Θα ξεκινήσουμε με μία παραδοχή: Η αλλαγή είναι σημείο της ζωής μας. Είτε γιατί αλλάζουν οι κοινωνικές, οικονομικές και άλλες συνιστώσες μέσα μας ή στο περιβάλλον μας, είτε γιατί πολύ απλά αλλάζουμε εξελικτικό στάδιο στη ζωή μας, η αλλαγή ενυπάρχει στη πορεία της ζωής.
Το Διαθεωρητικό Μοντέλο Αλλαγής της Συμπεριφοράς
(ΔΘΜ)
Αυτή τη στιγμή είναι το πιο καινοτόμο θεωρητικό μοντέλο στην απεξάρτηση, των Prochaska και DiClemente, και προτείνει πέντε στάδια επιθυμίας και πορείας προς την αλλαγή του χρήστη. Πρόκειται για ένα ευέλικτο μοντέλο θεραπευτικής παρέμβασης που απαντά στις ιδιαίτερες ανάγκες του χρήστη, ανάλογα με το στάδιο που βρίσκεται κάθε στιγμή.
Τα πέντε αυτά στάδια είναι:
Προπερίσκεψη: εδώ το άτομο δεν αντιλαμβάνεται ακόμα την ύπαρξη του προβλήματος, καθώς δεν πιστεύει πως οι αρνητικές συνέπειες, είναι περισσότερες από τις θετικές.
Περίσκεψη: σε αυτό το στάδιο, το άτομο αναγνωρίζει ότι έχει πρόβλημα και αρχίζει να σκέφτεται σοβαρά να το λύσει και να κάνει κάτι για αυτό.
Προετοιμασία: Τα άτομα αυτού του σταδίου κάνουν συγκεκριμένα σχέδια για να αλλάξουν στο άμεσο μέλλον και είναι ένα μόλις βήμα πριν την ανάληψη δράσης.
Δράση: στο στάδιο της δράσης απαιτείται και χρόνος και ενέργεια καθώς πλέον εδώ, ενεργοποιείται το άτομο και εφαρμόζει το σχέδιο για το οποίο προετοιμαζόταν τον προηγούμενο καιρό.
Συντήρηση: φτάνοντας στο τελικό αυτό στάδιο της διαδικασίας της αλλαγής το άτομο πλέον προσπαθεί να σταθεροποιήσει όσα κέρδισε και αγωνίζεται να αποφύγει την υποτροπή
Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε και την ρήση του Ηράκλειτου που λέει:
«Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’αυτό μένειν»
εννοώντας ότι μέσα στην ζωή ποτέ δεν είμαστε στην πραγματικότητα στατικοί.
Πως στεκόμαστε στην αλλαγή; Η αλλαγή έρχεται μέσα σε μία στιγμή ή μέσα από μία διαδικασία και στάδια;
Εδώ θα έρθουμε λίγο στο που και πως αντιλαμβανόμαστε την αλλαγή. Την αλλαγή την αντιλαμβανόμαστε συνήθως στην τελική της έκβαση, στο τελικό αποτέλεσμα. Όμως η αλλαγή έχει πολλές διεργασίες και στάδια.
Φεύγοντας από την αναστοχαστική σκέψη γενικότερα για την αλλαγή και εστιάζοντας περισσότερο σε καταστάσεις που εμείς επιθυμούμε να αλλάξουμε και να μετακινηθούμε για να έχουμε μία πιο επιθυμητή ζωή, θα κάνουμε μία περιγραφή στο πως συμβαίνει η αλλαγή μέσα από ένα μοντέλο αλλαγής συμπεριφοράς, που ενέχει την ίδια στιγμή σαν ντόμινο με επίδραση και αλλαγή στις σκέψεις μας, στο πως βιώνουμε, χειριζόμαστε και εκφράζουμε τα συναισθήματα αλλά και στο πως σχετιζόμαστε με τον εαυτό μας (στο παρελθόν, παρόν και μέλλον) αλλά και με τους σημαντικούς μας άλλους. Λίγο- πολύ, σε όλα.
