Κάθε συζήτηση του τελευταίου αιώνα σχετικά με το τι είναι τέχνη και τι όχι, έχει ως αφετηρία τη μέρα που αντίκρισε το κοινό την Κρήνη του Μαρσέλ Ντυσάν.
Παρά τις πρώτες αντιδράσεις, εδώ και δεκαετίες θεωρείται επισήμως ένα από τα πιο επιδραστικά έργα στην ιστορία της τέχνης. Σίγουρα όχι από τα πιο όμορφα. Άλλωστε ο ρόλος της δεν ήταν να χαϊδέψει τα μάτια του, αστικού κυρίως, κοινού της εποχής της. Ο Ντυσάν αντιθέτως απογοητευόταν βλέποντας ότι με το πέρασμα του χρόνου κάποιοι την έβρισκαν έως και γοητευτική και δήλωνε «τους πέταξα το ουρητήριο στα μούτρα ως πρόκληση και αυτοί τώρα το θαυμάζουν για την αισθητική του ομορφιά».
Επρόκειτο εκ μέρους του για μια κίνηση αμφισβήτησης και χάραξης των ορίων μεταξύ προοδευτισμού και συντηρητισμού, παλιάς και νέας θέασης της τέχνης και της ζωής. Ούτως ή άλλως ο ουσιαστικός ρόλος της τέχνης για τον Ντυσάν ήταν να προσφέρει τροφή για σκέψη. Έτσι, από νωρίς εγκατέλειψε κάθε προσπάθεια να ενταχθεί σε ένα από τα καλλιτεχνικά κινήματα του καιρού του. Μιλάμε για την εποχή του ντανταϊσμού. Το 1917 μαινόταν ακόμα ο Μεγάλος Πόλεμος, που είχε ήδη δείξει ότι θα άφηνε πίσω μόνο θύματα και αμφισβήτηση για έναν κόσμο που ποτέ δεν θα ήταν όπως πριν.
Ο Ντυσάν έγινε γνωστός κυρίως μέσα από έργα που ονόμασε ready-made. Επρόκειτο για έτοιμα αντικείμενα, κυρίως βιομηχανικής παραγωγής, που επέλεγε ο καλλιτέχνης, τα τιτλοφορούσε, συχνά τα υπέγραφε και τα ονόμαζε «τέχνη». Ο όρος δημιουργήθηκε από τον ίδιο για να περιγράψει το έργο του Ρόδα ποδηλάτου και σκαμνί (1913). Γράφει γι’ αυτό «Το 1913 είχα την ευτυχή ιδέα να προσαρμόσω έναν τροχό ποδηλάτου πάνω σ’ ένα σκαμνί κουζίνας και εκεί να τον βλέπω να γυρίζει. Ήταν εκείνη η εποχή που μου ήρθε στο μυαλό η λέξη ready-made, για να χαρακτηρίσω αυτής της μορφής την έκφραση. Ένα σημείο που θέλω να ξεκαθαρίσω είναι ότι η προτίμηση σ’ αυτά τα ready-made έργα ποτέ δεν μου υπαγορεύτηκε από κάποια αισθητική ευχαρίστηση. Η επιλογή βασιζόταν σε μια αντίδραση “οπτικής αδιαφορίας” συνδυασμένη ταυτόχρονα με την πλήρη απουσία καλού ή κακού γούστου… Πραγματικά μια απόλυτη αναισθησία. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η σύντομη φράση που κατά περίπτωση έγραφα πάνω στο ready-made. Αυτή η φράση αντί να περιγράφει το αντικείμενο, όπως θα έκανε ένας τίτλος, στόχο είχε να αποσπάσει το μυαλό του θεατή προς άλλες περιοχές περισσότερο λεκτικές». Ο Ντυσάν επιχείρησε μέσα από το έργο του να κλονίσει την αυστηρή ιεραρχία, αμφισβητώντας την έννοια της υψηλής τέχνης. Χαρακτηριστικά έλεγε ότι τα έργα του Ρέμπραντ θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται ως σιδερώστρες και δήλωνε «μας περιμένει πολλή δουλειά καταστροφής και άρνησης». Σε αυτό το πλαίσιο εντάχθηκαν δουλειές όπως Το φτυάρι του χιονιού (1915) και Το στεγνωτήρι μπουκαλιών (1915).
