Υπαρξιακή αγωνία - Από το βιβλίο της ανησυχίας

Τα τέσσερα σύντομα κείμενα του Φερνάντο Πεσσόα προέρχονται από Το βιβλίο της Ανησυχίας του Μπερνάρντο Σουάρες, βοηθού λογιστή στη Λισαβώνα. Το ανολοκλήρωτο αυτό έργο, που άρχισε να γράφεται το 1912 αλλά κυκλοφόρησε πολλά χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα (το 1982), είναι μια απόπειρα διερεύνησης της υπαρξιακής αγωνίας μέσω της ενδοσκόπησης ενός φασματικού χαρακτήρα, ο οποίος αυτοαναλύεται επίμονα, ομολογώντας τη δυσπιστία του προς την πραγματικότητα και την απόλυτη αδυναμία επικοινωνίας με τον ανθρώπινο περίγυρο, που εμφανίζεται ως φορέας καταπίεσης, σύγχυσης και ανούσιας τριβής. Τα κείμενα που ανθολογούνται εδώ συνδέουν την αναζήτηση της ψυχικής γαλήνης με την κατάλυση της ατομικής ταυτότητας μέσω της φαντασίωσης, του ονείρου, της γραφής και της ανάγνωσης. Το ιδεώδες της εγκατάλειψης στην απραξία, η επιθυμία της παραίτησης από την όποια δραστηριότητα και της απελευθέρωσης από τον χρόνο, τη βούληση, τη βιογραφική υπόσταση, αλλά και από την ίδια την επιθυμία εκφράζονται με δραματική ενάργεια από τη θέση του αποξενωμένου ανθρώπου που αναζητά τη λύτρωση στην έσχατη ολοκλήρωση της αποξένωσης του.

**********

1 . ΚΑΙ καθώς, σήμερα, αναλογίζομαι τι ήταν η ζωή μου, αισθάνομαι σαν ένα ζωντανό ζωάκι που μεταφέρεται μέσα σ' ένα πανέρι ανάμεσα σε δύο επαρχιακούς σταθμούς. Η εικόνα είναι κουτή, η ζωή όμως που περιγράφει είναι κουτότερη. Τα πανέρια αυτά έχουν συνήθως δυο σκεπάσματα ωοειδή που σηκώνονται ελαφρά από τη μια ή την άλλη στρογγυλεμένη άκρη τους, αν το ζώο τιναχτεί. Όμως το μπράτσο του μεταφορέα, που στηρίζει απαλά την ένωση στη μέση, δεν επιτρέπει σ' αυτό το τόσο αδύναμο πλάσμα παρά να σηκώσει απογοητευμένο τα άχρηστα πόδια του, σαν τα φτερά μιας πεταλούδας που πεθαίνει.

Με την περιγραφή του πανεριού, ξέχασα πως μιλούσα για μένα. Το βλέπω τώρα καθαρά, περασμένο στο παχύ και λευκό, κάτω από το χρώμα που έχει πάρει από τον ήλιο, μπράτσο της υπηρέτριας που το μεταφέρει. Πέρα από το μπράτσο και το χνούδι του, δεν καταφέρνω να τη δω. Ξαφνικά δεν αισθάνομαι καλά παρά μέσα σ' αυτόν το φρέσκο αέρα, ανάμεσα στο ψαθί κι εκείνες τις άσπρες λουρίδες που πλέκουν τα πανέρια, κι όπου χτυπιέμαι, άμοιρο ζωάκι, ανάμεσα σε δύο στάσεις που τις αισθάνομαι για τα καλά. Ανάμεσα στις στάσεις, ακουμπώ σε κάτι που μοιάζει με πάγκο και ακούω ομιλίες έξω από το πανέρι μου. Κοιμάμαι, ήσυχος, μέχρις ότου με σηκώσουν ξανά.

