Αναζητώντας μέσα μας … Το αίνιγμα του νου και της συνείδησης
Από τότε που ο λεγόμενος Δυτικός κόσμος βγήκε από το σκοταδισμό του Μεσαίωνα πίστεψε ξανά στη δύναμη της λογικής αφήνοντας πίσω του τα μαύρα πέπλα της άγνοιας και της δεισιδαιμονίας. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος ξεκίνησε μία προσπάθεια να ερμηνεύσει τον κόσμο γύρω του. Με τη δύναμη του νου και τη χρήση του πειράματος στήθηκε το οικοδόμημα της σύγχρονης επιστήμης, που άπλωσε τα ενδιαφέροντά της από το άπειρα μεγάλο (μακρόκοσμο) ως το άπειρα μικρό (μικρόκοσμος). Σταδιακά η επιστήμη παρουσίασε ένα μηχανιστικό μοντέλο λειτουργίας της φύσης, όπου τα πάντα εξηγούνταν με αιτιοκρατικό τρόπο και περιγράφονταν με μαθηματικά μοντέλα. Το «παράδοξο» έχασε έδαφος.
Η έρευνα στράφηκε φυσικά και στον ίδιο τον άνθρωπο, την ανατομία του, την αιτία και τη θεραπεία των ασθενειών αλλά και στον ψυχολογικό του κόσμο. Και εδώ επικράτησε το μηχανιστικό μοντέλο κι έτσι σήμερα κάθε φαινόμενο -σωματικό ή ψυχολογικό- τείνει να εξηγηθεί με μια σειρά χημικών αντιδράσεων, καθώς η βιοχημεία έχει προχωρήσει ακόμα και στα βάθη του εγκεφάλου. Ο άνθρωπος έχει θεωρηθεί ένα τέλειο «βιο-ρομπότ».
Για τη σύγχρονη ιατρική το ανθρώπινο σώμα αποτελεί ένα χημικό εργαστήριο, όπου η παραγωγή και έκκριση ουσιών καθορίζει την υγεία μας -σωματική και ψυχική- ακόμα και τη συμπεριφορά μας. Συναισθήματα, σκέψεις, αντιδράσεις, επιθυμίες φαίνονται να έχουν ως βάση τον ανθρώπινο εγκέφαλο, ένα τρομερά περίπλοκο και θαυμαστό όργανο που τείνει να ταυτιστεί με την έδρα της προσωπικότητάς μας, αυτού που ΕΙΜΑΣΤΕ!
Τα πράγματα θα ήταν έτσι «απλά», αν η ίδια η φύση δεν μας έβαζε προκλήσεις. Μια τέτοια πρόκληση είναι αυτή του ανθρώπινου νου και της έννοιας της συνείδησης. Αφού η σύγχρονη επιστήμη έχει ορίσει ως κέντρο των νοητικών μας λειτουργιών τον εγκέφαλο, ο νους μας ταυτίζεται πλέον με τον εγκέφαλο, δηλαδή κάτι φυσικό και υλικό! Όμως μια σειρά από «παράδοξα» φαινόμενα κάνουν τους επιστήμονες να ξανασκεφτούν το θέμα αυτό.
Όσο για τη συνείδηση: αναρίθμητοι ορισμοί έχουν δοθεί χωρίς να υπάρχει πλήρης εικόνα. Η ετυμολογία της λέξης μας διαφωτίζει λίγο. «Συνείδηση», «συν+οίδα (γνωρίζω)», που σημαίνει «γνωρίζω καλά, εξ ιδίας αντίληψης». Στα λατινικά η συνείδηση αποδόθηκε με τη λέξη «conscientia», που επίσης σημαίνει «γνωρίζω πλήρως».
Αλλά το ζήτημα είναι: ποιος είναι αυτός που γνωρίζει; Είναι ο νους; Είναι ο εγκέφαλος η έδρα του νου; Υπάρχει ένα σημείο στον εγκέφαλο που μπορεί να εντοπιστεί η συνείδηση; Ποιος μιλάει κάθε φορά που λέμε «ΕΓΩ»; Εγώ σκέφτομαι, εγώ αγαπάω, εγώ πεινάω, εγώ ονειρεύομαι, εγώ πονάω! Αλλά ποιος λέει αυτό το «εγώ»;
Επιστημονικά παράδοξα που περιπλέκουν το «κουβάρι».
