Υπάρχει άραγε διαφορά ανάμεσα στη θρησκεία και στην πνευματικότητα; Είναι διαφορετικό ένας άνθρωπος να έχει πνευματικές ανησυχίες και κάτι άλλο να ακολουθεί ένα θρήσκευμα; Αλήθεια, εσείς αναρωτηθήκατε ποτέ;
Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει ασχοληθεί έστω και για λίγο με το ζήτημα της ύπαρξης μίας ανώτερης από εκείνον δύναμης και δεν έχει θέσει στον εαυτό του υπαρξιακά ερωτήματα που καθορίζουν την ίδια την ύπαρξή του.
Πόσο διαφορετική όμως είναι η θρησκεία από την πνευματικότητα; Υπάρχει κάποια διαφορά μεταξύ τους ή και οι δύο λέξεις αναφέρονται σε μία ίδια κατάσταση; Ας δούμε στο σύντομο άρθρο που ακολουθεί παρακάτω.
Τι είναι η υποκειμενική ευζωία;
Ο όρος υποκειμενική ευζωία περιγράφει ένα μεγάλο εύρος φαινομένων που αναφέρονται στο πώς οι άνθρωποι αξιολογούν τη ζωή τους σε σχέση με την ιδανική εικόνα και τις προσδοκίες που έχουν γι’ αυτή (Diener, Suh, & Oishi, 1997).
Πρόκειται, στην πραγματικότητα, για έναν ορισμό-ομπρέλα που περιλαμβάνει διαστάσεις όπως η ευτυχία, η ικανοποίηση από τη ζωή, το θετικό και αρνητικό θυμικό και η ικανοποίηση από ποικίλους τομείς της ζωής (Diener, 1984, 2006).
Η υποκειμενική ευζωία ορίζεται ως ένας συνδυασμός γνωστικών και θυμικών στοιχείων. Τα γνωστικά στοιχεία αφορούν σε συνειδητές κρίσεις για την ικανοποίηση του ατόμου από τη ζωή του γενικά ή/και σε συγκεκριμένους τομείς (π.χ., έγγαμος βίος, εργασιακή κατάσταση). Τα θυμικά στοιχεία συνδέονται με την εμπειρία ευχάριστων ή δυσάρεστων συναισθημάτων και διαθέσεων του ατόμου (Lyubomirsky
& Dickerhoof, 2005).
Η υποκειμενική ευζωία επηρεάζεται από ένα ευρύ φάσμα παραγόντων, όπως είναι το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, το εισόδημα, η οικογενειακή κατάσταση, οι κοινωνικές σχέσεις, το εργασιακό περιβάλλον, η κατάσταση της υγείας, ο ελεύθερος χρόνος, η θρησκευτικότητα και τα θετικά ή αρνητικά γεγονότα στη ζωή κάποιου. Για τους παράγοντες αυτούς υπάρχει μεγάλο πλήθος ερευνητικών δεδομένων που δείχνουν ότι ορισμένοι επηρεάζουν περισσότερο από ό,τι κάποιοι άλλοι την κρίση του ατόμου για την εικόνα της ζωής του. Μεταξύ αυτών κατανέμεται η ποιότητα των κοινωνικών σχέσεων χαρακτηρίζουν τη σύνδεση με τα οικεία άτομα και με ευρύτερα κοινωνικά δίκτυα ως μια από τις βασικότερες ανθρώπινες ανάγκες που διαμορφώνουν το επίπεδο της υποκειμενικής άποψης του ατόμου για τη ζωή του.
Ένας άλλος καθοριστικός παράγοντας για τη διαμόρφωση της υποκειμενικής ευζωίας είναι η προσωπικότητα του ατόμου. Ειδικότερα, έχουν εξεταστεί οι ατομικές διαφορές ως προς την αυτοεκτίμηση, την εξωστρέφεια και το νευρωτισμό σε σχέση
με την υποκειμενική αντίληψη της ζωής.
Οι Scollon, Diener, Oishi, & Biswas-Diener (2003) βρήκαν ότι η αυτοεκτίμηση αποτελεί ισχυρό παράγοντα πρόβλεψης της υποκειμενικής ευζωίας σε χώρες όπου δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην ατομικότητα, ενώ δεν παίζει σημαντικό ρόλο σε χώρες με αυξημένο το αίσθημα της συλλογικότητας. Επίσης, η θέσπιση στόχων που είναι σημαντικοί για το ίδιο το άτομο και η προσπάθεια για την επίτευξή τους αποτελούν σημαντικό παράγοντα διαμόρφωσης της υποκειμενικής ευζωίας.
