Τι συμβαίνει, αλήθεια, όταν αφηνόμαστε στην αγκαλιά του Μορφέα κατά τη διάρκεια της νύχτας; Ποιοι είναι αυτοί οι απροσκάλεστοι επισκέπτες που άλλοτε μας τρομοκρατούν, άλλοτε μας γαληνεύουν και άλλοτε πάλι μας προκαλούν απορία και σύγχυση; Είναι ο τρόπος των θεών να επικοινωνούν μαζί μας ή ο τρόπος που το υποσυνείδητό-μας μάς υπενθυμίζει τη σιωπηρή του ύπαρξη;
Τα όνειρα εντυπωσίαζαν και γοήτευαν τον άνθρωπο σε όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης ιστορικής του διαδρομής και πυροδοτούν μέχρι και σήμερα εντός του ατέλειωτα ερωτήματα για την πιθανή σημασία τους και αν είναι δυνατόν να ερμηνευθούν. Κάθε πολιτισμικό περιβάλλον, όμως, στην προσπάθεια κατανόησης της σημασίας των ονείρων, έχει τη δική του ξεχωριστή προσέγγιση.
Για παράδειγμα, ο δυτικός πολιτισμός έχει την τάση να θεωρεί πως η πραγματικότητά μας μπορεί να περιγραφεί μόνο με τη μορφή εμπειρικών δεδομένων, σε αντίθεση με πολλούς ανατολικούς πολιτισμούς που έχουν μια πιο «μεταφυσική» και φιλοσοφική προσέγγιση.
Οι τελευταίοι, παρόλο που έχουν απόλυτη συνείδηση της διαφοράς ανάμεσα στην ονειρική και την πραγματική ζωή, θεωρούν πως και οι δύο αυτές μορφές εμπειριών είναι εξίσου αληθινές και ισχύουσες και πως τα όνειρα εμπεριέχουν τη δυνατότητα αλλαγής της ζωής μας.
Όλοι οι άνθρωποι ονειρεύονται στη διάρκεια της νύχτας -μερικές φορές και την ημέρα- άσχετα αν δεν θυμούνται πάντα τα όνειρά τους, ο δε χρόνος που ονειρευόμαστε αποτελεί περίπου το 1/10 της συνολικής διάρκειας της ζωής μας. Η έρευνα που γίνεται σε παγκόσμιο επίπεδο για την πιθανή σημασία των ονείρων και για το τι εκπροσωπούν είναι έντονη και οι απόψεις πάρα πολλές και, κάποιες φορές, ακόμα και εκ διαμέτρου αντίθετες.
Πρωτοπόρος στην προσπάθεια αυτή και γνωστότερος για τη θεωρία του, όσον αφορά στην ερμηνεία των ονείρων, είναι ο Sigmund Freud που θεώρησε τα όνειρα ως το «βασιλικό δρόμο» ή «παράθυρο προς το υποσυνείδητο» και ως εκφράσεις επιθυμιών και αναγκών που η κατανόηση των συμβολισμών τους διευρύνει σταδιακά την αυτογνωσία μας και, ως εκ τούτου, σταθεροποιεί την ψυχική μας ισορροπία.
Υπάρχουν, βέβαια, και πολλές άλλες απόψεις, μεταξύ αυτών και αυτή που θεωρεί πως τα όνειρα δεν είναι τίποτα άλλο παρά «απόβλητα» του εγκεφάλου, στην προσπάθειά του να απαλλαγεί από τα περιττά υλικά που εμποδίζουν την ομαλότερη δυνατή λειτουργία του.
Η ιστορική διαδρομή των ονείρων
Όπως προαναφέραμε, οι παλαιότεροι πολιτισμοί θεωρούσαν τα όνειρα ως υπερφυσικά μηνύματα των θεών προς τον άνθρωπο ή ως μέσο θεϊκής παρέμβασης που θα έπρεπε να ερμηνευθεί από κάποιους που θεωρούνταν πως έχουν αυτήν την ικανότητα και αρμοδιότητα.
Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν περισσότερους από 300 τέτοιους ναούς, μεταξύ αυτών και το Ασκληπιείο στην Επίδαυρο, όπου απευθύνονταν πολλοί ασθενείς για να γιατρευτούν. Πίστευαν πως οι θεοί θα έστελναν, διαμέσου των ονείρων των ασθενών, τον τρόπο θεραπείας τους και, για το λόγο αυτό, οι τελευταίοι προετοιμάζονταν, μέσα από μια συγκεκριμένη ιεροτελεστία, να κοιμηθούν σε έναν ειδικό χώρο του ναού ώστε να δουν στο όνειρό τους το θεό και να εισπράξουν τα μηνύματά του. Τα όνειρα θεωρούνταν, επίσης, ως προφητικά ή οιωνοί ιδιαίτερης σημασίας.
