Η έννοια της ιδρυματοποίησης
Η ιδρυματοποίηση (ή ιδρυματισμός) είναι η διαδικασία κατά την οποία ο κάθε άνθρωπος που εισέρχεται σε κάποιο ίδρυμα (π.χ. φυλακή, ψυχιατρείο) προσαρμόζεται στο νέο αυτό περιβάλλον, καθώς και στους κανόνες και τις αξίες που το διέπουν. Αποτελεί ψυχιατρικό όρο ο οποίος αναφέρεται στις επιπτώσεις που έχει πάνω στον χαρακτήρα και στη συμπεριφορά τροφίμων ενός ιδρύματος η παρατεταμένη διαβίωσή τους μακριά από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον.
Ο Barton (1960) όρισε την ιδρυματική νεύρωση ως μία ασθένεια που έχει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι:
-απάθεια
-έλλειψη πρωτοβουλίας
-έλλειψη ενδιαφέροντος για τα πάντα εκτός από τα τετριμμένα
-υποταγή στην εξουσία
-κάποιες φορές καμία εκδήλωση αισθημάτων περιφρόνησης σε σκληρές και άδικες εντολές
-έλλειψη ενδιαφέροντος για το μέλλον και πρακτικών σχεδίων για αυτό
-παραμέληση των προσωπικών συνηθειών υγιεινής και αισθητικής
-παραίτηση από μέρους του ατόμου και αποδοχή ότι τα πράγματα έτσι θα κυλούν χωρίς αλλαγές.
Διαδικασία ιδρυματοποίησης
Το άτομο αρχικά συνειδητοποιεί πως σταματά να έχει τα ίδια δικαιώματα με αυτά που είχε την περίοδο πριν εισέλθει στο ίδρυμα. Απολαύσεις και ανάγκες που είχε πριν την είσοδό του, πλέον είναι δύσκολο έως ακατόρθωτο να πραγματοποιηθούν. Στη συνέχεια, είναι πολύ σημαντικό το άτομο να κατανοήσει πως σε μία τόσο μικρή και παράλληλα τόσο κλειστή κοινωνία έχουν διαμορφωθεί κανόνες εντελώς διαφορετικοί από αυτούς που του ήταν ήδη γνωστοί.
Τα άτομα τα οποία βρίσκονταν στο ίδρυμα πριν από τον ίδιο θεωρούνται πολλές φορές ανώτερα και θέτουν τους κανόνες. Τα άτομα πάλι που εισέρχονται είναι υποχρεωμένα να τηρούν αυτούς τους κανόνες απόλυτα. Κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό για τα άτομα που εισέρχονται στα ιδρύματα να μπορούν να προσαρμοστούν στις νέες αυτές ανάγκες του νέου περιβάλλοντος που ζουν, ώστε να μην έχουν σημαντικά προβλήματα.
Οι τρόφιμοι των ιδρυμάτων, οι οποίοι μένουν σε αυτά για μεγάλο χρονικό διάστημα, συνηθίζουν στον χώρο. Η εξοικείωση με τις καθημερινές επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες του ιδρύματος και το οικείο πια περιβάλλον του γίνεται ο μικρόκοσμός τους, πρόγραμμα ζωής που ακολουθούν πιστά.
Μην έχοντας καμία επαφή με τον έξω κόσμο, με την «ελεύθερη κοινωνία», διαχωρίζουν τον εαυτό τους από αυτόν. Φτάνουν στο σημείο να δίνουν μεγαλύτερη αξία σε απολαύσεις όπως ένα γλυκό, ένα τσιγάρο παρά στην επαφή τους με άτομα της «ελεύθερης κοινωνίας» (συγγενείς, φίλους), βιώνοντας εξ ολοκλήρου πια την έννοια της ιδρυματοποίησης.
Με την υιοθέτηση του κοινωνικού ρόλου του εγκλείστου και υποδυόμενοι το ρόλο που καλούνται να παίξουν μέσα στο ίδρυμα, η έξοδός τους από αυτό γίνεται όλο και δυσκολότερη. Ακόμα κι αν τελικά έρθει η στιγμή απομάκρυνσής τους από το ίδρυμα στο οποίο ανήκαν, τότε εμφανίζουν συμπτώματα ιδρυματισμού και προτιμούν να επιστρέψουν στο γνώριμο για αυτούς περιβάλλον, όπου αισθάνονται οικεία και γνωρίζουν τη λειτουργία του. Ο έξω κόσμος αποτελεί πια ένα ξένο για αυτούς περιβάλλον, απόμακρο και άγνωστο.
