Το φαινόμενο του αυτοτραυματισμού-Συμπεριφορές και συναισθήματα
“Κατέφευγα στο κόψιμο του ίδιου μου του σώματος για έναν λόγο: για να διώξω την ένταση από τα συναισθήματα και τις σκέψεις που μαζεύονταν μέσα μου και, απλά, δεν μπορούσα να τα βγάλω πέρα μαζί τους. Ήθελα να ουρλιάξω, αλλά δεν μπορούσα".
"Με κάθε κόψιμο, ένιωθα πιο ήρεμη".
“Έψαχνα απεγνωσμένα κάτι να σταματήσει το πόνο που ένιωθα μέσα μου. Με κάθε κόψιμο, αισθανόμουν ότι ήταν ευκολότερο να τον αντιμετωπίσω -είχα κάτι για να εστιάσω. Με "ανέβαζε" -ένιωθα ένα σχεδόν ευφορικό συναίσθημα. Κοβόμουν, κι αυτό με βοηθούσε να εκτονώσω τα συναισθήματα που κρύβονταν και "φούσκωναν" μέσα μου, σε βαθμό αφόρητο. Όταν ήμουν τόσο μουδιασμένη ώστε δεν μπορούσα να ρίξω ούτε ένα δάκρυ, με βοηθούσε να κλάψω... ".
Ένα φαινόμενο που έχει εμφανιστεί, κυρίως, τις τελευταίες δύο δεκαετίες και ταλανίζει τους νέους ανθρώπους και, ιδιαίτερα, τις νεαρές γυναίκες, είναι ο αυτοτραυματισμός. Στην Ελλάδα μπορεί να μην είναι τόσο σύνηθες ή να μην αναφέρονται πολλά περιστατικά αλλά στην Αμερική είναι ευρέως διαδεδομένος. Ο αυτοτραυματισμός αφορά, όπως δηλώνει και η ίδια η λέξη, την βλάβη του εαυτού, με διαφορετικούς τρόπους και μέσα. Περιλαμβάνει την πρόκληση τραυμάτων στο σώμα με αιχμηρά αντικείμενα, χτυπήματα, καψίματα και την λεγόμενη τριχοτιλλομανία (όπου το άτομο τραβάει τρίχες από την κεφαλή και, σπανίως τα φρύδια και τα βλέφαρα και, σε λιγότερες περιπτώσεις, προχωρά και σε τριχοφαγία).
Οι λόγοι που οδηγούν σε τέτοιες αυτοτραυματιστικές συμπεριφορές είναι καθαρά ψυχολογικοί: το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με έντονα αρνητικά συναισθήματα και προσπαθώντας να βρει μια εναλλακτική λύση από το να βιώσει τον ψυχικό πόνο στρέφεται στο σωματικό- φυσικό. Τα πιο συνηθισμένα αισθήματα που ωθούν κάποιον να προβεί σε αυτοκαταστροφικές ενέργειες είναι άγχος, φόβος, θλίψη, μοναξιά, πανικός, μπερδεμένη σεξουαλικότητα, ενοχή, απόρριψη και μίσος για τον εαυτό. Το μη εκφρασμένο συναίσθημα πυροδοτεί τον πάσχοντα να ξεσπάσει κάπου και επιλέγει τον ίδιο του τον εαυτό, άλλες φορές για λύτρωση και άλλες για τιμωρία.
Η πιο συχνή περίπτωση που ο αυτοτραυματισμός λαμβάνει χώρα είναι για να μετατοπιστεί η προσοχή στο φυσικό σωματικό πόνο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, και να μειωθεί ο ψυχικός. Άλλοι άνθρωποι το κάνουν καθαρά τιμωρητικά για να «δώσουν ένα μάθημα» στον «άχρηστο» και «κακό» εαυτό τους γιατί, όπως αναφέρουν οι ίδιοι, τους αξίζει. Υπάρχουν φορές που η επιβολή στο σώμα δημιουργεί μια αίσθηση ελέγχου, ειδικά όταν ο δρων αισθάνεται ανήμπορος σε άλλους τομείς της προσωπικής και επαγγελματικής του ζωής. Δημιουργεί, δηλαδή, μια ψευδαίσθηση κυριαρχίας στο άτομο, την οποία έχει ανάγκη.
