Οι καιροί αλλάζουν συνεχώς. Οικολογική κρίση, πόλεμοι, μεταναστευτικό, τεχνητή νοημοσύνη, πανδημίες είναι ζητήματα που αφορούν ολόκληρο τον πλανήτη. Ποια είναι, όμως, η θέση του σημερινού ανθρώπου μέσα στον κόσμο; Τι σημαίνει να χάνει κάποιος την «κανονικότητά» του και πώς μπορεί να κρατηθεί ήρεμος και ατάραχος; Ο Στωικισμός έχει τις απαντήσεις (σε αυτό οφείλεται άλλωστε και η αναβίωσή του τα τελευταία χρόνια) για όποιον μπορεί να ακολουθήσει τις συμβουλές του:
1. Πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για τα πάντα.
Η ζωή δεν είναι γεμάτη εκπλήξεις, αλλά γεγονότα. «Πόσο αστείος και παράξενος όποιος εντυπωσιάζεται με τα συμβάντα της ζωής», αναρωτιέται ο Μάρκος Αυρήλιος στο ημερολόγιό του, Τα εις εαυτόν (12.13). Τα «συμβάντα της ζωής» είναι τα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο και τον αλλάζουν. Δεν υπάρχει «κανονικότητα». Η αλλαγή είναι η σταθερότητα. Δηλαδή, δεν ζούμε πρωτόγνωρες εποχές ποτέ, γιατί όλες οι εποχές είναι πρωτόγνωρες για όσους τις ζουν.
2. Τα γεγονότα συμβαίνουν ανεξάρτητα από εμάς
(και την όποια άποψή μας γι’ αυτά), με άλλα λόγια, δεν είναι στον έλεγχό μας. «Τα εξωτερικά πράγματα δεν εξαρτώνται από μένα», γράφει ο Επίκτητος και συνεχίζει: «Η βούληση εξαρτάται από μένα. Πού θα αναζητήσω το καλό και το κακό; Μέσα μου, σ’ αυτά που είναι δικά μου». (Επίκτητος, Διατριβαί, 2.5. 1-5). Τα γεγονότα συμβαίνουν είτε το θέλουμε είτε όχι, και χρωματίζονται από τη δική μας άποψη. Αν βγάλουμε την ιδέα που έχουμε για αυτά, τότε όλα ξανά αποκτούν νόημα. Δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε, ωστόσο, μπορούμε να ελέγξουμε την αντίδρασή μας σ’ αυτά.
3. Για τους Στωικούς, το μόνο που μπορούμε να ελέγξουμε είναι ο νους μας, ή το ηγεμονικόν.
Αυτό, όμως, είναι και το πιο σημαντικό. Είναι ο τρόπος που αντικρίζουμε τα γεγονότα, δίνοντάς τους θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Ο Επίκτητος συνοψίζει στο Εγχειρίδιον (1.1): «Από τα πράγματα άλλα είναι στην εξουσία μας και άλλα δεν είναι. Της εξουσίας μας είναι ο νους μας, η λογική μας που αποφαίνεται για το τι είναι καλό και τι κακό».
4. Τα πράγματα χωρίζονται σε καλά, κακά και αδιάφορα.
Αγαθά είναι όσα σχετίζονται με την αρετή (η φρόνηση, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη, η ανδρεία) ενώ τα αντίθετά τους βλάπτουν τον άνθρωπο. Στα αδιάφορα (ζωή και θάνατος, δόξα και ασημότητα, πόνος και ηδονή, πλούτος και πενία, υγεία και νόσος) περιλαμβάνονται όσα δεν παίζουν ρόλο στην κατάκτηση της αρετής, δηλαδή της ευτυχίας, που είναι «η καλή ροή του βίου» για τον Ζήνωνα. Το παρόν αλλάζει συνεχώς, το μέλλον είναι αβέβαιο, αλλά οι καταστάσεις είναι αδιάφορες. Στόχος είναι το αγαθό, η καλοσύνη απέναντι στους συνανθρώπους.
5. Ο χρόνος στους Στωικούς είναι η ζωή.
Όπως δεν σπαταλούμε τη ζωή μας, κατά τον ίδιο τρόπο δεν πρέπει να σπαταλούμε ούτε τον χρόνο μας. Ο χρόνος είναι πολύτιμος, γιατί η ζωή είναι πολύτιμη. Ο Σενέκας, στο Περί συντομίας της ζωής, εξηγεί ότι ψάχνουμε την ευτυχία σε λάθος κατεύθυνση: «Αλλά, όταν ξοδεύουμε αυτόν τον χρόνο αναζητώντας τη χλιδή και την απερίσκεπτη ξεγνοιασιά, όταν δεν αφιερώνουμε αυτόν τον χρόνο σε καλό σκοπό, αντιλαμβανόμαστε από την έσχατη ανάγκη ότι η ζωή πέρασε πριν το καταλάβουμε. Έτσι είναι: η ζωή που έχουμε δεν είναι σύντομη, την κάνουμε σύντομη - Κρατάει πολύ και τελειώνει γρήγορα».
Οι Στωικοί φιλόσοφοι έχουν επιβιώσει από ναυάγια και πολέμους, έχουν γνωρίσει δόξες και τιμές, και μπορούν να αντεπεξέλθουν επιτυχώς σε όλες τις καταστάσεις. Γιατί γνωρίζουν τι εξαρτάται από αυτούς και τι όχι: «Πώς χρησιμοποιεί τον εαυτό του το ηγεμονικόν; Εδώ είναι το παν. Όσο για τα υπόλοιπα, είτε εξαρτώνται από σένα είτε όχι είναι στάχτη και καπνός.» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν (12.33)
Όσο αλλάζει ο κόσμος, αλλάζει και ο άνθρωπος, που αποτελεί μέρος του. Όμως, μπορεί να ζήσει χωρίς ταραχή, χωρίς φόβο. Στωικά.
***
Η δρ Έλσα Νικολαΐδου – διδάσκει Φιλοσοφία σε ιδιωτικό σχολείο.