Τέλος, όπως υποστηρίζεται από ορισμένους, η θρησκευτική πίστη αποτελεί ένα μονοπάτι που οδηγεί τον άνθρωπο στην ευτυχία. Τόσο η κοινωνική υποστήριξη που μπορεί να αποκομίσει κάποιος από τα μέλη της θρησκευτικής κοινότητας στην οποία ανήκει όσο και η αίσθηση του νοήματος και της καθοδήγησης που παράγουν οι θρησκευτικές διδαχές μπορούν να συμβάλλουν ώστε το άτομο να αισθάνεται πιο ασφαλές και πιο ευτυχισμένο. Προτού, όμως, αναλυθεί εκτενέστερα η σχέση της πίστης με την υποκειμενική ευζωία, κρίνεται αναγκαίο να αποσαφηνιστούν οι έννοιες της θρησκείας, της θρησκευτικότητας και της πνευματικότητας.
Εννοιολογικός ορισμός της θρησκευτικότητας και της πνευματικότητας
Γενικά, ο όρος θρησκεία αναφέρεται σε ένα οργανωμένο σύστημα πίστης, που συχνά λειτουργεί υπό τη μορφή νομικής οντότητας, με καθορισμένες πρακτικές και τελετουργίες, οι οποίες εφαρμόζονται σε τόπους λατρείας. Με μια ευρύτερη έννοια, ορισμένοι ορίζουν τη θρησκεία ως το σύνολο των απαντήσεων που δόθηκαν για να ερμηνευθεί η σχέση του ανθρώπου με το σύμπαν.
Η θρησκευτικότητα (religiosity) είναι ένας κοινωνιολογικός ορισμός που περιλαμβάνει πολυάριθμες διαστάσεις της θρησκευτικής πρακτικής, πίστης και αφοσίωσης. Η θρησκευτικότητα αναφέρεται στο πόσο θρήσκο μπορεί να θεωρηθεί ένα άτομο, δηλαδή, στη συχνότητα με την οποία ασχολείται με πρακτικές που αφορούν το θρησκευτικό σύστημα το οποίο έχει ασπαστεί
Οι Allport και Ross (1967) διέκριναν τη θρησκευτικότητα σε ενδογενή (intrinsic) και εξωγενή (extrinsic). Ο ενδογενώς θρήσκος άνθρωπος περιγράφεται ως εκείνος που βρίσκει τα σημαντικότερα κίνητρά του στη θρησκεία και θεωρεί τις άλλες ανάγκες μικρότερης σημασίας. Ο ενδογενώς θρήσκος άνθρωπος προσπαθεί να εσωτερικοποιήσει τη θρησκευτική πίστη, έτσι ώστε να αποκτήσει κεντρικό ρόλο στη ζωή του. Από την άλλη πλευρά, οι εξωγενώς θρήσκοι ορίζονται ως άτομα που τείνουν να χρησιμοποιούν τη θρησκεία για προσωπικούς σκοπούς (π.χ., για ασφάλεια, κοινωνικότητα, διασκέδαση ή αυτοδικαίωση).
Από θεολογική άποψη, ο ενδογενώς θρήσκος στρέφεται προς το Θεό και μακριά από τον εαυτό του, ενώ ο εξωγενώς θρήσκος στρέφεται προς το Θεό, ενώ παραμένει προσανατολισμένος προς τον εαυτό του.
Η πνευματικότητα (spirituality) είναι μια αρκετά ομιχλώδης έννοια, καθώς περιλαμβάνει πολλά εννοιολογικά στοιχεία έξω από τα όρια της θρησκείας.
Κατά βάση, η έννοια της πνευματικότητας σημαίνει πίστη στη μη υλική διάσταση της ζωής, η οποία θεωρείται ότι διαχέεται στον υλικό κόσμο και δημιουργεί άλλα επίπεδα ύπαρξης, προσπελάσιμα κατά τις θρησκευτικές ή μυστικιστικές εμπειρίες και τη μετά θάνατον ζωή. Υπ’ αυτή την έννοια, η πνευματικότητα αντιπροσωπεύει το βαθμό στον οποίο το άτομο αναγνωρίζει την πνευματική του φύση και επιτρέπει στη φύση αυτή να εκφραστεί μέσω της ψυχής και μέσω της συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της υλικής ζωής. Επιπλέον, μερικές φορές, ο όρος πνευματικότητα χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει την ανοιχτή στάση απέναντι στα πνευματικά κηρύγματα των θρησκειών και των σχολών σκέψης και όχι τη δογματική απόρριψη όλων όσων δεν προέρχονται από μια συγκεκριμένη θρησκευτική προτίμηση.
