Οι νεοπαγανιστές και οι ιδεολόγοι της αρχαιότητας, θεωρούν απόδειξη της ανωτερότητας της αρχαίας θρησκείας, την απουσία θεολογικής διδασκαλίας για το ποιος και τι ο θεός. Κατ’ αυτούς, η απουσία δόγματος επέτρεπε την ελεύθερη ερμηνεία του θείου. Στην πραγματικότητα, η έλλειψη σταθερών και αναγνωρισμένων από όλους τους πιστούς πεποιθήσεων, δεν ήταν επιλογή, αλλά παράγωγο της υποταγής της θρησκείας στις κυρίαρχες πολιτειακές δομές.
Εξ’ άλλου, η απουσία δόγματος δεν έχει σχέση με την ελευθερία διαπραγμάτευσης του ερωτήματος για το θεό. Ο χριστιανισμός έχει ιερά κείμενα, έχει συγκροτημένη θεολογία, χωρίς αυτό να εμποδίζει την ελευθερία του φιλοσόφου να διαπραγματεύεται το περί θεού ερώτημα.
Μόνον από την επικράτηση του χριστιανισμού και εντεύθεν αντιλαμβανόμαστε τη θρησκεία ως ένα ενιαίο και κατά βάσιν συνεπές στον εαυτό του σύστημα, ως βασικώς ενιαία διδασκαλία. Έκτοτε, ακόμη και οι αθεϊστές φιλόσοφοι, όταν μιλούν για θρησκεία αναφέρονται σε κάποιο δομημένο σώμα πεποιθήσεων. [1]
Πέραν όμως αυτού, η αρχαία θρησκεία εμφανίζει ουσιαστικές διαφορές από τις δικές μας αντιλήψεις για το τι σημαίνει θεός και ποια η σχέση του με τον άνθρωπο. Πρέπει να τις δούμε, έστω με συντομία.
Μια πρώτη και βασική διάκριση είναι ότι για τους αρχαίους ο θεός είναι μέρος του κόσμου, ενώ για μας είναι έξω από αυτόν, υπερβαίνει τον σύμπαντα κόσμο. Για τους αρχαίους, δεν μπορούσε να νοηθεί κάτι πέραν του κόσμου. Οι θεοί ελέγοντο «ουράνιοι» και ο Δίας αναφέρεται ότι ζούσε στον αιθέρα, [2] αλλά ο ουρανός και ο αιθήρ[3] δεν έπαυαν να είναι μέρη του κόσμου. Από τους Έλληνες, ο Πλάτων πρώτος εννόησε το θεό ως ον επέκεινα του κόσμου τούτου.
Δεύτερη διαφορά στην περί θεού αντίληψη, είναι ότι για την αρχαία θρησκεία ο θεός δεν είναι δημιουργός του κόσμου και της ζωής. Κανένας ίσως δεν το διατύπωσε αυτό με τόση ωμότητα όσον ο Ηράκλειτος. [4] Τα στοιχεία του κόσμου προϋπήρχαν των θεών. [5] Καθώς ο Όμηρος διδάσκει, ο θεός μπορεί να καταστρέψει, [6] αλλά όχι να δημιουργήσει, αφού και ο ίδιος είναι δημιούργημα.
Τρίτον, ο θεός για εμάς είναι ανώλεθρος και παντοδύναμος, ενώ για τους αρχαίους οι θεοίήσαν αθάνατοι αλλά δεν ήσαν αιώνιοι, [7] και εξ άλλου δεν ήσαν παντοδύναμοι. [8]
Τέταρτον, οι χριστιανοί έχουμε μία προσωπική σχέση και κοινωνία με το Θεό, και δεν μιλάμε σε Αυτόν ως κάτοικοι μιας πόλης ή μέλη μιας φυλής, όπως συνέβαινε στην αρχαιότητα. Γι’ αυτό ακριβώς ο αρχαίος δεν μπορούσε να αισθάνεται οικειότητα, δεν επιτρεπόταν να αγαπά το θεό, ορίζει ο Αριστοτέλης. [9]
Ο Έλληνας δεν ένοιωθε το θεό δικό του, δεν χρησιμοποιούσε ποτέ κτητική αντωνυμία απευθυνόμενος στο θεό: δεν έλεγε ποτέ «θεέ μου», αλλά «Ζευ πάτερ». [10] Και μολονότι αποκαλούσε τον Δία «πατέρα», εγνώριζε ότι δεν ήταν πλάσμα του θεού, δεν ήταν ο Ζευς ο δημιουργός του. [11]
Σημειώσεις
1. Για παράδειγμα: Karl Marx, Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie. Einleitung, 378S.
2. «Ζευ κήδιστε, […] αιθέρι ναίων»: Ιλιάδος Β 412.
3. Ο αιθέρας ήταν το ανώτατο και καθαρότερο μέρος του αέρα. Ίδε παρατηρήσεις στη διαφοροποίηση αυτή, εις W.K.C. Guthrie, The Greeks and Their Gods, 207 – 210 p.
4. «κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν» Β 30 – το σχήμα «ούτε θεός ούτε άνθρωπος» είναι τρέχουσα έκφραση και τότε και σήμερα, σχήμα έμφασης, μια και βέβαια δεν ετέθη ποτέ θέμα ότι ο άνθρωπος θα δημιουργούσε τον κόσμο.
5. «πρώτιστα Χάος γένετ’ αυτάρ έπειτα Γαι ευρύστερνος», Ησίοδος, Θεογονία, 116 – 17.
6. «Ζευ πάτερ ού τις σείο θεών ολοώτερος άλλος», Ιλιάδος Γ.365. Το αυτό στην Οδύσσεια, Υ.201.
7. «επειδή γεννηθήκατε, δεν είστε αθάνατοι κι ούτε βέβαια ανώλεθροι» – «επείπερ γεγένησθε, αθάνατοι μεν ουκ εστέ ουδ’ άλυτοι το πάμπαν»: Τίμαιος, 41b.
8. Ο Αισχύλος προειδοποιεί τον Δία ότι δεν θα αποφύγει τη συντριβή του από νέο θεό: Προμηθεύς δεσμώτης, 906 κ.ε.
9. «άτοπον γαρ αν είη εί τις φαίη φιλείν τον Δία», Μεγάλα Ηθικά, 2.11.6 – 7.
10. Burket, όπ. π., 274 p. Ο Ζευς εκαλείτο «πατήρ θεών και ανθρώπων», αν και δεν ήταν δημιουργός τους – εκαλείτο πατήρ ακόμη κι από τους θεούς που δεν ήσαν παιδιά του. Άρα, η λέξη πατήρ παραδήλωνε την ηγεμονία του, όχι όμως ιδιότητα δημιουργού.
11. Jean – Pierre Vernant, Μύθος και Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, 50σ.