**********

2. ΤΙΠΟΤΑ δεν με αποκαλύπτει τόσο σε βάθος και τίποτα δεν ερμηνεύει με τόση πληρότητα την ουσία της έμφυτής μου δυστυχίας, όσο μερικά από τα όνειρά μου που υποθάλπω τρυφερά, βάλσαμο που μυστικά διαλέγω για να κατευνάσω την αγωνία του είναι.

Γι' αυτό, το όνειρο που αφήνω εδώ γραμμένο, είναι το καλύτερο ανάμεσα στα πιο αγαπημένα μου. Καμιά φορά το βράδυ, μέσα στο ήσυχο σπίτι, όταν οι ένοικοι έχουν φύγει ή μένουν σιωπηλοί, κλείνω τα παραθυρόφυλλα κι ύστερα από αυτά, τα βαριά εσωτερικά παντζούρια. Μέσα στο παλιό μου κοστούμι, βολεύομαι στο βάθος της πολυθρόνας μου, κι αφήνομαι να ονειρευτώ πως είμαι ένας συνταξιούχος ταγματάρχης σ' ένα επαρχιακό ξενοδοχείο, καθισμένος μετά το βραδινό παρέα μ' έναν άλλον - συνδαιτυμόνας αργοπορημένος που ξέμεινε χωρίς αιτία.

Φαντάζομαι πως έχω γεννηθεί έτσι: δεν μ' ενδιαφέρει η νεότητα του ταγματάρχη, ούτε οι βαθμίδες της στρατιωτικής ιεραρχίας που χρειάστηκε να ανέβει για να φτάσει στο δικό μου όνειρο. Ανεξάρτητα από το Χρόνο και τη Ζωή, ο ταγματάρχης που φαντάζομαι πως είμαι δεν είχε καμία προηγούμενη ζωή, δεν έχει κι ούτε είχε ποτέ του οικογένεια - υπάρχει για πάντα στη ζωή αυτού του επαρχιακού ξενοδοχείου, κουρασμένος από τα ανέκδοτα που οι σύντροφοί του διηγούνται για να περάσει η ώρα.

***********

3. ΠΑΕΙ πολύς καιρός που δεν γράφω. Έχουν περάσει μήνες που δεν ζω, απλά διαρκώ μεταξύ γραφείου και βιολογίας, με τις αισθήσεις και τις σκέψεις μου ενδόμυχα τελματωμένες. Δυστυχώς, ούτε έτσι βρίσκω ανάπαυση: ακόμη και μέσα στη σήψη γίνεται ζύμωση.

Πάει πολύς καιρός που όχι μόνο δεν γράφω μα ούτε καν υπάρχω. Μου φαίνεται πως σχεδόν δεν ονειρεύομαι πια. Οι δρόμοι είναι πια για μένα σκέτοι δρόμοι. Κάνω τη δουλειά του γραφείου συνειδητά και με προσοχή, δεν μπορώ όμως να πω και χωρίς να αφαιρούμαι: από πίσω, αντί να σκέφτομαι, κοιμάμαι - πάντα όμως πίσω απ' τη δουλειά είμαι κάποιος άλλος.

Πάει πολύς καιρός που δεν υπάρχω. Είμαι απολύτως ήσυχος. Κανείς δεν με ξεχωρίζει από αυτόν που είμαι. Με νιώθω τώρα να αναπνέω σαν να είναι κάτι που επιχειρώ για πρώτη φορά ή με μεγάλη καθυστέρηση. Αρχίζω να έχω συνείδηση πως έχω συνείδηση. Ίσως αύριο να ξυπνήσω μέσα μου και να ξαναπιάσω την πορεία της ύπαρξής μου από εκεί που την έχω αφήσει. Δεν ξέρω, αν έτσι, θα είμαι περισσότερο ή λιγότερο ευτυχισμένος. Δεν ξέρω τίποτα. Σηκώνω το κεφάλι μου του περιπατητή που είμαι, και βλέπω πως πάνω στο λόφο του Φρουρίου, το ηλιοβασίλεμα, από τα νώτα μου, φλέγεται σε δεκάδες παράθυρα, λαμπάδες ψηλές κρύας πυράς. Γύρω από αυτά τα σκληρά φλόγινα μάτια, ο λόφος γλυκαίνει από το τέλος της ημέρας. Μπορώ τουλάχιστον να αισθάνομαι θλιμμένος και να έχω συνείδηση πως μ' αυτή τη δική μου θλίψη, διασταυρώνεται τώρα -όπως το βλέπω με την ακοή- ο ξαφνικός θόρυβος του τραμ που περνάει, οι φωνές των νεαρών που κουβεντιάζουν, το λησμονημένο βουητό της ζωντανής πόλης.