Γενικά, εντοπίζονται ορισμένα κοινά στοιχεία μεταξύ των διαφόρων ορισμών της πνευματικότητας και αυτά είναι: το αίσθημα νοήματος και σκοπού στη ζωή, η ένωση με τον εαυτό, το περιβάλλον ή μια ανώτερη δύναμη, καθώς και η πίστη σε μια δύναμη που συνδέει τα πάντα.
Τι είναι η θρησκεία
Η λέξη θρησκεία χρησιμοποιείται για να αναλύσει την κοινωνική προέκταση που έχει ένα θρήσκευμα ή ένα σύστημα πίστης σε μία οργανωμένη κοινωνία ή και για να περιγράψει τις ενέργειες που έχει πράξει εκείνη και οι εκπρόσωποί της μέσα στον κόσμο.
Η θρησκεία ανά τους αιώνες έχει συνδεθεί με πολλά και διάφορα αρνητικά γεγονότα, όπως για παράδειγμα με ακραίο φανατισμό ή ακόμη και πολέμους. Για την ακρίβεια, ακόμα και σήμερα υπάρχουν φονταμενταλιστικά κράτη όπου η θρησκεία είναι αυτή που ουσιαστικά ασκεί την εξουσία, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στο Ιράν.
Η θρησκεία περιγράφει την τελετουργία που ακολουθούν οι πιστοί της, ακόμα και τις αντιλήψεις των ατόμων που την εκπροσωπούν και γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τελικά διαδραματίζει έναν ρόλο περισσότερο πρακτικό και ότι καθορίζει τις σχέσεις της ίδιας με την πολιτεία.
Ο φονταμενταλισμός, δηλαδή η τάση επιστροφής στην παράδοση και κυρίως σε ακραία συντηρητικά θρησκευτικά βιώματα του παρελθόντος, που επικρατεί κυρίως σε μουσουλμανικές χώρες, σημαίνει την άσκηση της πολιτικής εξουσίας από τον κύριο εκπρόσωπο του θρησκεύματος στη χώρα.
Τι είναι η πνευματικότητα
Η πνευματικότητα από την άλλη μεριά, δεν έχει καμία σχέση με την κοινωνία και δεν επηρεάζει ούτε στο ελάχιστο άλλους ανθρώπους. Για την ακρίβεια πρόκειται για την προσωπική προσπάθεια του κάθε ανθρώπου να έρθει σε επαφή και να ενωθεί πραγματικά με το θείο, το οποίο ο ίδιος πιστεύει πως υπάρχει, σε όποια μορφή κι αν το φαντάζεται.
Σε αντίθεση με τη θρησκεία λοιπόν, η πνευματικότητα περιορίζεται στην προσωπική ζωή του ατόμου αυτή καθεαυτή και δεν επηρεάζει την κοινωνία, αλλά ούτε και επεμβαίνει στη ζωή άλλων ανθρώπων ασκώντας τους εξουσία.
Συνεπώς, η θρησκεία και η πνευματικότητα είναι δύο έννοιες οι οποίες έχουν εντελώς διαφορετική σημασία και οφείλουμε, επιτέλους, να τις διαχωρίσουμε.
Οι διαφορές μεταξύ θρησκείας και πνευματικότητας
Πολλοί άνθρωποι συγχέουν τη θρησκεία και την πνευματικότητα ή κάποια μυστηριώδη και υπερφυσικά φαινόμενα. Κάποιοι ίσως να τη συγκρίνουν με αίρεση, αλλά αυτό οφείλεται στην έλλειψη γνώσης και στον φόβο χειραγώγησης.
Αν δεσμευόμαστε να παραμερίσουμε τους φόβους μας για να προσπαθήσουμε να μελετήσουμε και να καταλάβουμε την ίδια την αίσθηση της πνευματικότητας, φτάνουμε στην συνειδητοποίηση και στο συμπέρασμα ότι δεν έχει τίποτα μυστήριο ή υπερφυσικό, και σε καμία περίπτωση δεν συνδέεται με μια αίρεση.