Ιερείς που ερμήνευαν όνειρα υπήρχαν και στην αρχαία Αίγυπτο. Επίσης, πολλοί αυτοκράτορες της εποχής εκείνης προσλάμβαναν άτομα που μπορούσαν να ερμηνεύουν όνειρα.
Ένας από αυτούς ήταν ο Ναβουχοδονόσωρ που, τον 6ο π.Χ. αιώνα, και όταν οι δικοί του σοφοί δεν μπόρεσαν να ερμηνεύσουν ένα όραμά του, έδωσε εντολή στον προφήτη Δανιήλ να το επιχειρήσει. Αυτός τα κατάφερε και, με τον τρόπο αυτόν, έσωσε τη ζωή του καθώς αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια της Βαβυλώνιας αιχμαλωσίας των ιουδαίων, μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ από τους Βαβυλώνιους.
Ο Ιωσήφ, σύμφωνα με τις γραφές, προφήτευσε τα επτά χρόνια των ισχνών αγελάδων που θα έρχονταν στην Αίγυπτο, κερδίζοντας την απόλυτη εκτίμηση και εμπιστοσύνη του Φαραώ.
Οι Αιγύπτιοι προσπάθησαν πολύ να συστηματοποιήσουν την ερμηνεία των ονείρων. Πίστευαν συχνά στη σημασία των αντιθέσεων. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, ένα όνειρο ευτυχίας σήμαινε στην ουσία πως κάτι δυσάρεστο θα συμβεί, ενώ ένας εφιάλτης προμήνυε τον ερχομό καλύτερων ημερών ή πως κάτι ευχάριστο θα συμβεί.
Ο Αριστοτέλης, 2000 χρόνια μπροστά από την εποχή του, θεωρούσε τα όνειρα ως μηνύματα της ψυχικής και σωματικής κατάστασης του ατόμου που προειδοποιούν για κάποια επερχόμενη ή υπάρχουσα ασθένεια ή την ύπαρξη άγχους και ανησυχίας, δηλαδή, εν πολλοίς, αυτό που πολλοί πιστεύουν ακόμα και μέχρι σήμερα.
Λέγεται πως ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Φλάβιος Βαλέριος Κωνσταντίνος (ή Μέγας Κωνσταντίνος, κατά την ορθόδοξη εκκλησία), τον 3ο αιώνα μ.Χ., σταμάτησε να καταδιώκει ανελέητα τους τότε χριστιανούς, μετά από ένα όνειρο που είδε. Επίσης, ο Μωάμεθ είδε σε ένα όνειρό του να του αποκαλύπτεται το Κοράνι από τον αρχάγγελο Γαβριήλ.
Προαναφέραμε πως οι πολιτισμοί τόσο της Ανατολής όσο και της Άπω Ανατολής έχουν μια πολύ διαφορετική και περισσότερο φιλοσοφική προσέγγιση για τα όνειρα, δίνοντας μεγαλύτερη σημασία στην ψυχική και νοητική κατάσταση αυτού που ονειρεύεται παρά στην προγνωστική αξία των ονείρων.
Για παράδειγμα, οι σοφοί της Κίνας πίστευαν πως η ψυχή μας εγκαταλείπει το σώμα, κατά τη διάρκεια του ύπνου, ταξιδεύοντας σε άλλους κόσμους μακρινούς. Για το λόγο αυτό, θεωρούσαν πως είναι επικίνδυνο να ξυπνήσεις απότομα αυτόν που ονειρεύεται, πριν την επανένωση ψυχής και σώματος.
Οι ινδικές παραδόσεις θεωρούν πως τα όνειρα βοηθούν βήμα-βήμα στην επίλυση διαφόρων προβλημάτων ή στο να δώσουν σοφία. Οι ινδουιστές θεωρούσαν πως ορισμένα ονειρικά σύμβολα είναι γενικώς ισχύοντα, ενώ κάποια άλλα έχουν καθαρά προσωπικό περιεχόμενο, δηλαδή απόψεις που συναντούμε και στις θεωρίες των Freud και Jung.
Γιατί ονειρευόμαστε;
Πρόκειται για ένα πολύ βασικό και παλαιό ερώτημα για το οποίο δεν έχει δοθεί ακόμα από τους επιστήμονες μια απάντηση κοινής αποδοχής. Η άποψη στην οποία φαίνεται πως οι περισσότεροι συμφωνούν είναι πως τα όνειρα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχική μας υγεία.
Μία σοβαρή ένδειξη περί αυτού αποτελεί το γεγονός πως, κατά τη διάρκεια μιας προσωπικής μας κρίσης, η ονειρική μας ζωή γίνεται πολύ εντονότερη και πως τότε θυμόμαστε -σε μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι συνήθως- τα όνειρά μας. Με άλλα λόγια, οι περισσότεροι επιστήμονες φαίνεται να συμφωνούν πως τα όνειρα συμβάλουν στην καλύτερη δυνατή λειτουργία μας.
