Κογξ Ομ Παξ - πανάρχαια απόκρυφη φράση ή τυπογραφικό λάθος;

Όσοι ασχολούνται με τα ετυμολογικά, ξέρουν ότι το λάθος μπορεί θαυμάσια να γεννήσει νέες λέξεις -και εννοώ εδώ την παραδρομή του γραφιά ή την παρανάγνωση του κουρασμένου ή επιπόλαιου μελετητή. Τρανταχτό παράδειγμα η acne των αγγλοσαξόνων, που οφείλεται σε λάθος ανάγνωση του ελληνικού πρωτοτύπου ακμή από κάποιον γιατρό που τώρα μου διαφεύγει το όνομά του, ή ακόμα ο βασανίτης λίθος που έγινε basanites από τον Πλίνιο αλλά basaltes από τους γραφιάδες που αντέγραφαν το έργο, κι έτσι έμεινε διεθνώς βασάλτης. Με τη σειρά μου, αν και δεν διεκδικώ τις δάφνες ότι το ανακάλυψα, ισχυρίζομαι ότι η διεθνώς γνωστή φράση Κογξ Ομ Παξ οφείλεται κι αυτή σε λάθος ανάγνωση λήμματος από το λεξικό του Ησυχίου. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Αν δεν έχετε εντρυφήσει σε αρχαιογνωστικά έως αρχαιολατρικά συγγράμματα κι αν δεν ασχολείστε με αποκρυφισμό ή μαγεία, πολύ πιθανό είναι να αγνοείτε την ύπαρξη της μυστηριακής φράσης "Κογξ Ομ Παξ" την οποία (υποτίθεται ότι) εκφωνούσε ο ιεροφάντης στα Ελευσίνια Μυστήρια της αρχαιότητας. Κι εγώ την αγνοούσα· όταν την πρωτάκουσα σε κάποια ιντερνετική συζήτηση, 

θεώρησα πως πρόκειται για εφεύρημα του ευφάνταστου συζητητή μου, αλλά ερευνώντας κάπως το ζήτημα είδα πως η φράση είναι πολύ γνωστή, και μάλιστα -κυρίως- εκτός Ελλάδος.  Για παράδειγμα, Konx Om Pax είναι ο τίτλος βιβλίου που έγραψε το 1907 ο  Aleister Crowley και που θεωρείται το "πιστεύω" ορισμένων μυστικιστικών ταγμάτων, ενώ επίσης Konx Om Pax ονόμασε ένα ορχηστρικό έργο του το 1969 ο σημαντικός συνθέτης Giacinto Scelsi. 

Έμαθα ακόμα ότι για τη σημασία της φράσης δύο είναι οι επικρατέστερες εκδοχές, ότι δηλαδή σημαίνει "φύγε, ξένε, ύπαγε!" ή "άκου, βλέπε, σώπα". Όσο για την προέλευση της φράσης, ο και αρχαιογνώστης Γ. Γεωργαλάς (ναι, ο θεωρητικός της χούντας), γράφει:  

"Στα Ελευσίνια Μυστήρια έδιωχναν τους ξένους με την μυστηριακή φράση "Κονξ Ομ Πανξ". Οι Μάγια έλεγαν "Κόνεξ Όμον Πάνεξ". Οι Βραχμάνες στις Ινδίες έλεγαν "Κάνσκα Ομ Πάκσχα". Τις λέξεις αυτές επεχείρησαν ανεπιτυχώς να ερμηνεύσουν ως φοινικικές, εβραϊκές, αιγυπτιακές, σανσκριτικές. Στην πραγματικότητα είναι καθαρώς ελληνικές." (Γ.Κ. Γεωργαλάς, "Προϊστορική εξάπλωσις των Αιγαίων", εκδ. ΤΟΤΕ, 1996).

Αλλά η επίμαχη φράση δεν είναι εφεύρεση του Γεωργαλά· και προπολεμικά ήταν γνωστή: ο Άγγελος Σικελιανός γνώριζε και τη φράση και τις θεωρίες για ινδική προέλευσή της και υποστήριζε ότι "θα 'ταν τολμηρό να αναγάγουμε τα πάντα, λόγω τριών λέξεων, στην Ινδία", πιθανολογώντας ότι οι λέξεις αυτές ίσως εισήχθησαν στην Ελευσίνα σε ύστερη εποχή από Αλεξανδρινούς που θαύμαζαν την Ανατολή. (Παρένθεση: πολλά αποσπάσματα που παραθέτω εδώ τα πήρα από πολύ καλοφτιαγμένο και τεκμηριωμένο σημείωμα που είχε την καλοσύνη να συντάξει ο φίλος Φειδίας Μπουρλάς, και που μπορείτε να το βρείτε ολόκληρο εδώ).