Πάει πολύς καιρός που δεν είμαι εγώ.

***********

4 . ΤΙΠΟΤΑ δεν είναι τόσο φορτικό όσο η αγάπη του άλλου - ούτε καν το μίσος του, γιατί το μίσος δεν είναι κάτι το συνεχόμενο όπως η αγάπη: σαν δυσάρεστο συναίσθημα, δημιουργεί σ' όποιον το αισθάνεται την ενστικτώδη τάση να το νιώθει λιγότερο συχνά. Πάντως, αγάπη και μίσος μας καταπιέζουν το ίδιο: και τα δυο μας ψάχνουν και μας βρίσκουν, δεν μας αφήνουν μόνους ποτέ.

Το ιδανικό θα 'ταν να τα ζω όλα αυτά μέσα από ένα μυθιστόρημα, και στη ζωή μου να αναπαύομαι- να διαβάζω τα συναισθήματά μου και να ζω μόνο την περιφρόνησή μου γι' αυτά. Για όποιον διαθέτει μια φαντασία υπερευαίσθητη, οι περιπέτειες κάποιου ήρωα ενός μυθιστορήματος εμπνέουν μια προσωπική συναισθηματική κατάσταση επαρκή, αν όχι παραπάνω, γιατί πρόκειται για συναισθήματα που ανήκουν εξίσου στον ήρωα και στον αναγνώστη. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη περιπέτεια από το να έχεις αγαπήσει τη λαίδη Μάκβεθ, με μια αγάπη αληθινή και άμεση˙ όποιος έχει έτσι αγαπήσει, δεν μπορεί να βρει ανάπαυση, αν δεν παραιτηθεί από κάθε άλλη αγάπη σε τούτη τη ζωή.

Δεν ξέρω τι νόημα έχει τούτο το ταξίδι που με αναγκάσανε να κάνω ανάμεσα σε μία νύχτα και μία άλλη νύχτα, συντροφευμένος από το σύμπαν ολόκληρο. Ξέρω πως μπορώ να διαβάζω για να διασκεδάζω το χρόνο μου. Θεωρώ την ανάγνωση τον απλούστερο τρόπο να κάνω ευχάριστο αυτό το ταξίδι, όπως και κάθε άλλο˙ πού και πού σηκώνω το βλέμμα μου από το βιβλίο όπου οι αισθήσεις μου λειτουργούν πραγματικά, και βλέπω σαν ξένος το τοπίο να φεύγει -κάμποι, πόλεις, άνδρες και γυναίκες, σχέσεις και νοσταλγίες- κι όλα αυτά δεν είναι για μένα παρά ένα επεισόδιο στην ανάπαυσή μου, μια αδρανής ψυχαγωγία καθώς ξεκουράζω τα μάτια μου από τις πολυδιαβασμένες σελίδες.