Μέσα από ένα παράδειγμα, θα αναφερθούμε σε ένα μοντέλο διεργασίας της αλλαγής που χρησιμοποιείται κυρίως στον χώρο της απεξάρτησης αλλά θα μπορούσαμε να το αντιστοιχίσουμε και σε γενικότερες καταστάσεις της ζωή μας.
Αφορά το λεγόμενο «Διαθεωρητικό Μοντέλο Αλλαγής Συμπεριφοράς» που προτάθηκε από τους Prochaska και DiClemente, και το μοντέλο αυτό προτείνει πέντε στάδια επιθυμίας και πορείας προς την αλλαγή συμπεριφοράς του ενδιαφερόμενου.
Έχει αποτελέσει κυρίως ένα μοντέλο θεραπευτικής παρέμβασης, χρησιμοποιείται σε πολλούς τομείς όπως στην διαδικασία της απεξάρτησης και γενικότερα προσφέρει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για την κατανόηση της διαδικασίας της αλλαγής της συμπεριφοράς, ανεξάρτητα αν η αλλαγή περιλαμβάνει την έναρξη, τροποποίηση ή διακοπή μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς.
Τα στάδια της αλλαγής αποτελούν τα πιο σημαντικά συστατικά αυτού του μοντέλου που τα άτομα περνούν όταν αλλάζουν μία συμπεριφορά. Αλλά για να πραγματοποιηθεί το μοντέλο και να επιτύχει, χρειάζεται ο ενδιαφερόμενος να έχει εσωτερικά κίνητρα και να θέλει να αλλάξει.
Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε αυτό το μοντέλο θα το παρομοιάσουμε με μία αρκετά δύσκολη κατάσταση που αφορά ένα σημαντικό αριθμό ανθρώπων, που μπορεί να αγωνίζονται να απεξαρτηθούν από μία ουσία όταν έχουν εξαρτηθεί από αυτή.
Ποια είναι η διαδικασία ενός ατόμου που επιθυμεί να αλλάξει την σχέση του με μία ουσία και να διακόψει; Πως βηματίζει και πορεύεται προς την επιθυμητή για εκείνον πάντα αλλαγή (π.χ διακοπή του από την ουσία, αν έχει εξαρτηθεί);
Γιατί θα πρέπει να μην ξεχνάμε ότι η αλλαγή για να επιτύχει πρέπει πρώτα από όλα να είναι επιθυμητή για το ίδιο το άτομο και όχι για τους άλλους.
Ας δούμε βήμα- βήμα τα στάδια του μοντέλου αυτού μέσα από το παράδειγμα ενός ατόμου που θέλει να διακόψει από την προβληματική χρήση του με μία ουσία.
Πρώτο στάδιο: Προπερίσκεψη
Σε αυτό το στάδιο, που είναι το πιο πρώιμο, το άτομο δεν έχει καν συνειδητοποιήσει ότι έχει πρόβλημα με την ουσία ή είναι απρόθυμο ή απογοητευμένο να προχωρήσει σε αλλαγή.
Δραστηριοποιείται ελάχιστα σε οποιαδήποτε ενέργεια μπορεί να ωθήσει σε μία μικρή αλλαγή για την προβληματική χρήση και συχνά πιστεύει ότι υπάρχουν περισσότερες θετικές πλευρές της χρήσης παρά αρνητικές .
Πολλές φορές μπορεί να παρουσιάζει “αντιστάσεις” συζητώντας για το θέμα αυτό με άλλους.
Τι σημαίνει αυτό στην πράξη;
Το άτομο δεν αντιλαμβάνεται ότι η χρήση, η χρονική διάρκεια, η συστηματικότητα, ο τρόπος κ.α που κάνει χρήση της ουσίας τον επηρεάζει δυσχερώς στην ζωή του, στις σχέσεις του, στην εργασία και στην καθημερινότητά του.
Σε αυτή την κατάσταση ενδέχεται οι άλλοι να αντιλαμβάνονται την προβληματική του εξάρτηση με μία ουσία (π.χ απουσία από την εργασία, σωματική κόπωση, απουσία από τις σχέσεις, αδράνεια, προσκόλληση και αυξημένος χρόνος με την ενασχόληση με την ουσία) ενώ το ίδιο το άτομο δεν βλέπει την ίδια κατάσταση.
