Σύντομη βιογραφία: Ο Νικήτας, ο οσιότατος πρεσβύτερος της μονής του Στουδίου, ο λεγόμενος Στηθάτος, έζησε γύρω στο 1030 μ.Χ., και χρημάτισε ο πιο γνήσιος μαθητής του Συμεών του Νέου Θεολόγου. Από αυτόν μυήθηκε πολλά μυστηριώδη μαθήματα της πνευματικής φιλοσοφίας, και τόσο πολύ μιμήθηκε τις αρετές του, ώστε να φαίνεται πράγματι σαν άλλος ήλιος δίπλα στο διδάσκαλό του, που αντανακλά στην ψυχή του όλες, να πούμε έτσι, τις φωτοειδείς ανταύγειες των χαρισμάτων και διδαγμάτων εκείνου.
Αλλά και με προσωπικούς ακούραστους κόπους εμβάθυνε στη μελέτη των θείων Γραφών, συλλέγοντας πάμπολλα και ωραιότατα νοήματα από αυτές. Αυτά δεν τα έμαθε απλώς, αλλά τα δοκίμασε και τα έπαθε με μακάριο πάθος. Με όλα αυτά έκανε κατά κάποιο τρόπο τη διάνοιά του να κυοφορεί θεία και υπέροχα νοήματα, και γέννησε υψηλονόητα και σοφότατα πονήματα, όπως μπορούν άλλωστε να το κρίνουν όσοι θέλουν, από τις παρούσες τρεις εκατοντάδες κεφαλαίων του. Αυτές, αν κανείς τις ονομάσει ακριβή κανόνα της πράξεως και οδηγό της απλανούς γνώσεως και τελείωση τον θεομίμητον βίον και, μ' ένα λόγο, ταμείο πλουσιότατο της ηθικής και αλληγορικής διδασκαλίας, θα πει την αλήθεια. Γιατί οι εκατοντάδες αυτές είναι τόσο υψηλές στα νοήματα και τόσο μεγαλόπρεπες στην καλλιέπεια της εκφράσεως, ώστε ν' απορεί κανείς ποιο είναι που πλημμυρίζει με τόση χάρη τις ψυχές των αναγνωστών, η δύναμη των νοημάτων, ή η κομψότητα των λέξεων;
Αλλά και με προσωπικούς ακούραστους κόπους εμβάθυνε στη μελέτη των θείων Γραφών, συλλέγοντας πάμπολλα και ωραιότατα νοήματα από αυτές. Αυτά δεν τα έμαθε απλώς, αλλά τα δοκίμασε και τα έπαθε με μακάριο πάθος. Με όλα αυτά έκανε κατά κάποιο τρόπο τη διάνοιά του να κυοφορεί θεία και υπέροχα νοήματα, και γέννησε υψηλονόητα και σοφότατα πονήματα, όπως μπορούν άλλωστε να το κρίνουν όσοι θέλουν, από τις παρούσες τρεις εκατοντάδες κεφαλαίων του. Αυτές, αν κανείς τις ονομάσει ακριβή κανόνα της πράξεως και οδηγό της απλανούς γνώσεως και τελείωση τον θεομίμητον βίον και, μ' ένα λόγο, ταμείο πλουσιότατο της ηθικής και αλληγορικής διδασκαλίας, θα πει την αλήθεια. Γιατί οι εκατοντάδες αυτές είναι τόσο υψηλές στα νοήματα και τόσο μεγαλόπρεπες στην καλλιέπεια της εκφράσεως, ώστε ν' απορεί κανείς ποιο είναι που πλημμυρίζει με τόση χάρη τις ψυχές των αναγνωστών, η δύναμη των νοημάτων, ή η κομψότητα των λέξεων;
Εισαγωγικά σχόλια: Κατά τα πιο ηλεγμένα επιστημονικά συμπεράσματα ο άγιος Νικήτας ο επιλεγόμενος Στηθάτος, γεννήθηκε κατά το 1005. Πήγε στην περίφημη μονή του Στουδίου ως δόκιμος σε ηλικία δεκατεσσάρων χρόνων. Κατά την ώριμη ηλικία έγινε ηγούμενος στο μοναστήρι αυτό και εκοιμήθη εν Κυρίω περί το 1090.