Η ιδρυματοποίηση συντελείται μόνο σε ιδρύματα;
Η ιδρυματοποίηση δεν παρατηρείται μόνο σε περιπτώσεις εγκλεισμού σε ιδρύματα. Είναι ένα φαινόμενο της σύγχρονης κοινωνίας.
Ο χώρος της εργασίας του ατόμου παρουσιάζει έντονα χαρακτηριστικά «ιδρύματος». Χαρακτηρίζεται από τυποποιημένες σωματικές, λεκτικές ή συναισθηματικές συμπεριφορές αλλά και κινήσεις.
Η κοινωνική ζωή του παρουσιάζει, επίσης, τυποποιημένες συμπεριφορές, απόψεις, αξίες. Υπάρχει ένα πλέγμα κανόνων και προτύπων που έχουν δρομολογηθεί ως «εγχειρίδιο ζωής» (π.χ. απόκτηση παιδιών, περιουσίας, πτυχίων, ακαδημαϊκής καριέρας, επαγγελματικής αποκατάστασης, δημιουργία οικογένειας κ.ά.).
Ακολουθώντας αυτό το «εγχειρίδιο», το άτομο νιώθει ενταγμένο. Βιώνει μία ασφάλεια ότι, λόγω των τυποποιημένων συμπεριφορών που ακολουθεί, δεν θα τον απορρίψει το κοινωνικό σύνολο λόγω των ιδιαιτεροτήτων του.
Οι προσωπικές δραστηριότητες διασκέδασης και ψυχαγωγίας παρουσιάζουν και αυτές κάποιους τυποποιημένους κανόνες, καθώς ελέγχονται και ρυθμίζονται με βάση τα μοντέλα διασκέδασης και ψυχαγωγίας της αντίστοιχης κοινωνίας μέσα στην οποία ζει το άτομο.
Κάθε φορά που το άτομο απομακρύνεται ή αποκόπτεται από το «κοινωνικό ίδρυμα» στο οποίο ανήκει, μπορεί να βιώσει κάποια χαρακτηριστικά του φαινομένου της ιδρυματοποίησης.
Το άγχος, ο πανικός, η απάθεια και τα υπόλοιπα συμπτώματα του ιδρυματισμού αναγκάζουν το άτομο να επιθυμεί την επιστροφή του στην «φυλακή» του. Η επιλογή του εγκλεισμού μοιάζει μία ασφαλή επιλογή μπροστά στην αβεβαιότητα του έξω -γεμάτου νέες επιλογές και προοπτικές- κόσμου.
Ιδρυματοποίηση κατά τη κορωνοϊική εποχή
Σύμφωνα με τον Goffman (1961) ο ιδρυματισμός συμβαίνει, όταν ένας μεγάλος αριθμός ατόμων αποκόπτεται από την κοινωνία για μία αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο και ζει πλέον μία έγκλειστη ζωή.
Στην εποχή μας, η κοινωνική πραγματικότητα της καραντίνας αποτελεί μία συνθήκη επιτακτικού εγκλεισμού. Με το lockdown τα άτομα αποκόβονται από τα κοινωνικά πλαίσια που έχουν αναπτύξει και είναι πιθανόν να εκδηλώσουν κάποια συμπτώματα ιδρυματισμού, ειδικά στις κοινωνίες όπου υπήρξε ή θα υπάρξει παρατεταμένη διάρκεια κοινωνικής απομόνωσης.
Ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει εντέλει
την ιδρυματοποίηση έγκλειστος
στο ολόγραμμα της «φυλακής» του…
Έφη Δρακάκη
Απόφοιτος του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Νομική του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, με πεδία ειδίκευσης το Ποινικό Δίκαιο και τις Εξαρτήσεις. Εργάζομαι ως καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στην ιδιωτική εκπαίδευση. Στόχος μου να παρουσιάσω άρθρα με κοινωνικά ζητήματα, ώστε να συμβάλλω στην γνωριμία του κοινού με την επιστήμη της Κοινωνιολογίας.