 |
Ένα φαινόμενο που δείχνει ότι έχουμε ακόμα πολύ δρόμο, για να κατανοήσουμε το φαινόμενο της συνείδησης είναι το λεγόμενο φαινόμενο placebo. Το φαινόμενο παρατηρείται σε σχέση με τη διαχείριση του πόνου, καθώς από τη μία η καταπολέμησή του βασίζεται κυρίως στη χορήγηση κάποιων χημικών ουσιών (π.χ. μορφίνη, μεθαδόνη), αλλά από την άλλη, σε πολλές περιπτώσεις, ο πόνος μπορεί να ανασταλεί από τον ίδιο τον ασθενή με μια «εσωτερική» λειτουργία. Η λειτουργία αυτή προκαλεί την έκκριση συγκεκριμένων χημικών ουσιών από τον ίδιο τον οργανισμό με έναν μηχανισμό που πονοκεφαλιάζει τους επιστήμονες.
Το παράδοξο γίνεται ακόμα πιο περίπλοκο όταν ο μηχανισμός ανάσχεσης του πόνου λειτουργεί σε ανθρώπους στους οποίους δεν χορηγείται κάποια φαρμακευτική ουσία αλλά ένα «δήθεν φάρμακο» (placebo). Ωστόσο ο μηχανισμός μπαίνει σε λειτουργία, σαν να τους χορηγήθηκε κάποιο δυνατό παυσίπονο και οι ασθενείς αυτοϋποβάλλονται και τελικά ο πόνος υποχωρεί! Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα! Τι κάνει τον εγκέφαλο ή κάποιον αδένα να εκκρίνει αυτές τις ουσίες που καταπολεμούν τον πόνο; Ποιος είναι αυτός, αυτό το «εγώ» ή κέντρο συνείδησης, που βάζει σε κίνηση το νου, ώστε να συμβαίνει αυτό; Φαίνεται να είναι κάτι έξω από τον νου, αν ως νου θεωρήσουμε τον εγκέφαλό μας. Δεν έχει εντοπιστεί ένα «κέντρο συνείδησης» κάπου πάνω στον εγκέφαλό μας που να «διατάζει» τον νου να ξεκινήσει τη διαδικασία.
Ένα ακόμα «ιατρικό θαύμα» έρχεται να μας δείξει ότι οι νοητικές λειτουργίες δεν έχουν ως έδρα τον εγκέφαλο. Ο Ρ. Ρότζερ -ή «ασθενής Ρ.» όπως περιγράφεται στη μελέτη που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση PLoS- έχασε το 1980 μεγάλο μέρος του εγκεφαλικού ιστού λόγω σοβαρής ιογενούς εγκεφαλίτιδας. Τρεις περιοχές του εγκεφάλου του, που θεωρείται ότι σχετίζονται με τη συνείδηση του εαυτού μας, καταστράφηκαν σχεδόν ολοσχερώς.
Θεωρητικά ο Ρ. θα έπρεπε να είχε μείνει «φυτό»! Όμως μόνο φυτό δεν θυμίζει! Εκτός από την πλήρη απώλεια της αυτοβιογραφικής μνήμης, οι υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες του Ρ. είναι φυσιολογικές: περπατάει, μιλάει, ακούει, ενεργεί με τρόπο που δεν διαφέρει από τον μέσο όρο. Ο Ρ. έχει φυσιολογικό δείκτη ευφυΐας, μέτριες, ή και άνω του μετρίου, ικανότητες προσοχής, λειτουργικής μνήμης και εκτελεστικών λειτουργιών, καθώς και πολύ καλή ικανότητα ομιλίας και λόγου. Το σίγουρο είναι ότι παρόλο που ο Ρότζερ έχασε σχεδόν ολόκληρο τον εγκέφαλό του, δεν έχασε τον νου και τη συνείδησή του! Πού το έχει άραγε το μυαλό του; Ή πού το έχουμε εμείς;
Άλλες φορές τα παράδοξα έρχονται από έναν χώρο, που η σύγχρονη επιστήμη δεν δέχεται καν να εξετάσει χαρακτηρίζοντας κάποια φαινόμενα «μεταφυσικά». Από αυτόν τον χώρο όμως -που πλέον δεν μπορεί να αγνοηθεί και μελετάται σοβαρά από πανεπιστημιακές έδρες- προκύπτουν φαινόμενα που περιπλέκουν κι άλλο το κουβάρι. Μια τέτοια περίπτωση είναι οι λεγόμενες «επιθανάτιες εμπειρίες». Όσο κι αν προσπάθησαν πολλοί επιστήμονες να εκλογικεύσουν το