Δεύτερο στάδιο: Περίσκεψη
Εδώ το άτομο αρχίζει να βλέπει τις αρνητικές ή δυσλειτουργικές συνέπειες που έχει η χρήση μίας ουσίας στην ζωή του, πέρα από το περιβάλλον του. Προσπαθεί να καταλάβει το προβλημά του, να βρει τα αίτια και να αναζητήσει πιθανές λύσεις.
Ωστόσο στο στάδιο αυτό, στην πράξη μπορεί να απέχει μακράν από το να βρει πρακτική λύση (π.χ μπορεί να σκέφτεται να μειώσει ή διακόψει τη χρήση, αντιλαμβάνεται ότι κάτι δεν πάει καλά αλλά ακόμη δεν το σκέφτεται πρακτικά).
Στην ουσία, παρά το γεγονός ότι το άτομο μπορεί να θέλει να κάνει κάτι διαφορετικό σε σχέση με την ουσία και ίσως και τι χρειάζεται να κάνει για να το κατορθώσει αυτό, ωστόσο δεν υπάρχει εσωτερική δέσμευση ακόμη γιά να προχωρήσει σε αλλαγές.
Υπάρχουν συνήθως συναισθηματικές αστάθειες και αμφιθυμία καθώς το άτομο παρά το γεγονός ότι βλέπει τις αρνητικές επιπτώσεις της, την ίδια στιγμή αντιλαμβάνεται και τις «καλές» πλευρές των δράσεων μίας ουσίας (π.χ μπορεί να προσφέρει χαλάρωση, μπορεί να κοινωνικοποιεί και να δημιουργεί παρέες μέσα από το κοινό χαρακτηριστικό, μπορεί να βοηθά στον ύπνο, στην έμπνευση, να δίνει μία ταυτότητα και να δένεται με μία ομάδα ανθρώπων κ.ο.κ)
Αν φύγουμε από την ηθικολογική ματιά της χρήσης ουσιών (π.χ. “είναι κακό να κάνουμε υπερβολική χρήση ουσίας”) είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι αποτελεί, πρώτα από όλα, όλως παραδόξως, «μία στρατηγική επιβίωσης».
Κανείς στην πραγματικότητα δεν θέλει να κάνει κακό στον εαυτό του. Μπορεί να υπάρχει ο φόβος για αλλαγή αλλά την ίδια στιγμή και επιθυμία για αλλαγή, σε μία πολύ συγκεχυμένη εσωτερική κατάσταση.
Τρίτο στάδιο: Προετοιμασία
Εδώ το άτομο, όπως το λέει και η ίδια η λέξη, προετοιμάζεται. Φτιάχνει σχέδιο δράσης ξεκινώντας από την διακοπή της ουσίας αλλά συνοδευόμενο από επιπλέον αλλαγές. Δημιουργεί εσωτερικά σκέψεις που επεξεργάζονται την πιθανή αλλαγή, ίσως ζητήσει βοήθεια από επαγγελματίες ή προγράμματα απεξάρτησης που βοηθούν στην διεργασία της αλλαγής για την αντιμετώπιση της προβληματικής χρήσης, οραματίζεται μία αλλαγή στη ζωή του.
Μπορεί να είχε ξαναδιακόψει την χρήση στο παρελθόν και σε αυτό το στάδιο ξέρει να προετοιμαστεί καλύτερα έχοντας ζυγίσει τις καταστάσεις.
Καλλιεργεί το έδαφος μέσα του για το συγκεκριμένο θέμα. Δημιουργούνται πιο θετικές στάσεις και πείθεται ότι η αλλαγή είναι πλέον εφικτή, παρά το γεγονός ότι μπορεί η προβληματική χρήση να ενυπάρχει και να είναι σημαντική ακόμη. Έτσι μειώνονται οι αντιστάσεις στην αλλαγή. Είναι πιο ανοιχτός ως προς μία ενδεχόμενη αλλαγή. Αρχίζει να πιστεύει σε αυτή την αλλαγή.