Ο όσιος Νικήτας λέγεται, ότι υπήρξε μαθητής του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου. Αλλά αυτό δεν αποδίδει την κυριολεξία. Γιατί μόλις δέκα χρόνια προ της κοιμήσεώς του γνωρίστηκε με τον άγιο Συμεών, όντα εξόριστο σ' ένα χωριό της Χρυσοπόλεως, στην Προποντίδα, ενώ ο ίδιος παρέμενε στη μονή του Στουδίου. Επομένως ήταν περισσότερο θαυμαστής του αγίου Συμεών και λιγότερο μαθητής, αφού ο θείος Στηθάτος ήταν ήδη σχηματισμένος ασκητής και θεολόγος, κατά τα πρότυπα των Στουδιτών. Πάντως όχι μονάχα δέχτηκε την επίδρασή του, αλλά και υιοθέτησε την όλο δυναμισμό αγιοπνευματική διδασκαλία του.
Είναι χαρακτηριστικό όμως ότι, ο άγιος Συμεών θεωρούσε τον μεγάλης πλέον ηλικίας όσιον Νικήτα μαθητή του και ο δεύτερος τον πρώτο, δάσκαλο και πνευματικό του πατέρα, παρά την τοπική απόσταση που τους χώριζε και την σπανιότητα των συναντήσεών τους. Καρπός αυτής της πνευματικής σχέσεως των δύο ανθρώπων του Θεού, ήταν η μετά τρεις-τέσσερες δεκαετίες, από της κοιμήσεως του αγίου Συμεών, συγγραφή του Βίου του κατόπιν αποκαλύψεως. Επίσης ύστερα από απαίτηση, που διατυπώθηκε αποκαλυπτικά, ανέλαβε να εκδώσει τα συγγράμματά του κι ετσι οφείλουμε και τον θαυμαστό βίο και τα φωτωνυμικά και πλήρη χάριτος και φωτός έργα του αγίου Συμεών, στον σοφώτατο Νικήτα τον Στηθάτο.
Όχι χωρίς λόγο σημειώσαμε, ότι όταν ο όσιος Νικήτας εγνώρισε τον θειότατο Συμεών, ο πρώτος ήταν ήδη μεγάλης ηλικίας και σχηματισμένος μοναχός και θεολόγος, κατά τα πρότυπα της ιστορικής μονής του Στουδίου κι επομένως διέφερε από το δάσκαλό του, κατά το είδος των εμπειριών, όσο και αν αργότερα το αποδέχτηκε και τον επηρέασε. Γιατί ούτε τις απόλυτες απόψεις του έχει, αλλ' ούτε και την αμεσότητα της ερωτικής σχέσεως με τον Χριστόν του Συμεών παρουσιάζει στα έργα του. Ήταν πολεμιστής Στουδίτης, πολυμαθής, αγαπώντας την πατερική γραμματεία και γνωσιολογία, με ορθόδοξη δογματική θωράκιση, αλλά και με τάσεις οσιακής προσβάσεως προς τον Θεόν, δια καθάρσεως και θείου έρωτος, συνδυάζοντας τον δογματικόν αγωνιστή της Εκκλησίας, με τις μυστικές εμπειρίες του οσίου και τον δάσκαλο του χριστιανικού πληρώματος, σαν πιστός οικονόμος των δωρεών του Θεού.
Έτσι τον βλέπουμε να θηριομαχεί με τον καρδινάλιο Ουμβέρτο, κατά τη διένεξη του τελευταίου με τον Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλλάριο κατά το μοιραίο 1054, γράφοντας αντιλατινικές διατριβές και συγγράφοντας πραγματείες «Περί ψυχής», «περί Νοητού Παραδείσου», και, επηρεασμένος από τα αρεοπαγιτικά συγγράμματα, «Περί Ουρανίου και Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας». Παραλλήλως συνέγραψε τις σχολιαζόμενες τρεις εκατοντάδες Κεφαλαίων, Πρακτικών, Φυσικών και Γνωστικών, που περιέλαβαν στη Φιλοκαλία οι εκδότες της.