Δύο από τις σημαντικότερες θεωρίες που προσπάθησαν
να απαντήσουν στο ερώτημα
«Γιατί ονειρευόμαστε;»
είναι αυτές των Sigmund Freud και Carl Jung.
Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του S. Freud, τα όνειρά μας εκπληρούν δύο βασικές λειτουργίες:
– Η πρώτη αφορά στη λειτουργία τους ως βαλβίδας εκτόνωσης απαγορευμένων σκέψεων και συναισθημάτων, ενώ
– η δεύτερη στην προφύλαξη τόσο του ύπνου μας όσο και εμάς των ιδίων από το ενδεχόμενο δημιουργίας εντονότερων εσωτερικών συγκρούσεων.
Οι υποσυνείδητες αυτές επιθυμίες και ανάγκες είναι συχνά σεξουαλικού ή/και επιθετικού χαρακτήρα και, για το λόγο αυτό, ο ψυχισμός μας προσπαθεί με κάθε τρόπο να αποτρέψει τη συνειδητοποίησή τους. Σύμφωνα με τον Freud, το υποσυνείδητό μας δεν εκφράζεται άμεσα και με βάση τους νόμους της λογικής σκέψης αλλά διαμέσου των ονείρων και διαφόρων άλλων συμβολισμών.
Αυτό σημαίνει πως τα όσα ονειρευόμαστε έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία από αυτήν που συνήθως νομίζουμε μετά από μια πρώτη ανάγνωση. Από τη στιγμή που οι βαθύτερές μας σκέψεις, επιθυμίες και ανάγκες εκφράζονται -αν και με λογοκριμένη μορφή- διαμέσου των ονείρων, μας δίνεται η δυνατότητα να τις ερμηνεύσουμε και, με τον τρόπο αυτόν, να έρθουμε σε επαφή με τα βαθύτερα στρώματα του ψυχισμού μας, διευρύνοντας την αυτογνωσία μας και, κατ' επέκταση, σταθεροποιώντας τόσο την εσωτερική όσο και την εξωτερική μας ισορροπία.
Η θεωρία του C. Jung -μαθητού του S. Freud-, αν και έχει κοινά στοιχεία με αυτήν του δασκάλου του, διαφέρει σε ορισμένα βασικά σημεία.
Για παράδειγμα, ο Jung δεν θεωρεί πως πίσω από τα όνειρα κρύβεται κάποιο νόημα αλλά πως τα όνειρα έχουν ένα πραγματικό και άμεσο μήνυμα. Πίστευε πως τα όνειρα αποσκοπούν στη δημιουργία μιας πιο ισορροπημένης θεώρησης των πραγμάτων στο άτομο. Αυτό απορρέει και από τη θεωρία του περί «περσόνας» και «σκιάς».
Η «περσόνα» είναι η προσωπικότητα που αποκαλύπτουμε προς τα έξω στην καθημερινή μας ζωή, ενώ η «σκιά» είναι οι πλευρές του εαυτού μας που αρνούμαστε, απωθούμε ή προβάλουμε σε άλλους ώστε να εξισορροπηθεί η απογοήτευση που θα νιώθαμε συνειδητοποιώντας τες και ερχόμενοι σε σύγκρουση με τον ίδιο μας τον εαυτό αλλά και για να τον ξεγελάσουμε, πείθοντάς τον πως η «περσόνα» είναι η πραγματική και μοναδική προσωπικότητά μας.
Με άλλα λόγια, τα όνειρα αποτελούν, σύμφωνα με τον Jung, μία μορφή υπενθύμισης για αυτούς των οποίων η ζωή βρίσκεται σε ανισορροπία.
Τα τελευταία χρόνια και με την πρόοδο της τεχνολογίας, προέκυψαν νέα στοιχεία και νέες υποθέσεις για τους λόγους που ονειρευόμαστε. Μία από αυτές είναι και η θεωρία της απειλής που υποστηρίζει πως τα όνειρά μας αποτελούν, στην ουσία, έναν τρόπο εξάσκησής μας -όπως η εξάσκηση πιλότων σε έναν εξομοιωτή- σε διάφορες απειλητικές καταστάσεις.
Για ποιο λόγο θα μπορούσε αλλιώς ο εγκέφαλός μας να μας εκθέτει σε απειλητικούς και τρομακτικούς εφιάλτες χωρίς να αποσκοπεί σε κάτι σημαντικό;
Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι πρώτοι άνθρωποι θα πρέπει να έβλεπαν συχνά όνειρα όπου τους κυνηγούσαν άγρια ζώα κ.τ.λ., από τα οποία προσπαθούσαν να ξεφύγουν και, με τον τρόπο αυτόν, να ανακαλύπτουν αποτελεσματικότερους τρόπους διαφυγής και προστασίας τους.