Εν συνεχεία, δεν είναι λίγοι και όσοι αυτοτραυματίζονται προκειμένου να νιώσουν ένα οποιοδήποτε συναίσθημα, ακόμα και δυσάρεστο, απογοητευμένοι από την κενότητα και τη συναισθηματική νάρκη που παρατηρούν μέσα τους. Τέλος, ενίοτε, απώτερος σκοπός για τα άτομα που αυτοτραυματίζονται είναι και το να τραβήξουν και την προσοχή των άλλων με τέτοιες πράξεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατηγορίας είναι έφηβοι που αισθάνονται παραμελημένοι από τους γονείς τους και προβαίνουν στην αυτοκαταστροφή για να τους προσέξουν οι σημαντικοί άλλοι και, ενδεχομένως, για να τιμωρήσουν τον «αδιάφορο» γονέα.
Αξίζει να αναφερθεί πως υπάρχει και μια ακόμα εκδοχή για το φαινόμενο του αυτοτραυματισμού: λέγεται ότι αμέσως μετά τον τραυματισμό απελευθερώνονται ενδορφίνες που δρουν όπως η μορφίνη, μειώνοντας τον φυσικό πόνο. Μάλιστα, στον αντίποδα, δημιουργούν και ένα έντονο αίσθημα ευφορίας, όμοιο με εκείνο που αισθάνονται οι χρήστες ουσιών και οι αθλητές μετά από έντονη άσκηση. Γι΄ αυτό πολλά άτομα αναφέρουν πως η δραστηριότητα αυτή είναι εξαιρετικά εθιστική και δυσκολεύονται πολύ να σταματήσουν.
Αυτό που θα πρέπει να σημειωθεί είναι πως ο αυτοτραυματισμός δεν στοχεύει στην αυτοκτονία. Το άτομο δεν επιθυμεί να δώσει τέλος στη ζωή του αλλά προσπαθεί να μειώσει τον ψυχικό του πόνο και να αποφύγει τα δυσάρεστα συναισθήματα που το βασανίζουν. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για προσωπική στιγμιαία κάθαρση/ λύτρωση και όχι για απόπειρα αυτοκτονίας. Αυτό, βέβαια, σε καμία περίπτωση δε σημαίνει πως οι ενέργειες αυτές δεν είναι και απειλητικές για την υγεία και για την ίδια τη ζωή. Άλλωστε, δεδομένου ότι αυτός που αυτοτραυματίζεται έχει έντονα ψυχολογικά προβλήματα από τα οποία θέλει να ξεφύγει, παρόμοια προβλήματα και στρεσογόνοι παράγοντες μπορεί τελικώς να πυροδοτήσουν και απόπειρα αυτοκτονίας στο μέλλον.
Το πρόβλημα με τη σωστή αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου είναι ότι δε γίνεται εύκολα αντιληπτό από τον περίγυρο του ατόμου. Επειδή πρόκειται για μια πράξη που προκαλεί μεγάλο αίσθημα ενοχής και ντροπής σε όποιον την κάνει, γίνεται στα κρυφά και, συνήθως δεν αποκαλύπτεται σε άτομα του στενού κύκλου. Κάποια σημάδια, όμως, που μπορούν να φανερώσουν αυτοτραυματισμό περιλαμβάνουν τα ρούχα με μακριά μανίκια (ακόμα και το καλοκαίρι), τις έντονες εναλλαγές στη διάθεση, συναισθηματική αστάθεια και δυσκολία διατήρησης στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Επίσης, θα πρέπει να μας ανησυχεί εάν κάποιος εμφανίζει συχνά σημάδια από κοψίματα και καψίματα και τον βλέπουμε να τρίβει έντονα σημεία του σώματος του η να κουβαλάει επάνω του αιχμηρά αντικείμενα.