Περί των Κεφαλαίων αυτών τι μπορεί να πει κανείς; Ό,τι έχει λεχθεί για τα απαυγάσματα της εν αγίω Πνεύματι πείρας των Αγίων Πατέρων, που αρχίζουν από την πρακτικήν αγωγή, κατά την ασκητική παράδοση, περνούν από τις αρετές, την ταπείνωση, τα δάκρυα, την κατάνυξη και την προσευχή και καταλήγουν στην ένωση με τον Θεόν, είτε με φωτεινές θεοφάνειες, είτε με την ενοίκηση στην ψυχή της Αγίας Τριάδος.
Είναι φανερόν ότι τα Κεφάλαια είναι γέννημα της θεοφόρας ψυχής του Οσίου Νικήτα, αφού ο ίδιος, ερμηνεύοντας και αιτιολογώντας την συγγραφή τους, θεωρεί ως προϋπόθεση, την ελευθερία της ψυχής με την απάθεια, που από την κοπιαστικήν άσκηση έφθασε ο μοναχός στη φυσική θεωρία της κτίσεως, όπου βλέπει τον Θεόν διά των λόγων των όντων. Στη συνέχεια θεωρεί την καθαρότητα, που γεννάται από τα δάκρυα και την προσευχή, ως πηγή αναβλύζουσα από τη χάρη τα ρείθρα των πνευματικών νοημάτων. Τρίτη αιτία της συγγραφής του Οσίου είναι η ενοίκηση της Αγίας Τριάδος στην ψυχή του, από την οποία εκπέμπονται φωτοχυσίες του Πνεύματος, που φανερώνουν τα μυστήρια της βασιλείας των ουρανών και αποκαλύπτουν τους κρυμμένους θησαυρούς του Θεού στην ψυχή του.
Και αυτά μεν όλα, χωρίς αμφιβολία, αποτελούν κτήμα της αγιότητος του Νικήτα και θα μπορούσαν να μείνουν κρυμμένα και ανεκδήλωτα. Αλλά ο ίδιος ομολογεί, ότι φοβούμενος την απειλή προς τον πονηρό δούλο που έκρυψε το τάλαντο, αλλά και από αγάπη στον πλησίον έγραψε τις εμπειρίες του. Μάλιστα κάτι που διακρίνει την αγιότητα του θείου Στηθάτου είναι η έντονη επιθυμία μεταδόσεως των δώρων της γνώσεως και προς τον λαόν του Θεού, προς ωφέλειαν του πρώτου και προς δόξαν του δευτέρου, όπως επανειλημμένως προτρέπει τους ελεηθέντας.
Ο Όσιος Νικήτας μας παρέδωσε τους πνευματικούς θησαυρούς του με μια θετική και μεθοδική σκέψη, σαν ρωμαλέος νους που ήταν, αλλά και με υψηλή σύλληψη και καλλιεπή φράση, ώστε οι Άγιοι ανθολόγοι της Φιλοκαλίας να απορούν για το που οφείλεται η τόση χάρη, στο περιεχόμενο των Κεφαλαίων ή στην τελειότητα της φράσεως;
Συμπερασματικά, πρέπει να λεχθεί, ότι οι τρεις εκατοντάδες των Κεφαλαίων εντάσσονται στην ενιαία και ομόφωνη πνευματική παράδοση της ασκητικής και μυστικής θεολογίας, ως καρπός του ενός Αγίου Πνεύματος. Συγχρόνως υπομνηματίζουν την αναγκαιότητα της «νομίμου αθλήσεως» για να προσπελάσει η ψυχή από τα στάδια της καθάρσεως και του φωτισμού, για να φθάσει στην ένωση με τον Θεόν. Χωρίς τις ασκητικές και πνευματικές παραδοσιακές προϋποθέσεις είναι αδύνατο να φθάσει κανείς στη θέα του Θεού. Ο αγιώτατος Νικήτας επιμένει στο σημείον αυτό, όπως και ο δάσκαλός του, όπως, άλλωστε και όλοι οι διδάσκαλοι της νήψεως και της μυστικής θεολογίας. Θα μπορούσε επίσης να παρατηρηθεί, ότι τα Γνωστικά Κεφάλαια, ενώ ευρίσκονται μέσα στη θεολογική παράδοση, παρουσιάζουν αρκετήν εξάρτηση από την αγγελολογία των αρεοπαγιτικών συγγραμμάτων και τις μυστικές κινήσεις των «νόων» περί την Αγίαν Τριάδα. Ο Στηθάτος, πλην των γνησίων θείων εμπειριών του, ήταν και κάτοχος της Πατερικής γραμματείας και των διαφόρων ιδιοτυπιών της και της ορολογίας της.