Μόνο στα όνειρά μας είμαστε αληθινοί, γιατί όλα τα άλλα, από τη στιγμή που πραγματοποιούνται, ανήκουν στον κόσμο και σ' όλους τους ανθρώπους. Αν κάποιο όνειρό μου έπαιρνε σάρκα και οστά, θα το ζήλευα, γιατί θα με είχε απατήσει επιτρέποντας στον εαυτό του να πραγματοποιηθεί. «Έκανα τις επιθυμίες μου πραγματικότητα», λέει ο αδύναμος και ψεύδεται˙ η αλήθεια είναι πως ονειρεύτηκε προφητικά ό,τι πραγματοποίησε η ζωή γι' αυτόν. Τίποτα δεν πραγματοποιούμε εμείς. Η ζωή μας πετάει στον αέρα σαν πετραδάκια, κι εμείς φωνάζουμε από κει πάνω: «Κοιτάτε πώς κουνιέμαι».

Ό,τι και να 'ναι αυτό το ιντερμέδιο που παίχτηκε κάτω από τον προβολέα του ήλιου και το σκηνικό των άστρων, δεν μας κάνει κακό να γνωρίζουμε πως δεν είναι παρά ένα ιντερμέδιο˙ αν πίσω από τις πόρτες του θεάτρου κρύβεται η ζωή, τότε θα ζήσουμε, αν κρύβεται ο θάνατος, θα πεθάνουμε, και το έργο θα παραμένει άσχετο με όλα αυτά.

Γι' αυτό ποτέ δεν νιώθω τόσο κοντά στην αλήθεια, τόσο σε βάθος μυημένος, όσο τις λίγες φορές που πάω στο θέατρο ή στο τσίρκο: ξέρω τότε πως επιτέλους παρακολουθώ την ακριβή απομίμηση της ζωής. Και οι ηθοποιοί, οι παλιάτσοι κι οι ταχυδακτυλουργοί είναι πράγματα σημαντικά και μάταια, όπως είναι ο ήλιος κι η σελήνη, η αγάπη και ο θάνατος, η πανώλη, ο λιμός κι ο πόλεμος για την ανθρωπότητα. Όλα είναι θέατρο. Κι αν θέλω την αλήθεια, ας ξαναπιάσω το μυθιστόρημά μου.