Όσον αφορά την αντιμετώπιση, δυστυχώς, δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη θεραπεία αποκλειστικά για την αυτοτραυματική συμπεριφορά. Ίσως γιατί δεν πρόκειται για ξεχωριστή διαταραχή αλλά εμφανίζεται ως αποτέλεσμα άλλων ψυχικών διαταραχών ή προβλημάτων, όπως η οριακή διαταραχή της προσωπικότητας. Ο καλύτερος τρόπος δράσης είναι η επίλυση και η αντιμετώπιση των θεμάτων που οδηγούν το άτομο στο να βλάψει τον εαυτό του και, δευτερευόντως, στον ίδιο τον αυτοτραυματισμό. Συνήθως, στους νέους το βασικό ζήτημα είναι η κατάθλιψη που ακολουθείται από τις αυτοκαταστροφικές αυτές πράξεις και εκεί θα πρέπει να επικεντρώνεται ο εκάστοτε ειδικός ψυχικής υγείας. Η ψυχοθεραπεία φαίνεται απαραίτητη, τόσο η Ψυχοδυναμική προσέγγιση (για να επιλύσει το άτομο παλιές συγκρούσεις και παιδικά τραύματα που το βασανίζουν), όσο και η Γνωστική- Συμπεριφορική προσέγγιση (για να υιοθετηθούν πιο υγιείς συμπεριφορές και να αποβληθούν οι τοξικές ιδέες και στάσεις).
Καταληκτικά, ο αυτοτραυματισμός αποτελεί ένα ζήτημα που δεν πρέπει να ξεφύγει της προσοχής μας γιατί βασανίζει πολύ τους νέους ανθρώπους και εμφανίζεται όλο και περισσότερο στις μέρες μας, κυρίως σε κοπέλες, αλλά και σε αγόρια. Το άτομο που βιώνει τέτοια προβλήματα θα πρέπει να ξεπεράσει τις ενοχικές σκέψεις του και να ζητήσει βοήθεια. Αυτό είναι το πρώτο και σημαντικότερο βήμα προς τη βελτίωση. Κανείς δεν πρέπει να βασανίζει και να τιμωρεί το σώμα του και, σε καμία περίπτωση, δεν πρόκειται να υποχωρήσει οριστικά με τέτοιους τρόπους ο ψυχικός πόνος. Εάν αντιμετωπίζετε τέτοια προβλήματα ή γνωρίζετε κάποιον που παρουσιάζει τα συμπτώματα που αναφέρθηκαν μη διστάσετε να απευθυνθείτε σε κάποιον ειδικό. Η άμεση παρέμβαση κρίνεται πολύ σημαντική και, σε κάποιες περιπτώσεις, σώζει ακόμη και ζωές.
Ποιοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν στον αυτοτραυματισμό;
Ο αυτοτραυματισμός έχει συνδεθεί με μια πληθώρα από αρνητικά ή τραυματικά γεγονότα που συμβαίνουν κατά την παιδική ηλικία ενός ατόμου, τα οποία περιλαμβάνουν την σεξουαλική κακοποίηση, την επίθεση, την αιμομειξία, τα αισθήματα αναξιότητας και αβοηθησιάς, τις αρνητικές εικόνες εαυτού που συνδέονται ή προκύπτουν από τις διατροφικές διαταραχές, την κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, καθώς και την διάσπαση της οικογένειας ή το θάνατο ενός αγαπημένου, οικείου ανθρώπου. Αν και πρόκειται για φαινόμενο που συναντά κανείς σε όλες τις πολιτισμικές και ηλικιακές ομάδες, τα συμπτώματα έχουν την τάση να ξεκινούν στην εφηβεία και πιο ειδικά γύρω από την ηλικία των 14 ετών.