Παρακάτω θα βρείτε 7 διαφορές ανάμεσα στη θρησκεία και την πνευματικότητα που θα σας βοηθήσουν να κατανοήσετε καλύτερα:
1 – H θρησκεία απαιτεί να υποκλιθείς ή να υποταχθείς – Η πνευματικότητα ελευθερώνει.
Η θρησκεία σάς λέει να ακολουθήσετε μια ιδεολογία και ορισμένους κανόνες, γιατί διαφορετικά θα τιμωρηθείτε. Η πνευματικότητα σας επιτρέπει να ακολουθείτε την καρδιά σας και να αισθανθείτε ποιο είναι σωστό για εσάς. Σας δίνει την ελευθερία να εκφράσετε την αληθινή σας φύση χωρίς να χρειάζεται να υποταχθείτε σε κάτι που δεν είναι ευθυγραμμισμένο με σας. Εσείς οι ίδιοι επιλέγετε αυτό που μπορεί να τιμηθεί για να γίνει θεϊκό.
2 – Η θρησκεία ενσταλάζει τον φόβο – Η πνευματικότητα σας δείχνει πώς να είστε γενναίος.
Η θρησκεία σας λέει τι πρέπει να φοβάστε και σας δείχνει τις συνέπειες.
Η πνευματικότητα σας κάνει να γνωρίζετε τις συνέπειες, αλλά δεν επιθυμεί να επικεντρώνεστε στον φόβο. Σας δείχνει πώς να τοποθετήσετε τον εαυτό σας, παρά τον φόβο, και πώς να συνεχίσετε να κάνετε αυτό που πιστεύετε σωστό, παρά τις συνέπειες που μπορεί να προκύψουν. Σας δείχνει την πράξη η οποία βασίζεται στην αγάπη και όχι στον φόβο, και συνεπώς, πώς να ελέγχετε τον φόβο, για να πράξετε καλύτερα.
3 – Η θρησκεία σας διακηρύσσει τις αλήθειες της – Η πνευματικότητα σας επιτρέπει να τις ανακαλύψετε.
Η θρησκεία σας λέει τι θεωρείται σωστό και σε τι πρέπει να πιστέψετε. Η πνευματικότητα σας επιτρέπει να ανακαλύψετε με το δικό σας ρυθμό και σύμφωνα με τις προσδοκίες σας. Σας επιτρέπει να συνδεθείτε με τον ανώτερο εαυτό σας και να κατανοήσετε με το δικό σας νου ποια είναι η αλήθεια, γιατί η αλήθεια στο σύνολό της είναι η ίδια για όλους. Έτσι, σας επιτρέπει να πιστεύετε στη δική σας αλήθεια, και αυτό, μέσα από τη δική σας αντίληψη και την καρδιά σας.
4 – Η θρησκεία είναι σε ανταγωνισμό με τις άλλες θρησκείες – Η πνευματικότητα ενώνει.
Υπάρχουν πολλές θρησκείες στον κόσμο και όλες κηρύττουν ότι η εκδοχή τους της ιστορίας είναι η καλύτερη από όλες. Η πνευματικότητα βλέπει την αλήθεια μέσα από όλες τις θρησκείες και αποκαλύπτει αυτό που τις ενώνει όλες, γιατί η αλήθεια είναι βασικά η ίδια για όλους, παρά τις διαφορές ερμηνείας και αντίληψης. Επικεντρώνεται στην ποιότητα των θείων μηνυμάτων τα οποία συμμερίζονται οι θρησκείες και όχι στις διαφορές των ιστορικών τους στοιχείων.
5 – Η θρησκεία δημιουργεί εθισμό – Η πνευματικότητα σας κάνει ανεξάρτητους.
Είστε πραγματικά θρησκεύομενος, αν παραστείτε σε θρησκευτικές εκδηλώσεις και μόνο τότε θεωρείστε ως άξιος ευτυχίας. Η πνευματικότητα σας δείχνει ότι δεν έχετε να εξαρτιέστε από τίποτα ή να χρειάζεστε ό, τι δήποτε για να είστε ευτυχισμένος. Η ευτυχία είναι πάντα βαθιά μέσα μας και είμαστε οι μόνοι υπεύθυνοι για την ευτυχία μας. Είμαστε πάντα εκεί που πρέπει να είμαστε, και δεν υποχρεούμαστε να συμμετέχουμε σε καμία εκδηλώση ή θρησκευτικό τελετουργικό. Η θεότητα είναι μέσα μας και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είμαστε πάντα άξιοι ευτυχίας.