------------------------------------------------------------
(πηγή: Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, δ΄τόμος, σελ. 49-52)
Όχι χωρίς λόγο σημειώσαμε, ότι όταν ο όσιος Νικήτας εγνώρισε τον θειότατο Συμεών, ο πρώτος ήταν ήδη μεγάλης ηλικίας και σχηματισμένος μοναχός και θεολόγος, κατά τα πρότυπα της ιστορικής μονής του Στουδίου κι επομένως διέφερε από το δάσκαλό του, κατά το είδος των εμπειριών, όσο και αν αργότερα το αποδέχτηκε και τον επηρέασε. Γιατί ούτε τις απόλυτες απόψεις του έχει, αλλ' ούτε και την αμεσότητα της ερωτικής σχέσεως με τον Χριστόν του Συμεών παρουσιάζει στα έργα του. Ήταν πολεμιστής Στουδίτης, πολυμαθής, αγαπώντας την πατερική γραμματεία και γνωσιολογία, με ορθόδοξη δογματική θωράκιση, αλλά και με τάσεις οσιακής προσβάσεως προς τον Θεόν, δια καθάρσεως και θείου έρωτος, συνδυάζοντας τον δογματικόν αγωνιστή της Εκκλησίας, με τις μυστικές εμπειρίες του οσίου και τον δάσκαλο του χριστιανικού πληρώματος, σαν πιστός οικονόμος των δωρεών του Θεού.
Έτσι τον βλέπουμε να θηριομαχεί με τον καρδινάλιο Ουμβέρτο, κατά τη διένεξη του τελευταίου με τον Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλλάριο κατά το μοιραίο 1054, γράφοντας αντιλατινικές διατριβές και συγγράφοντας πραγματείες «Περί ψυχής», «περί Νοητού Παραδείσου», και, επηρεασμένος από τα αρεοπαγιτικά συγγράμματα, «Περί Ουρανίου και Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας». Παραλλήλως συνέγραψε τις σχολιαζόμενες τρεις εκατοντάδες Κεφαλαίων, Πρακτικών, Φυσικών και Γνωστικών, που περιέλαβαν στη Φιλοκαλία οι εκδότες της.
Περί των Κεφαλαίων αυτών τι μπορεί να πει κανείς; Ό,τι έχει λεχθεί για τα απαυγάσματα της εν αγίω Πνεύματι πείρας των Αγίων Πατέρων, που αρχίζουν από την πρακτικήν αγωγή, κατά την ασκητική παράδοση, περνούν από τις αρετές, την ταπείνωση, τα δάκρυα, την κατάνυξη και την προσευχή και καταλήγουν στην ένωση με τον Θεόν, είτε με φωτεινές θεοφάνειες, είτε με την ενοίκηση στην ψυχή της Αγίας Τριάδος.