Αν και είναι αδύνατο να προβλεφθεί αν κάποιος αυτοτραυματίζεται, υπάρχουν σημεία που μπορούν να προδώσουν μια τέτοια συμπεριφορά. Παραδείγματα είναι η επιμονή ενός νέου ατόμου να φορά ρούχα με μακριά μανίκια, ακόμα και με υψηλές θερμοκρασίες, η τάση του να περνά πολύ χρόνο απομονωμένο και ο ισχυρισμός του ότι η εξήγηση για ανεξήγητα σημάδια, κοψίματα ή μώλωπες είναι ότι έχει υποστεί πολλαπλά, παράδοξα ατυχήματα.
Αν και κάθε περίπτωση αυτοτραυματισμού διαφέρει από την άλλη, ένα στοιχείο παραμένει σίγουρο: αν κάποιος που γνωρίζετε κόβει ή πληγώνει τον εαυτό του με οποιοδήποτε τρόπο, είναι βέβαιο ότι πρέπει να μιλήσει με ειδικό ψυχικής υγείας, γιατί είναι πολύ σημαντικό να αντιμετωπιστούν οι πιθανοί ψυχολογικοί λόγοι που βρίσκονται πίσω από αυτή τη συμπεριφορά.
Η ατομική ψυχοθεραπεία καθώς και, σε κάποιες περιπτώσεις, κάποια αντικαταθλιπτικά φάρμακα που ανήκουν στην κατηγορία των SSRIs, είναι πολύ αποτελεσματικές παρεμβάσεις στον αυτοτραυματισμό. Η ψυχοθεραπευτική βοήθεια εστιάζει στην αποκάλυψη, σε ασφαλές, θεραπευτικό περιβάλλον, των λόγων που προκαλούν τον ψυχικό πόνο και συνδυάζεται με ταυτόχρονη προσπάθεια για την αντικατάσταση των αυτοτραυματικών συμπεριφορών με πιο υγιείς τρόπους που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει για να αντιμετωπίσει τις πιέσεις της ζωής DBT-Διαλεκτική Συμπεριφορική Θεραπεία). .
Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και η συζήτηση με κάποιο οικείο, έμπιστο, αγαπητό πρόσωπο -είτε πρόκειται για φίλο, είτε για ειδικό, μπορεί να γίνει η αρχή στη διαδικασία της επούλωσης. Ο αυτοτραυματισμός είναι πολύ συχνότερος από όσο θεωρούνταν στο παρελθόν και δεν πρέπει να αποτελεί εστία ντροπής, μυστικό ή στίγμα.
Η συζήτηση γι αυτόν και η αποκάλυψη του είναι το πρώτο βήμα για πιο υγιές σώμα και πιο υγιή ψυχή.
Το Πολυδύναμο Ψυχοδιαγνωστικό Κέντρο ΚΕΘΕΑ Θεσσαλονίκης (Πίνδου 4, Λαδάδικα, τηλ. ραντεβού: 2310- 22 14 13), υποδέχεται εφήβους και ενήλικες με προβλήματα χρήσης ουσιών ΚΑΙ ψυχικής υγείας (μεταξύ αυτών, πολύ συχνό φαινόμενο είναι ο αυτοτραυματισμός). Η ολιστική αντιμετώπιση που προσφέρει απευθύνεται στο πρόβλημα της χρήσης -εθισμού και συχρόνως, στην διαχείριση της ψυχικής διαταραχής (στην περίπτωση του αυτοτραυματισμού χρησιμοποιύνται οι πρακτικές της Διαλεκτικής Συμπεριφορικής Θεραπείας (DBT), της Θεραπείας για τη Μετατρευματική Διαταραχή-EMDR καθώς και εκπαίδευση στην Ενσυνειδητότητα-Mindfulness).
Οι υπηρεσίες του Κέντρου είναι ΔΩΡΕΑΝ, χωρίς λίστα αναμονής, ανεξάρτητα από τον αν κάποιος είναι ασφαλισμένος ή όχι, σε συνθήκες σεβασμού, ανωνυμίας και απορρήτου.
Σπυριδούλα Κώτση
Ψυχίατρος παιδιών-εφήβων
Πολυδύναμο Ψυχοδιαγνωστικό Κέντρο
ΚΕΘΕΑ Θεσσαλονίκης