6 – Η θρησκεία βασίζεται στην τιμωρητική καταστολή – Η πνευματικότητα βασίζεται στην κατανόηση της ύπαρξης, του σύμπαντος, στην απομάκρυνση από το Εγώ και στην ένωση με το άπειρο.
Η θρησκεία λέει ότι αν δεν υπακούμε σε ορισμένους κανόνες, υπάρχει μια τιμωρία που μας περιμένει. Η πνευματικότητα μας βοηθά να κατανοήσουμε ότι κάθε πράξη έχει μια συνέπεια, και να συνειδητοποιήσουμε ότι η αντισταθμική «τιμωρία» ή «ανταμοιβή» που ακολουθεί τις πράξεις μας θα είναι η φυσική συνέπεια αυτού που επιλέγουμε να κάνουμε ή να μην κάνουμε. Στηρίζεται αποκλειστικά στις θεμελιώδεις δυνάμεις του σύμπαντος και δεν χρειάζεται να πιστεύουμε στην ύπαρξη αυτών των δυνάμεων.
7 – Η θρησκεία σας ζητά να ακολουθήσετε το μονοπάτι αφύπνισης άλλου ανθρώπου – Η πνευματικότητα σας επιτρέπει να δημιουργήσετε το δικό σας.
Το θεμέλειο μιας θρησκείας βασίζεται στην ιστορία που λέει για τον προφήτη ο οποίος την ίδρυσε, το ταξίδι του προς τη φώτιση και τις αλήθειες που ανακαλύφθηκαν, και σας προσκαλεί να ακολουθήσετε τα βήματά του.
Η πνευματικότητα σας αφήνει να ανακαλύψετε το δικό σας ταξίδι προς την φώτιση και τις ιδρυτικές αλήθειες σας, και αυτό από μόνοι σας, ακολουθώντας αυτό που η καρδιά σας λέει ότι είναι αλήθεια, γιατί η αλήθεια είναι πάντα η ίδια, ανεξάρτητα από τον δρόμο που ακολουθούμε.
Κάθε θρησκεία ήρθε στον κόσμο μέσα από την πνευματικότητα, μέσα από το ταξίδι ενός ατόμου που αναγνωρίστηκε στη συνέχεια ως προφήτηκός οδηγός εμπνευσμένο από το Θεό. Οι λεπτομέρειες της ιστορίας αυτού του ταξιδιού μπορεί να μην είναι σημαντικές, διότι αφορούν μόνο το πώς αυτός ο χαρακτήρας έχει ανακαλύψει την αλήθεια. Αυτό που είναι σημαντικό είναι το μήνυμα που αναφέρει αυτή την αλήθεια “ο θεϊκός κώδικας της ανθρώπινης καρδιάς” που αντηχεί αρμονικά μέσα από όλους εμάς. Αυτός είναι ο λόγος που κάθε θρησκεία έχει κάτι πραγματικό να διδάξει.
Για πολλούς ανθρώπους της εποχής μας, η αναζήτηση του θείου έχει βγει από τα όρια της θρησκείας, ως ενός οργανωμένου συστήματος πίστης, με τις παραδοσιακές τελετές και τα καθιερωμένα θρησκευτικά καθήκοντα (θρησκευτικότητα) και στρέφεται περισσότερο στην αναζήτηση μιας ανώτερης πνευματικής υπόστασης, η οποία τείνει να μην παίρνει τη μορφή προσώπου, αλλά μιας δύναμης που διαχέεται στο σύμπαν και επηρεάζει τις ζωές των ανθρώπων (πνευματικότητα).
Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα υψηλό αίσθημα θρησκευτικότητας δεν συνεπάγεται και το αντίστοιχο επίπεδο πνευματικότητας (Walker & Dixon, 2002). Ένα άτομο μπορεί να χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό πνευματικότητας, χωρίς να ασπάζεται κάποια επίσημη θρησκεία (Reker, 2003).
Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι η πνευματικότητα μπορεί να έχει διαφορετικό νόημα για τον καθένα, ενώ η θρησκευτικότητα, παρόλο που μπορεί να ερμηνεύεται διαφορετικά από το κάθε άτομο ως ένα βαθμό, διαμορφώνεται κυρίως από τις διδαχές, τα κηρύγματα και τα καθήκοντα που υπαγορεύει η κάθε θρησκεία για τους πιστούς της.