Είναι φανερόν ότι τα Κεφάλαια είναι γέννημα της θεοφόρας ψυχής του Οσίου Νικήτα, αφού ο ίδιος, ερμηνεύοντας και αιτιολογώντας την συγγραφή τους, θεωρεί ως προϋπόθεση, την ελευθερία της ψυχής με την απάθεια, που από την κοπιαστικήν άσκηση έφθασε ο μοναχός στη φυσική θεωρία της κτίσεως, όπου βλέπει τον Θεόν διά των λόγων των όντων. Στη συνέχεια θεωρεί την καθαρότητα, που γεννάται από τα δάκρυα και την προσευχή, ως πηγή αναβλύζουσα από τη χάρη τα ρείθρα των πνευματικών νοημάτων. Τρίτη αιτία της συγγραφής του Οσίου είναι η ενοίκηση της Αγίας Τριάδος στην ψυχή του, από την οποία εκπέμπονται φωτοχυσίες του Πνεύματος, που φανερώνουν τα μυστήρια της βασιλείας των ουρανών και αποκαλύπτουν τους κρυμμένους θησαυρούς του Θεού στην ψυχή του.
Και αυτά μεν όλα, χωρίς αμφιβολία, αποτελούν κτήμα της αγιότητος του Νικήτα και θα μπορούσαν να μείνουν κρυμμένα και ανεκδήλωτα. Αλλά ο ίδιος ομολογεί, ότι φοβούμενος την απειλή προς τον πονηρό δούλο που έκρυψε το τάλαντο, αλλά και από αγάπη στον πλησίον έγραψε τις εμπειρίες του. Μάλιστα κάτι που διακρίνει την αγιότητα του θείου Στηθάτου είναι η έντονη επιθυμία μεταδόσεως των δώρων της γνώσεως και προς τον λαόν του Θεού, προς ωφέλειαν του πρώτου και προς δόξαν του δευτέρου, όπως επανειλημμένως προτρέπει τους ελεηθέντας.
Ο Όσιος Νικήτας μας παρέδωσε τους πνευματικούς θησαυρούς του με μια θετική και μεθοδική σκέψη, σαν ρωμαλέος νους που ήταν, αλλά και με υψηλή σύλληψη και καλλιεπή φράση, ώστε οι Άγιοι ανθολόγοι της Φιλοκαλίας να απορούν για το που οφείλεται η τόση χάρη, στο περιεχόμενο των Κεφαλαίων ή στην τελειότητα της φράσεως;
Συμπερασματικά, πρέπει να λεχθεί, ότι οι τρεις εκατοντάδες των Κεφαλαίων εντάσσονται στην ενιαία και ομόφωνη πνευματική παράδοση της ασκητικής και μυστικής θεολογίας, ως καρπός του ενός Αγίου Πνεύματος. Συγχρόνως υπομνηματίζουν την αναγκαιότητα της «νομίμου αθλήσεως» για να προσπελάσει η ψυχή από τα στάδια της καθάρσεως και του φωτισμού, για να φθάσει στην ένωση με τον Θεόν. Χωρίς τις ασκητικές και πνευματικές παραδοσιακές προϋποθέσεις είναι αδύνατο να φθάσει κανείς στη θέα του Θεού. Ο αγιώτατος Νικήτας επιμένει στο σημείον αυτό, όπως και ο δάσκαλός του, όπως, άλλωστε και όλοι οι διδάσκαλοι της νήψεως και της μυστικής θεολογίας. Θα μπορούσε επίσης να παρατηρηθεί, ότι τα Γνωστικά Κεφάλαια, ενώ ευρίσκονται μέσα στη θεολογική παράδοση, παρουσιάζουν αρκετήν εξάρτηση από την αγγελολογία των αρεοπαγιτικών συγγραμμάτων και τις μυστικές κινήσεις των «νόων» περί την Αγίαν Τριάδα. Ο Στηθάτος, πλην των γνησίων θείων εμπειριών του, ήταν και κάτοχος της Πατερικής γραμματείας και των διαφόρων ιδιοτυπιών της και της ορολογίας της.
------------------------------------------------------------
(πηγή: Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, δ΄τόμος, σελ. 49-52)