Να παρατηρήσω παρεμπιπτόντως ότι ενώ η «σωστή» εκδοχή της απόκρυφης φράσης είναι Κονξ Ομ Παξ, στην ελληνική βιβλιογραφία πολύ συχνή, ίσως επικρατέστερη, είναι η μορφή «Κονξ Ομ Πανξ», με ένα περίσσιο νι, όπως στον Γεωργαλά παραπάνω.

Παρ' όλ' αυτά, κάτι δεν μου πήγαινε καλά: βλέπετε, κανείς από όσους ανέλυαν την ετυμολογία ή τη σημασία της φράσης δεν έδινε παραπομπή σε κείμενο αρχαίου συγγραφέα.  Χάρη στο Ιντερνέτι ήρθα σε επαφή με διάφορους γνώστες και λιγότερο γνώστες: λογουχάρη, ο επιμελητής κάποιας αποκρυφιστικής ιστοσελίδας με διαβεβαίωσε ότι η φράση Κογξ Ομ Παξ εμφανίζεται στους Βατράχους  του Αριστοφάνη, αλλά βέβαια εκεί απαντά απλώς το «βρεκεκεκέξ κοάξ κοάξ» των βατράχων.

Σε τεύχος του Δαυλού, ο Αντ. Βασιλάκης περιγράφει καταλεπτώς την ιεροτελεστία στα Ελευσίνια Μυστήρια, μαζί με την εκφώνηση της φράσης Κογξ Ομ Παξ από τον ιεροφάντη, και αναφέρει εκεί ως πηγή του τον Πορφύριο, ωστόσο χωρίς να προσδιορίζει στίχο έργου. Εγώ έχω στον Thesaurus Linguae Graecae τα άπαντα του Πορφυρίου, και η φράση αυτή δεν υπάρχει. Το λέω επειδή το έψαξα. Επικοινώνησα με τον συγγραφέα ο οποίος παραδέχτηκε ότι δεν έχει κάνει αυτοψία στον Πορφύριο, απλώς μετέφερε απόσπασμα από το Οι μεγάλοι μύσται του Εντουάρ Σουρέ, ένα αποκρυφιστικό μπεστ-σέλερ του 19^ου αιώνα, όχι ιδιαίτερα έγκυρο θα έλεγα. Ο φίλος Φ. Μπουρλάς έψαξε το βιβλίο του Σουρέ και δεν βρήκε (φυσικά!) καμιά παραπομπή σε συγκεκριμένο στίχο αρχαίου έργου.

Λοιπόν; Μήπως υπήρξε προφορική μετάδοση από κάποιο υπόγειο ρεύμα που συνέχιζε τις ελευσίνιες τελετές επί Βυζαντίου έως τους πρωτο-μασόνους του 17^ου αιώνα στη Δύση; Προφανώς δεν μπορούμε να αποκλείσουμε με απόλυτη βεβαιότητα ένα τέτοιο ενδεχόμενο, αλλά πρώτον καμιά απόδειξη δεν υπάρχει για κάτι τέτοιο, και η πιθανότητα να συνέβη είναι πολύ μικρή, μια και η απόσταση που πρέπει να γεφυρωθεί, γεωγραφικά αλλά και χρονικά, είναι τεράστια. Πώς όμως τότε ξεπήδησε η φράση Κογξ Ομ Παξ τον 17^ο αιώνα; Με παρθενογένεση; Από το μηδέν;

Ίσως όχι. Κατά τη γνώμη μου, η αλήθεια είναι πιο απλή και αρκετά αστεία. Τη βρήκα ψάχνοντας στην ελληνική μετάφραση του λεξικού Λίντελ Σκοτ, και πρώτος που την επισήμανε είναι ο γερμανός λόγιος Λόμπεκ, στο έργο του Aglaophamus, γραμμένο περί το 1830. Αλλά θα αφήσω τον Φειδία Μπουρλά να διηγηθεί εκείνος τι κατά πάσα πιθανότητα συνέβη:

Λεξικόν Ησυχίου, λήμμα Κ-3184:

κογξ· ομοίως παξ· επιφώνημα τετελεσμένοις και της δικαστικής ψήφου

ήχος, ως ο της κλεψύδρας παρά δε Αττικοίς βλοψ.

   Προφανώς, σε κάποια μεσαιωνική έκδοση του Λεξικού του Ησυχίου,

εγράφετο "κογξ ομ. παξ"· "ομ." = "ομοίως" (συντομογραφία). Προφανώς

ο Meursius το παρανόησε, το εξέλαβε ως ενιαία, ακατανόητη φράση

"κογξ ομ παξ", το πήραν μετά όλοι οι αποκρυφιστές και έγινε χαμός...

Τόσο απλό...

Κογκς! ο ήχος που κάνει το πετραδάκι στην κλεψύδρα που πέφτει.

Μπλοψ! ο ήχος της σταγόνας στην κλεψύδρα. Παξ = σιωπή, ησυχία!

   Τόσο απλό...

via