**********

20 ρήσεις υπαρξιακής αγωνίας του Φερνάντο Πεσσόα που ψηλαφίζουν τα όριά μας

Επιλέξαμε 20 ρήσεις του Φερνάντο Πεσσόα που εκφράζουν την υπαρξιακή αγωνία του και που πραγματικά ψηλαφίζουν τα όρια του μυαλού μας Πόσο δύσκολο, αλήθεια, είναι να είσαι ο εαυτός σου και να μη βλέπεις παρά μόνο το ορατό! *   Τα εξόχως αναλυτικά πνεύματα δεν βλέπουν παρά μόνο τα ελαττώματα: όσο πιο δυνατός ο φακός, τόσο πιο ατελές μας φαίνεται το αντικείμενο που παρατηρούμε. Η λεπτομέρεια είναι πάντα αλγεινή. * Η ζωή είναι δισταγμός μεταξύ ενός θαυμαστικού κι ενός ερωτηματικού. Εν αμφιβολία, βάζουμε τελεία. * Ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που θέλει να υπάρχει. *   Δεν υπάρχουν νόρμες. Όλοι οι άνθρωποι είναι εξαιρέσεις ενός κανόνα που δεν υπάρχει. * Είμαι ένας τσοπάνος. Το κοπάδι μου είναι οι σκέψεις μου. Και οι σκέψεις μου είναι όλες αισθήσεις. * Είμαι κουρασμένος, είναι φανερό, Έρχεται μια στιγμή όπου πρέπει να ’μαστε κουρασμένοι. Κουρασμένοι από τι, δεν ξέρω: Κι αν ήξερα δεν θα μ’ ωφελούσε σε τίποτα Αφού η κούραση θα παρέμενε η ίδια.   * Όλα όσα εκδηλώνει ή εκφράζει ο άνθρωπος είναι σημειώσεις στο περιθώριο ενός ολοκληρωτικά σβησμένου κειμένου. Μπορούμε λίγο-πολύ, από το νόημα της σημείωσης, να συμπεράνουμε ποιο πρέπει να ήταν το νόημα του κειμένου' πάντα όμως μένει κάποια αμφιβολία, και τα νοήματα είναι πολυσήμαντα. * Μία από τις όψεις της ανισότητας είναι η μοναδικότητα - δηλαδή, όχι το ότι κάποιος εμφανίζει ένα χαρακτηριστικό πιο έντονα απ’ ό,τι οι άλλοι, αλλά ότι είναι, απλώς, διαφορετικός από αυτούς.   * Το θάρρος που ξεπερνά το φόβο εμπεριέχει περισσότερο μεγαλείο από το θάρρος που δεν γνωρίζει το φόβο. Το ένα πηγάζει από μέσα' το άλλο είναι καθαρά εξωτερικό. Το δεύτερο αντιμετωπίζει τον κίνδυνο· το πρώτο αντιμετωπίζει, πρωτίστως, το φόβο που φωλιάζει στο βάθος της ψυχής. *   Με βάλανε σε μια γωνιά όπου δεν ακούω τα παιχνίδια των άλλων. Νιώθω στα χέρια μου το σπασμένο παιχνίδι που μου έδωσαν για παρηγοριά. * Θα πεθάνω όπως έζησα, καταμεσής στο συνονθύλευμα της ευτέλειας που μας περιστοιχίζει, ζυγισμένος ανάμεσα στα υστερόγραφα της απωλείας. *   Κακομοίρηδες, που μονίμως πεινάτε: πεινάτε για ένα γεύμα, πεινάτε για λίγη δόξα, πεινάτε για τα επιδόρπια της ζωής. * Ίσως η δόξα να έχει μια γεύση θανάτου και ματαιότητας, Και ο θρίαμβος μια μυρωδιά σαπίλας. * Πρώτα να είσαι ελεύθερος και μετά να ζητήσεις την ελευθερία. * Μόνον όσοι δεν σκέπτονται ποτέ φθάνουν σε κάποιο συμπέρασμα. Σκέπτομαι σημαίνει διστάζω. Οι άνθρωποι της δράσης ποτέ δεν σκέπτονται. * Η επιστήμη περιγράφει τα πράγματα όπως είναι' η τέχνη τα περιγράφει όπως τα αισθανόμαστε -όπως αισθανόμαστε ότι πρέπει να είναι. * Είτε υπάρχουν θεοί είτε όχι, είμαστε σκλάβοι τους. * Κάποιοι έχουν στη ζωή τους ένα μεγάλο όνειρο, και το προδίδουν. Άλλοι δεν έχουν το παραμικρό όνειρο - και πάλι το προδίδουν. * Το μυστήριο των πραγμάτων; Τι γνωρίζω εγώ από τέτοια! Το μοναδικό μυστήριο είναι πως υπάρχουν κάποιοι που το σκέπτονται. * ο ποιητής με τα πολλά προσωπεία

μτφρ. Άννυ Σπυράκου

FERNANDO PESSOA (Λισσαβόνα 1888 - Λισσαβόνα 1935). Πορτογάλος ποιητής και πεζογράφος. Έζησε τα παιδικά του χρόνια στη Νότια Αφρική και επέστρεψε στα δεκαεπτά του στη Λισαβόνα, για να σπουδάσει φιλολογία. Εγκατέλειψε, όμως, τις σπουδές του και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Έγραψε τόσο στα πορτογαλικά όσο και στα αγγλικά. Χρησιμοποιούσε διάφορα ψευδώνυμα, που -καθώς έλεγε- εξέφραζαν τις διάφορες προσωπικότητες που συνυπήρχαν μέσα του. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του έμεινε αδημοσίευτο ως το θάνατο του. Έργα του: Ο αναρχικός τραπεζίτης (1922), Το βιβλίο της ανησυχίας κ.ά.

Πηγή : users.sch

Αντικλείδι