Για να βγούμε από τη σημερινή ψυχική και ηθική εξαθλίωση των ανθρώπων είναι αναγκαίο να επιδιώξουμε μια κοινωνία στην οποία οι οικονομικές αξίες δεν θα κατέχουν κεντρική (ή μοναδική) θέση
Κορνήλιος Καστοριάδης
Ερμηνεύουμε συνήθως την κρίση των σύγχρονων αναπτυγμένων κοινωνιών μόνον με οικονομικούς και πολιτικούς όρους. Παραγνωρίζουμε έτσι το ανθρωπολογικό ζήτημα που είναι θεμελιώδες. Η κρίση των σύγχρονων κοινωνιών δεν μπορεί να γίνει κατανοητή αν δεν συνυπολογίσουμε τις ανθρωπολογικές διαστάσεις της.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης μάς έδειξε ότι η κρίση αυτή είναι και κρίση των κοινωνικών φαντασιακών* σημασιών, οι οποίες δεν παρέχουν πλέον στα άτομα τους κανόνες, τις αξίες, τις αναφορές, τα κίνητρα που θα τους επέτρεπαν να κάνουν την κοινωνία να λειτουργήσει.
Η ψυχοκοινωνική δομή του ατόμου είναι στενά συνδεδεμένη με τη δομή του συστήματος που επικρατεί και με τις κοινωνικές φαντασιακές* (* ιδέα που αναμειγνύει-συσχετίζει προσδοκίες με φαντασία ασχέτως δεδομένων ή ακριβούς πραγματικής κατάστασης.) σημασίες που έχει θεσπίσει αυτό το σύστημα. Η κυρίαρχη φαντασιακή σημασία του καπιταλισμού υποβάλλει στους ανθρώπους την ιδέα ότι ήρθαν στον κόσμο για να παράγουν και να καταναλώνουν εμπορεύματα.
Ο θρίαμβος του καπιταλιστικού φαντασιακού* οδηγεί στην πολιτική απάθεια, τον γενικευμένο κομφορμισμό, τον κυνισμό, την έκλειψη της κοινωνικής και πολιτικής αμφισβήτησης, την εμφάνιση νέων μορφών αλλοτρίωσης και ετερονομίας, την καθίζηση της πολιτικής δημιουργικότητας των δυτικών κοινωνιών.
Τι είδους ανθρώπινες υπάρξεις δημιουργεί ο σύγχρονος αναπτυγμένος καπιταλισμός;
Δημιουργεί ανθρώπους παθητικούς στο πολιτικό πεδίο, κλεισμένους στην ιδιωτική τους σφαίρα, αφιονισμένους με την αύξηση της κατανάλωσης, χειραγωγούμενους από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ανθρώπους που φαίνεται να έχουν ως μόνες αξίες τους το χρήμα και τη δύναμη.
«Όταν δηλώνεται ανοιχτά, όπως γίνεται τώρα στις δυτικές κοινωνίες, ότι η μοναδική αξία είναι το χρήμα, το κέρδος, ότι το υπέρτατο ιδεώδες του κοινωνικού βίου είναι το «πλουτίζειν», μπορεί να διερωτηθεί κανείς αν είναι ποτέ δυνατόν μια κοινωνία να συνεχίσει να λειτουργεί και να αναπαράγεται μονάχα σε αυτή τη βάση».
(«Η άνοδος της ασημαντότητας»
Αν ο καπιταλισμός μπόρεσε να λειτουργήσει και να αναπτυχθεί στο παρελθόν, αυτό έγινε επειδή κληρονόμησε μια σειρά ανθρωπολογικών τύπων τους οποίους δεν δημιούργησε και δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει ο ίδιος: αδιάφθορους δικαστές, ακέραιους δημόσιους υπαλλήλους ικανούς να υπηρετούν το κοινό καλό, εκπαιδευτικούς αφοσιωμένους στο καθήκον τους, εργάτες για τους οποίους η δουλειά ήταν -παρά τις σκληρές συνθήκες- πηγή αξιοπρέπειας και υπερηφάνειας κ.λπ.
Αυτοί οι ανθρωπολογικοί τύποι δεν αναδύθηκαν από μόνοι τους αλλά δημιουργήθηκαν σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους, με αναφορές σε αξίες που ήταν τότε καθιερωμένες: την εντιμότητα, την ανιδιοτελή προσφορά προς το κοινωνικό σύνολο, τη μετάδοση της γνώσης, την εργασία που παράγει ωφέλιμο έργο κ.λπ.
Στις σύγχρονες κοινωνίες αυτές οι αξίες δεν έχουν πέραση, αφού το μόνο που μετράει πλέον είναι το χρήμα. Σε αυτές τις συνθήκες, η γενικευμένη διαφθορά γίνεται δομικό χαρακτηριστικό, ενδογενές στο πολιτικοοικονομικό σύστημα της κοινωνίας που ζούμε.
Οι ανθρωπολογικοί τύποι που ενσαρκώνουν την εντιμότητα, την ηθική ακεραιότητα, την ανιδιοτέλεια γίνονται σχεδόν αδιανόητοι στη σύγχρονη εποχή.
Δεν υπάρχουν καθιερωμένες αξίες ικανές να λειτουργήσουν ως φραγμός στη διάδοση της διαφθοράς.
Ακόμη και ο ανθρωπολογικός τύπος που αποτέλεσε ιστορικό δημιούργημα του ίδιου του καπιταλισμού, ο τύπος του επιχειρηματία -που συνδύαζε την τεχνική επινοητικότητα, την ικανότητα να συγκεντρώνει κεφάλαια, να οργανώνει μια επιχείρηση, να δημιουργεί αγορές- είναι και αυτός υπό εξαφάνιση.
Αντικαθίσταται από διευθυντικές γραφειοκρατίες και από κερδοσκόπους, που εγκαταλείπουν τις παραγωγικές δραστηριότητες για να στραφούν προς το χρηματιστηριακό κέρδος.
Το ίδιο το σύστημα καταστρέφει βαθμιαία όλους τους ανθρωπολογικούς τύπους που είναι αναγκαίοι για την ύπαρξη και τη λειτουργία του.
Για την εξυγίανση λοιπόν της κοινωνίας θα ήταν αναγκαία μια νέα φαντασιακή δημιουργία που θα έβαζε στο κέντρο της ζωής του ανθρώπου σημασίες άλλες από την αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, η οποία θα έθετε διαφορετικούς στόχους ζωής, για τους οποίους οι άνθρωποι θα μπορούσαν να πουν πως αξίζουν τον κόπο της γήινης ύπαρξής τους.
Για να αποφύγουμε την οικολογική καταστροφή αλλά και για να βγούμε από τη σημερινή ψυχική και ηθική εξαθλίωση των ανθρώπων είναι αναγκαίο να επιδιώξουμε μια κοινωνία στην οποία οι οικονομικές αξίες δεν θα κατέχουν κεντρική (ή μοναδική) θέση και στην οποία η οικονομία θα έχει ξαναμπεί στη θέση της, δηλαδή θα έχει γίνει απλό μέσον και όχι ο υπέρτατος σκοπός του ανθρώπινου βίου.
Θανάσης Γιαλκέτσης
Εφημερίδα
Ελευθεροτυπία