φαινόμενο, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να αγνοηθούν εξίσου επιστημονικές μελέτες, που καταγράφουν περιπτώσεις ανθρώπων που όντας σε κώμα ή σε νάρκωση στη διάρκεια μιας εγχείρησης βλέπουν το σώμα τους από ψηλά. Πρόκειται για ανθρώπους, που οι γιατροί τους θεώρησαν για λίγο κλινικά νεκρούς! Ποιος νους, ποια μάτια δημιουργούν αυτό το συνειδησιακό αποτέλεσμα, που τους κάνει να περιγράφουν τον χώρο που βρίσκεται το σώμα τους, τις κινήσεις και τα λόγια των γιατρών αλλά και λεπτομέρειες αρκετά μακριά από το δωμάτιο σε ορισμένες περιπτώσεις; Πάντως αποκλείεται να είναι ο εγκέφαλος και τα μάτια που βρίσκονταν στο κρεβάτι. Πού εδρεύει αυτή η συνείδηση που βλέπει τα πράγματα «από ψηλά»;
«Σκέφτομαι άρα υπάρχω»! Κι αν δεν είμαι αυτό που σκέφτομαι;
 |
Όλες αυτές οι «παράδοξες» περιπτώσεις μήπως αναφέρονται στο μέρος του ανθρώπου που ονομάζουμε ψυχή; Αν είναι έτσι όμως, πάλι φτάσαμε σε επιστημονικό αδιέξοδο, αφού η ψυχή ως μη απτό αντικείμενο δεν είναι δυνατό να μελετηθεί από την επιστήμη. Ούτε καν είναι αποδεχτή η ύπαρξή της!
Στην περίπτωση αυτή, αν ανατρέξουμε σε γνώσεις αρχαίων πολιτισμών, θα δούμε ότι η ψυχή δεν είναι μία αφηρημένη έννοια αλλά ένα αόρατο «σώμα» του ανθρώπου πέρα από τη φυσική ύλη και με πλήρη και συγκεκριμένη δομή και λειτουργίες. Πλήθος αρχαίων φιλοσόφων και συγγραφέων, από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Πλωτίνο μέχρι τους Ινδούς και Αιγύπτιους σοφούς, περιγράφουν την «ανατομία» και τις λειτουργίες της ψυχής. Για αυτούς οι νοητικές μας λειτουργίες δεν έχουν έδρα στον εγκέφαλο αλλά στο λογιστικό μέρος της ψυχής (όπως το αποκαλεί ο Πλάτωνας) ή στο «νοητικό μας σώμα» όπως λένε οι Ινδοί. Σε κάθε περίπτωση ο εγκέφαλος δεν είναι παρά κάτι το υλικό, που λειτουργεί σαν «κεραία», ένας δέκτης σκέψεων και ιδεών, που παράγονται όμως στο νοητικό μέρος της ψυχής. Με άλλα λόγια ο εγκέφαλός μας δεν είναι ο νους μας ούτε η έδρα της συνείδησης. Και προεκτείνοντας το θέμα αυτό, οι αρχαίες διδασκαλίες ορίζουν τον άνθρωπο όχι ως ένα νοητικό ον αλλά ως κάτι ανώτερο σε σύνθεση με το σύμπαν και το πνευματικό επίπεδο. Αλλά αυτό θα μπορούσε να είναι το θέμα ενός επόμενου άρθρου.
Για τη σύγχρονη επιστήμη οι θεωρήσεις αυτές αγγίζουν το πεδίο της μεταφυσικής και μπορούν να δεχθούν έντονη κριτική. Όμως τα παράδοξα που αναφέραμε παραπάνω κάπου μας οδηγούν. Ένας ελεύθερος στοχαστής, ένας αναζητητής της αλήθειας θα συμφωνούσε περισσότερο με το σχόλιο του Αμερικανού φυσικού John Archibald Wheeler που δήλωνε:
«Ζούμε σ’ ένα νησί που περιβρέχεται από μια θάλασσα άγνοιας. Καθώς το νησί της γνώσης μας μεγαλώνει, το ίδιο συμβαίνει και με την ακτή της άγνοιάς μας.»
Βιβλιογραφία
•Το φως μετά το σωματικό θάνατο, Moody, Raymond A., εκδ. Διόπτρα, Αθήνα 2003.
•Αγγίζοντας το φως, Morse Melvin, εκδ. Διόπτρα, Αθήνα 2005.
•Η δύναμη του νου πάνω στην ύλη, εκδ. Νέα Ακρόπολη, Αθήνα 2005
Διαδικτυακοί τόποι:
•http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0038413
•http://en.wikipedia.org/wiki/Placebo