Υπάρχει προετοιμασία σε σκέψεις, σε συναισθήματα και συμπεριφορές. Μπορεί να πει σε άτομα ότι θέλει να αλλάξει, για να πάρει κουράγιο και θετική ενίσχυση. Μπορεί να υπάρχει και η αμφιθυμία, που όμως μειώνεται αισθητά.
Τέταρτο στάδιο: Η Δράση
Σε αυτό το στάδιο, το σχέδιο δράσης μπαίνει σε εφαρμογή για την διακοπή της χρήσης της ουσίας. Το άτομο δρα, κάνει πράξεις, συμπεριφορές που είναι ορατές και αντιληπτές στο ίδιο ή/και στους άλλους. Αρχίζει να μειώνει ή διακόπτει την χρήση της ουσίας.
Σταματά να την έχει στο σπίτι, να ελαττώνει ίσως πολύ την επαφή με μέρη και ανθρώπους που κάνουν χρήση. Την ίδια στιγμή μπορεί να διεισδύει στο γιατί χρησιμοποιεί την ουσία, τι ανάγκες ψυχικές, συναισθηματικές και σωματικές θέλει να καλύψει. Παράλληλα, ίσως φροντίζει περισσότερο τις ανάγκες του. Ίσως αρχίσει ένα χόμπι, μπορεί να φροντίζει περισσότερο θέματα υγείας του, μπορεί να αλλάζει τον τρόπο που σχετίζεται με τις σημαντικές του σχέσεις και να έχει πιο αυθεντικές και ζεστές σχέσεις.
Κινητοποιείται ενεργά, βλέπει αισθητά αποτελέσματα, η πίστη του ίσως αυξάνεται αλλά και η αυτοπεποίθησή του, ότι μπορεί να τα καταφέρει στις όποιες αλλαγές έχει αρχίσει να ενεργοποιεί. Το στάδιο της δράσης είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί όντως έχει και πρακτικές συμπεριφορές που μαρτυρούν της διαδικασία της αλλαγής. Είναι δύσκολο και απαιτητικό στάδιο, γιατί σε αυτό το στάδιο φεύγουμε από τα λόγια και μπαίνουμε στην πράξη. Και η πράξη έχει ενέργεια και πίεση.
Όμως μία μικρή “παγίδα” αυτό το στάδιο την έχει: Σε αυτό το στάδιο πολλοί μπορεί να ενθουσιαστούν τόσο που να θεωρούν ότι καταφέραν και άλλαξαν. Και ότι τελείωσε. Εξ αφορμής τούτου, θα αναφέρω μία ωραία φράση που μπορεί να ακούμε από τους διατροφολόγους όταν ένα άτομο κάνει διατροφή για μείωση (ή αύξηση) κιλών: Το πιο δύσκολο δεν είναι να χάσεις (ή πάρεις) τα κιλά, το πιο δύσκολο και απαιτητικό είναι να τα συντηρήσεις ώστε να αλλάξεις στάση ζωής.
Άρα και να μειωθεί η να κοπεί η χρήση της ουσίας -για να επανέρθω στο παράδειγμά μας- εφόσον αυτή είναι η ανάγκη του ατόμου, έρχεται να φωτίσει το πιο μακροχρόνιο δρόμο μας στην πορεία της αλλαγής που επιφέρει το επόμενο στάδιο: την συντήρηση της αλλαγής στη διάρκεια του χρόνου.
Πέμπτο στάδιο: Συντήρηση
Η αλλαγή συμβαίνει και παίρνει όλο και περισσότερα σταθερά χαρακτηριστικά. Η δέσμευση αρχίζει να αυξάνεται και να παγιώνεται απέναντι στην αλλαγή. Γίνεται τρόπος ζωής.
Το άτομο δεν κόβει απλά την ουσία, αλλά βιώνει την αλλαγή ως φιλοσοφία ζωής. Σε αυτό το σημείο έχει γίνει αντιληπτό και από το περιβάλλον ότι το άτομο βιώνει μία «μεταμόρφωση».