Υπάρχουν νεότερες έρευνες που δείχνουν τη συμβολή των ονείρων στη μάθηση. Μία από αυτές έγινε στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ όπου μία ομάδα εθελοντών φοιτητών θα έπρεπε να παίξει ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι που αποσκοπούσε στη συντομότερη δυνατή έξοδο από ένα λαβύρινθο. Μετά από μία ώρα το παιχνίδι διακόπηκε.
Ορισμένοι φοιτητές πήγαν να κοιμηθούν για λίγο, ενώ άλλοι απλά ξεκουράστηκαν. Αρκετοί από αυτούς που κοιμήθηκαν ονειρεύτηκαν το παιχνίδι στο οποίο συμμετείχαν. Πέντε ώρες αφότου ξύπνησαν, κλήθηκαν να επαναλάβουν το παιχνίδι του λαβυρίνθου. Όσοι ονειρεύθηκαν με κάποιον τρόπο το παιχνίδι τα κατάφεραν δέκα φορές καλύτερα από αυτούς που απλά ξεκουράστηκαν ή από αυτούς που κοιμήθηκαν δίχως όμως να ονειρευτούν το παιχνίδι.
Αυτό και άλλα πολλά ανάλογα πειράματα δείχνουν πως μία από τις κύριες λειτουργίες των ονείρων είναι η δημιουργία νέων δομών μνήμης. Αποδεικνύεται πως εάν περάσει ένα χρονικό διάστημα μερικών ωρών ανάμεσα σε μία πρώτη και μία δεύτερη ευκαιρία, θυμόμαστε πολύ περισσότερα πράγματα, εάν έχουμε κοιμηθεί στη διάρκεια αυτού του ενδιάμεσου διαστήματος.
Τέλος, έχει καταδειχθεί διαμέσου πειραμάτων και μία ακόμη σημαντική λειτουργία των ονείρων που αφορά στη δημιουργία μιας κατά το δυνατόν καλύτερης ισορροπίας της συναισθηματικής μας ζωής. Πολύ απλά, θα μπορούσαμε να δούμε τα όνειρά μας ως μία μορφή νυχτερινής θεραπείας που αποβλέπει στην αποκατάσταση των ψυχικών εκδορών που υποστήκαμε στη διάρκεια της ημέρας.
Για παράδειγμα, η συναισθηματική εκφόρτιση που επιτυγχάνεται μέσα από τα όνειρα βοηθά ώστε να μην εξοργιζόμαστε στον ίδιο βαθμό κάθε φορά που θυμόμαστε την πραγματική σύγκρουση που βιώσαμε.
Επίλογος
Υπάρχουν πολύ πειστικά στοιχεία πως τα όνειρά μας έχουν ουσιαστική σημασία για τον καθένα μας, δίνοντάς μας όχι μόνο πολύ σημαντικές πληροφορίες τόσο για τη σωματική όσο και για την ψυχική μας υγεία αλλά και αποτελώντας, επίσης, καθοριστικό εργαλείο επίλυσης προβλημάτων.
Σε κάθε περίπτωση, τα όνειρα αποτελούν μία προσωπική γλώσσα και τρόπο επικοινωνίας ανάμεσα στο συνειδητό και υποσυνείδητό μας κόσμο. Αυτό σημαίνει πως κάθε όνειρο, στο σύνολό του, φέρει την προσωπική σφραγίδα των εμπειριών και του συναισθηματικού κόσμου αυτού που το βλέπει και δεν μπορεί να ερμηνευθεί βάσει του οποιουδήποτε εγχειριδίου τύπου Καζαμία ή αυθαίρετων γενικεύσεων. Με άλλα λόγια, το ίδιο ακριβώς όνειρο που μπορεί να δουν δύο ή και περισσότερα άτομα έχει διαφορετική σημασία και ερμηνεία για το καθένα από αυτά.
Με τη βοήθεια της ερμηνείας των ονείρων μας, ως δυνατότητας απόκτησης επαφής με τον αληθινό μας εαυτό και ως μέρους μιας συστηματικής ψυχοθεραπευτικής προσπάθειας -με ανάλογα εκπαιδευμένο για κάτι τέτοιο ψυχοθεραπευτή/ψυχαναλυτή– μπορεί οι συχνά κομματιασμένες εμπειρίες μας να αποκτήσουν νόημα και συνάφεια και να συμβάλλουν στη διεύρυνση του ορίζοντα των εμπειριών και των επιδιώξεών μας.
Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.
-Κλινικός Ψυχολόγος
-Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής
