου να με απαλλάξει. Προσφερόμουν να κάνω δύο, ακόμα και τρεις γραπτές κριτικές για να αποφύγω την προφορική. Ωστόσο, καθώς η ζωή μου προχωρούσε, ήθελα να γίνω δημόσιος ομιλητής περισσότερο από καθετί. Το όνειρό μου ήταν να διδάξω τους ανθρώπους, παντού, για τις ιδέες που εγώ είχα μάθει. Όμως πως μπορούσα να το κάνω αυτό, αν ο φόβος της σκηνής με έκανε να παγώνω;
Ύστερα, μια μέρα, καθώς οδηγούσα στο Φίνιξ αλλάζοντας ραδιοσταθμούς, ψάχνοντας για καλή μουσική, έπεσα κατά λάθος πάνω σε ένα θρησκευτικό σταθμό όπου ένας κήρυκας φώναζε με θεατρινισμό: “Τρέξε προς το φόβο σου! Τρέξε ακριβώς πάνω του”. Βιάστηκα να αλλάξω το σταθμό, όμως ήταν πολύ αργά. Βαθιά μέσα μου ήξερα ότι είχα μόλις ακούσει κάτι που χρειαζόμουν. Σ’ οποιονδήποτε σταθμό και να το γύριζα, το μόνο που μπορούσα ν’ ακούσω ήταν οι λέξεις αυτού του τρελού: «Τρέξε προς το φόβο σου»
Την επόμενη ημέρα ακόμα δεν μπορούσα να το βγάλω από το μυαλό μου, έτσι τηλεφώνησα σε μια φίλη μου, που ήταν ηθοποιός. Της ζήτησα να με βοηθήσει να γραφτώ σε μια τάξη υποκριτικής, για την οποία μου είχε μιλήσει κάποτε. Της είπα ότι νόμιζα πως ήμουν έτοιμος να ξεπεράσω το φόβο μου να παρουσιάζομαι μπροστά σε κοινό. Παρ’ όλο που έζησα με πολύ άγχος τις πρώτες εβδομάδες της τάξης εκείνης, δεν υπήρχε άλλος τρόπος να φτάσω το φόβο μου. Δεν υπήρχε λόγος να τρέχω μακριά του πια, γιατί όσο εγώ έτρεχα, τόσο πιο διεισδυτικός γινόταν. Ήξερα ότι έπρεπε να κάνω στροφή και να τρέξω προς το φόβο μου, αλλιώς δεν θα μπορούσα να τον ξεπεράσω.
Εχει ειπωθεί ότι το σπουδαιότερο μέρος του κουράγιου είναι να ‘χεις κάνει πριν αυτό που πρέπει να κάνεις και αυτό σύντομα αποδείχθηκε αλήθεια για μένα, στις ομιλίες μου μπροστά σε κοινό. Ο φόβος του να κάνετε κάτι μπορεί να θεραπευτεί μόνο με το να το κάνετε. Σύντομα η εμπιστοσύνη μου αυξήθηκε με το να κάνω ξανά και ξανά αυτό που πριν φοβόμουν.
Η ορμή που έχουμε, αφού τρέξουμε μέσα από τον καταρράκτη του φόβου, είναι το πιο ενεργοποιό συναίσθημα του κόσμου. Αν νιώσετε ποτέ αποθαρρημένος, βρείτε κάτι που φοβάστε και κάντε το και παρατηρήστε τι συμβαίνει.
*Στιβ Τσάντλερ: «100 τρόποι για να βγείτε από την αδράνεια»