Νιώθει αυτοεκτίμηση, αυτοπεποίθηση, έρχεται σε μεγαλύτερη επαφή με το τι συμβαίνει στον συναισθηματικό του κόσμο, χωρίς να καταρρεύσει. Αντέχει. Έχει μία ματιά περισσότερο θετική. Νιώθει μεγαλύτερη απελευθέρωση. Δεν είναι ότι απλά διακόπηκε η ουσία, αλλά πολύ περισσότερο ότι άλλαξε γενικότερη η ζωή του.
Ξέρει ότι η συντήρηση θα είναι μία μακριά διαδικασία και ίσως να είναι πιο ανοιχτός σε μία «ύπουλη συνθήκη» εκείνη της υποτροπής, η οποία μπορεί να ενυπάρχει πιθανά σε κάθε στάδιο.
Η συνθήκη της υποτροπής
H υποτροπή γενικότερα σημαίνει ότι κάτι συμβαίνει και «πάω πίσω». Μπορεί να σημαίνει ότι το άτομο έκανε χρήση ουσιών, παρά το γεγονός ότι είχε δεσμευτεί ότι δεν θα ξανακάνει και απείχε για σημαντικά μεγάλο χρονικό διάστημα. Η υποτροπή γενικότερα μπορεί να επέλθει σε κάθε στάδιο. Μπορεί πιθανότατα και γενικότερα να εφαρμόσει το άτομο συμπεριφορές οικείες και παλιές, παρά την αλλαγή. Ίσως και να σχετιστεί με άτομα που δεν συνάδουν με τον νέο του εαυτό.
Σε κάθε περίπτωση σημαίνει «κάτι παλιό». Ιδίως αν το άτομο κάνει χρήση ουσιών -για να μείνουμε στο παράδειγμα μας- θα νιώσει μεγάλη απογοήτευση, ματαίωση, θλίψη, θυμό και αποτυχία αν υπάρξει μία υποτροπή και ξαναγυρίσει στην χρήση. Υπάρχει μεγάλη παγίδα να ματαιωθεί σε τέτοιο βαθμό που μπορεί να γυρίσει την παλιά του γνώριμη κατάσταση.
Εκεί είναι σημαντικό να νοηματοδοτήσουμε την υποτροπή διαφορετικά: Δεν ακυρώνει την αλλαγή και τον αγώνα του ανθρώπου. Ίσως όμως φωτίζει κάποια πράγματα που χρειάζεται το άτομο να δει, συνειδητοποιήσει και να επεξεργαστεί πιο διεξοδικά που σχετίζονται με αυτό το «πισωγύρισμα». Να μετατραπεί η λέξη από αποτυχία σε μία κατάσταση περαιτέρω εξέλιξης και βελτίωσης. Και κάπως έτσι η υποτροπή, από αρνητικό γεγονός, αποκτά μία πιο θετική νοηματοδότηση που μπορεί να γίνει βοηθητική.
Το διαθεωρητικό μοντέλο αλλαγής συμπεριφοράς παρά το γεγονός ότι μπορεί να δουλεύεται και να χρησιμοποιείται πιο συστηματικά σε πιο εξιδεικευμένα πλαίσια θεραπευτικής αντιμετώπισης (όπως πλαίσια απεξάρτησης) ωστόσο στοχαζόμενοι τα στάδια αυτά, πολλοί άνθρωποι θα βρουν ένα κομμάτι του εαυτού τους σε ένα οποιοδήποτε ζήτημα που πέρασε από όλα ή κάποια στάδια.
Βλέποντας βήμα βήμα τα στάδια, θα διαπιστώσουμε ότι σε κάθε δυσκολία μεγάλη που καλούμαστε να διαχειριστούμε, επισυμβαίνουν ίσως παρόμοιες καταστάσεις που οδηγούν σε αλλαγή πλεύσης ζωής.
Η αλλαγή χρειάζεται αρχικά επιθυμία και κίνητρο και έπειτα δέσμευση, ενέργεια, χρόνο και υπομονή και όσο πιο δύσκολη είναι, τόση περισσότερη δύναμη και υποστήριξη χρειάζεται.
Βιβλιογραφία:
Miller W, Rollnick S. Κινητοποιητική Συνέντευξη: προετοιμάζοντας ανθρώπους για αλλαγή. Αθήνα: Λίτσας, 2010
