Αν και η διάδοση θεωριών συνωμοσίας είναι φαινόμενο γνωστό από την αρχαιότητα, η ενασχόληση με τις αιτίες του, τον λογικό του έλεγχο και τις πρακτικές του συνέπειες, ξεκίνησε από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 για να απογειωθεί στην επόμενη δεκαετία. Η επιστημονική ενασχόληση με τις θεωρίες συνωμοσίας τις τελευταίες δεκαετίες συμπίπτει με την εκρηκτική άνθηση και διάδοση τους. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι προσπάθειες να εξηγηθούν οι βαθύτερες αιτίες σημαντικών γεγονότων και καταστάσεων, μέσω μυστικών σχεδίων δυο η περισσότερων δρώντων, που ενεργούν στο σκότος και έχουν κακόβουλους σκοπούς.
Α. Η «δίψα συνεκτικότητας» και οι θεωρίες συνωμοσίας.
Το βασικό αίτιο των θεωριών συνωμοσίας είναι, κατά την Χάνα Άρεντ, η «δίψα συνεκτικότητας», που χαρακτηρίζει τους ανέστιους πληθυσμούς των σύγχρονων κοινωνιών, όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με περιόδους αβεβαιότητας, κρίσεων και αναταράξεων.
Όπως σημειώνει η Άρεντ στο γνωστό έργο της «Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού», η φυγή των μαζών από την πραγματικότητα, μέσω θεωριών συνωμοσίας, «είναι μια καταγγελία ενάντια στο κόσμο στον οποίο είναι αναγκασμένες να ζούν… Δεν μπορούν να αντέξουν τις τυχαίες και ακατανόητες πτυχές της πραγματικότητας… Στην κατάσταση της ανεστιότητας δεν μπορεί να λειτουργήσει μια μετρημένη γνώση της αλληλεξάρτησης του αυθαίρετου και του σχεδιασμένου, του τυχαίου και του αναγκαίου».
Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι να κινητοποιείται η φαντασία και η μυθοπλαστική ικανότητα του ανθρώπινου νου, που συνδέεται με μια θεμελιωδεστέρη ικανότητα του, να λειτουργεί δηλαδή με σύμβολα. Να τείνει να είναι δομικά συνεκτικός και ανώτερος από το άθροισμα των απλών συμβάντων που παρατηρεί, τα οποία σπεύδει να «τακτοποιήσει» σε μια πειστική αφήγηση.
Οι θεωρίες συνωμοσίας ήταν πάντα διαδεδομένες σε όλον τον πληθυσμό των σύγχρονων κοινωνιών, αλλά κυρίως στα άκρα του πολιτικού φάσματος. Είναι αλήθεια βέβαια, ότι στην πολιτική σκέψη της αριστεράς, από τον καιρό του Καρλ Μαρξ και μέχρι να μπει σε κρίση ο μαρξισμός, γίνονταν προσπάθειες να υποβαθμισθεί το συνωμοσιολογικό στοιχείο και οι εμπρόθετες ερμηνείες. Τονίζονταν αντίθετα η επίδραση απρόσωπων, κυρίως οικονομικών δυνάμεων, για να εξηγηθούν οι εκάστοτε εξελίξεις. Για τους μαρξιστές, η εμμονή των θεωριών συνωμοσίας με κάποιους συγκεκριμένους μεγιστάνες του πλούτου (όπως, για παράδειγμα, σήμερα με τον Μπιλ Γκέιτς) ή με κάποιους εβραίους τραπεζίτες (π.χ. τους Ρότσιλντ), κατευθύνει την οργή των πολιτών, όχι στο σύστημα αυτό καθ’ αυτό, αλλά σε ορισμένους και μόνον εκπροσώπους του.
Ο μαρξισμός με λίγα λόγια, μέχρι να μπει σε κρίση, εμφανιζόταν μεταξύ των άλλων, να λειτουργεί σαν σημαντικό ανάχωμα και αντίβαρο στην πολύ θορυβώδη, αλλά στην πράξη περιορισμένου βεληνεκούς κριτική, που ασκούσαν στο σύστημα οι θεωρίες συνωμοσίας. Μετά την έκλειψη του μαρξισμού, ο ανθρωπολογικός τύπος, που επικρατούσε κυρίως στο δεξιό άκρο του πολιτικού φάσματος και προσπαθούσε, μέσω θεωριών συνωμοσίας, να διαχειρισθεί την αβεβαιότητα και την ασάφεια, άρχισε να ενδημεί και να επιπολάζει και στις τάξεις στελεχών και οπαδών της αριστεράς.
Η κρίση του μαρξισμού θα πρέπει να τοποθετηθεί στο ευρύτερο πλαίσιο της παρακμής της νεωτερικότητας. Ο κλονισμός της εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς και τις ηγεσίες των σύγχρονων κοινωνών και η έκλειψη της οραματικής των διεξόδου, του μαρξισμού, σπρώχνει τους ανέστιους πληθυσμούς των κοινωνιών αυτών να αγκιστρωθούν σε διαμφισβητούμενες μυθικές αφηγήσεις.
