Υιοθετώ τους όρους που είχαν προταθεί αρχικά από τους ψυχολόγους Keith Stanovich και Richarλ West, και έτσι θα αναφέρομαι σε δυο συστήματα της λειτουργίας του νου —στο Σύστημα 1 και στο Σύστημα 2.
• Το Σύστημα 1 λειτουργεί αυτομάτως και γρήγορα, με ελάχιστη ή καθόλου προσπάθεια και καμία αίσθηση εκούσιου ελέγχου. (εντυπώσεις)
• Το Σύστημα 2 επιμερίζει την προσοχή στις επίμοχθες νοητικές δραστηριότητες που την απαιτούν, των πολύπλοκων υπολογισμών συμπεριλαμβανομένων. Οι λειτουργίες του Συστήματος 2 συχνά συσχετίζονται με υποκειμενικές εμπειρίες φορέων δράσης, επιλογής και συγκέντρωσης. (πεποιθήσεις)
Η αντιληπτική πλάνη των Muller-Lyer
Για να εκτιμήσετε την αυτονομία του Συστήματος 1, καθώς και τη διάκριση μεταξύ εντυπώσεων και πεποιθήσεων, κοιτάξτε καλά την Εικόνα.
Το σχέδιο αυτό δεν έχει κάτι το αξιοσημείωτο: δύο οριζόντιες γραμμές διαφορετικού μήκους, με ανασηκωμένα πτερύγια σε διαφορετικές διευθύνσεις. Η επάνω γραμμή είναι φανερά μακρύτερη από την κάτω. Αυτό βλέπουμε όλοι, και φυσικά πιστεύουμε όσα βλέπουμε. Αν όμως έχετε ξανασυναντήσει το συγκεκριμένο σχέδιο, θα το αναγνωρίζετε ως τη διάσημη αντιληπτική πλάνη (ή απλώς πλάνη) Mϋller-Lyer. Όπως εύκολα μπορείτε να διαπιστώσετε με τη βοήθεια ενός χάρακα, οι οριζόντιες γραμμές έχουν ακριβώς το ίδιο μήκος.
Τώρα που μετρήσατε τις γραμμές, έχετε —δηλαδή, το Σύστημά σας 2, το συνειδητό ον που αποκαλείτε «Εγώ»— μια νέα πεποίθηση: γνωρίζετε ότι οι γραμμές είναι ισομήκεις. Αν ερωτηθείτε για τα μήκη τους, θα πείτε αυτό που γνωρίζετε.
Ωστόσο, θα συνεχίσετε να βλέπετε την επάνω γραμμή μακρύτερη. Επιλέξατε να πιστέψετε τη μέτρηση, αλλά δεν μπορείτε να εμποδίσετε το Σύστημα 1 από το να κάνει τη δουλειά του• δεν μπορείτε να αποφασίσετε ότι θα δείτε τις γραμμές ως ίσες, μολονότι γνωρίζετε ότι είναι. Μόνο ένα πράγμα μπορείτε να κάνετε για να αντισταθείτε στην οπτική πλάνη: να μάθετε να μην εμπιστεύεστε τις εντυπώσεις σας για το μήκος των γραμμών όσο είναι προσκολλημένα επάνω τους πτερύγια. Για την εφαρμογή αυτού τον κανόνα, πρέπει να είστε σε θέση να αναγνωρίσετε το απατηλό σχήμα και να ανακαλέσετε στη μνήμη σας όσα γνωρίζετε για αυτό. Αν καταφέρετε να το κάνετε, δεν θα ξεγελαστείτε ποτέ ξανά από την πλάνη Mϋller-Lyer – αλλά θα εξακολουθείτε να βλέπετε τη μία γραμμή μεγαλύτερη από την άλλη.
Όλες οι αντιληπτικές πλάνες δεν είναι οπτικές. Υπάρχουν και πλάνες της σκέψης, τις οποίες ονομάζουμε γνωστικές πλάνες.
Το ερώτημα που τίθεται συχνότερα σχετικά με τις γνωστικές πλάνες εστιάζεται στο αν μπορούν να ξεπεραστούν.
Το μήνυμα δεν είναι ενθαρρυντικό. Τα σφάλματα της διαισθητικής σκέψης δύσκολα αποτρέπονται, διότι το Σύστημα 1 λειτουργεί αυτόματα και δεν απενεργοποιείται κατά βούλησιν.
Δεν μπορούν πάντοτε να αποφευχθούν οι μεροληψίες, καθώς ενδέχεται το Σύστημα 2 να μην έχει καμία ένδειξη για το σφάλμα. Ακόμη και όταν υπάρχουν διαθέσιμες νύξεις για πιθανά σφάλματα, αυτές αποτρέπονται μόνο με αυξημένη παρακολούθηση και επίμοχθη δραστηριότητα από το Σύστημα 2.
Ως τρόπος ζωής, ωστόσο, η συνεχής επαγρύπνηση δεν είναι κάτι απαραιτήτως καλό, και σίγουρα όχι πρακτικό. Η διαρκής αμφισβήτηση της σκέψης σας θα ήταν απίστευτα κουραστική, και το Σύστημα 2 είναι πολύ αργό και αναποτελεσματικό για να χρησιμεύσει ως υποκατάστατο του Συστήματος 1 στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.
Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι ένας συμβιβασμός: μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τις καταστάσεις στις οποίες πιθανώς να συμβούν λάθη και προσπαθούμε πιο σκληρά να τα αποφύγουμε όταν υπάρχει κίνδυνος μεγάλων απωλειών.
Η προκειμένη του παρόντος βιβλίου είναι ότι ευκολότερα αναγνωρίζουμε τα σφάλματα των άλλων παρά τα δικά μας.
Σκέψη, Αργή Και Γρήγορη
Kahneman, Daniel