Β. Ο λογικός έλεγχος των θεωριών συνωμοσίας
Σχετικά με το ζήτημα του λογικού ελέγχου των θεωρών συνωμοσίας υφίστανται δυο προσεγγίσεις. Υπάρχουν, κατά πρώτον, εκείνοι που αντιμετωπίζουν όλες αυτές τις θεωρίες, ως συλλήβδην παράλογες. Ως προϊόντα δηλαδή συλλογικής παράνοιας.
Υπάρχουν και εκείνοι, που δέχονται, ότι ορισμένες τουλάχιστον από αυτές, δεν είναι παράλογες και ούτε καν λανθασμένες. Για αυτούς παράλογες είναι μόνον οι θεωρίες που αποδίδουν υπεράνθρωπες ιδιότητες στους συνωμότες (παντοδυναμία και παντογνωσία). Απίθανες και παράλογες είναι, επίσης, οι θεωρίες που εμπλέκουν μεγάλο αριθμό συνωμοτών και εκτείνονται σε μεγάλη χρονική διάρκεια, αφού έτσι θα διέρρεαν εύκολα οι όποιοι σχεδιασμοί και δράσεις.
Τέλος παράλογες και απίθανες, είναι και οι θεωρίες συνωμοσίας που δεν αποδίδουν συγκεκριμένα κίνητρα στους συνωμότες, πέραν της χαράς τους να διαπράττουν εγκλήματα.
Στις τρεις αυτές περιπτώσεις παράλογων θεωριών συνωμοσίας, το συλλογικό παραλήρημα που οικοδομείται διαφέρει κατά πολύ, από άλλες λειτουργικότερες μυθικές αφηγήσεις και ερμηνείες. Ο παράλογος συνωμοσιολόγος και οι οπαδοί του, διεκδικούν μιαν απόλυτη διαφορά από τους συνωμότες. Δεν μπορούν να ανεχθούν την ταυτότητα μαζί τους. Καλύτερα μια παράλογη αφήγηση, που δαιμονοποιεί εντελώς τους μισητούς αντιπάλους, παρά η οδυνηρή και αφόρητη παραδοχή, ότι αποτελούν ταυτόχρονα κρυφό πρότυπο μίμησης και αντικείμενο θαυμασμού.
Δεν σχηματίζονται όλες οι θεωρίες συνωμοσίας, μέσω του μηχανισμού του «λατρευτού αντιπάλου», ή έστω, δεν εξαρτώνται στην ίδια έκταση και ένταση από αυτόν. Δεν είναι όλες παράλογες. Ιδίως όταν διαθέτουν λογική συνοχή, ικανότητα πρόβλεψης επερχόμενων γεγονότων και καταστάσεων, πειστικές απαντήσεις για το ποιός ωφελείται και ποιός βλάπτεται από τη συνωμοσία και τέλος, απουσία κινήτρων στον δημιουργό της θεωρίας να πει ψέματα. Αυτές οι θεωρίες συνωμοσίας, αν και όχι πολύ συχνές, δεν είναι απλώς λογικές, αλλά μπορεί και να αληθεύουν.
Γ. Οι πρακτικές επιπτώσεις των θεωριών συνομωσίας.
Είναι σαφές, ότι υπό προϋποθέσεις, στις οποίες ήδη αναφερθήκαμε, κάποιες από τις θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να βοηθήσουν στην αποκάλυψη πραγματικών συνωμοσιών, να καταστήσουν πιο διαφανή τη λειτουργία των θεσμών και να συμβάλλουν στον έλεγχο των πολιτικών, των ειδημόνων και των Μ.Μ.Ε.
Οι παράλογες ή ακόμη και οι λογικοφανείς, αλλά λανθασμένες θεωρίες, αντίθετα, μπορούν να διαβρώσουν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και να επιτείνουν τάσεις προς τον σχετικισμό και τον μηδενισμό. Υπονομεύεται έτσι κάθε διάθεση για αποτελεσματική πολιτική δράση και παραλύει η θέληση για εποικοδομητικές αλλαγές.
Πηγές
- Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού. Τρίτο μέρος. της Χάνα Άρεντ Εκδόσεις Νησίδες 2017.
- Ιστορία και συνομωσιολογία. Μια διαχρονικά επίκαιρη μυθοπλαστική δια-πλοκή. του Αντώνη Σμυρναίου. Antifono. gr, 1 Μαϊου 2020.
- Κεκρυμμένα από καταβολής. Του Ρενέ Ζιράρ. Εκδόσεις Γ. Α. Κουρής Α.Ε. 1994.
- Conspiracy theories and official stories. Journal of applied philosophy 2003.