Η Κρήνη, το γνωστότερο ready-made έργο του, είναι ένας ανεστραμμένος πορσελάνινος ουρητήρας που φέρει την υπογραφή «R. Mutt 1917». Ο Ντυσάν έστειλε αρχικά το έργο στο Salon des Independants (Έκθεση Ανεξαρτήτων) και όπως ήταν αναμενόμενο απορρίφθηκε χωρίς δεύτερη σκέψη. Οι υπόλοιποι καλλιτέχνες θεώρησαν, στην καλύτερη περίπτωση, ότι το έργο του πρόσβαλλε την αισθητική τους. Κάποιοι υποστήριξαν ότι ήταν ανήθικο, άλλοι μίλησαν για κλοπή, υποστηρίζοντας ότι τα δικαιώματα ανήκαν στην κατασκευάστρια εταιρεία. Τελικά το έργο φωτογραφήθηκε από τον Αλ Στίγκλιτς και η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό The Blind Man, μαζί με σημείωμα της εκδότριας που υποστήριζε την αισθητική του αξία. Λίγο μετά τη φωτογράφισή του, το έργο εξαφανίστηκε. Σχεδόν μισό αιώνα αργότερα, το 1964, ο Ντυσάν παρουσίασε έξι πανομοιότυπα αντίγραφα.
Το 2004 το έργο ανακηρύχθηκε το πλέον επιδραστικό του 20ού αιώνα από 500 σημαντικούς ανθρώπους της βρετανικής τέχνης. Φυσικά και κατά τη διάρκεια όλων αυτών των δεκαετιών υπάρχουν κι εκείνοι που δεν καταλαβαίνουν γιατί κάτι τέτοιο θεωρείται τέχνη και μάλιστα επιδραστική. Αρκετοί από τους αμφισβητίες είναι και οι ίδιοι καλλιτέχνες. Συγκεκριμένα, το 1993, ο νοτιοαφρικανός εικαστικός Kendel Geers, σε μια κρίση άρνησης της καλλιτεχνικής αξίας της Κρήνης, ούρησε σε ένα αντίγραφό της στη Βενετία. Την ίδια χρονιά ο Brian Eno έκανε το ίδιο σε αντίγραφο που βρισκόταν στη MoMA της Νέας Υόρκης και οι κινέζοι περφόρμερ Yuan Chai και Jian Jun Xi επανέλαβαν την πράξη στο Λονδίνο. Το 1999 ο Σουηδός Björn Kjelltoft μιμήθηκε τους προηγούμενους και χρησιμοποίησε για τις σωματικές του ανάγκες την Κρήνη που φυλασσόταν σε μουσείο της Στοκχόλμης.
Ο περφόρμερ Pierre Pinoncelli το πήγε ένα βήμα παραπέρα. Το 2006 επιτέθηκε με ένα μικρό σφυρί σε αντίγραφο του έργου που βρισκόταν σε προθήκη του Πολιτιστικού Κέντρου Ζορζ Πομπιντού στο Παρίσι, καταφέρνοντας να σπάσει ένα κομμάτι του. Ο ίδιος δήλωσε ότι αυτό ήταν μια πράξη δημιουργικής καταστροφής, ενώ τη στιγμή της σύλληψής του δήλωσε πως ο Ντυσάν πολύ θα εκτιμούσε την έμπνευσή του, γιατί το σφυρί πάνω στην Κρήνη παρέπεμπε σε εκείνο των δημοπρασιών, δημιουργώντας εκείνη την ώρα ένα νέο έργο τέχνης. Παρ’ ό,τι τελικά αναγκάστηκε να καταβάλλει ένα αρκετά μεγάλο πρόστιμο για βανδαλισμό, δεν μπορεί κανείς να μην του αναγνωρίσει ότι μέσα από την πράξη του αυτή εξέφρασε απόλυτα το πνεύμα του ντανταϊσμού.
_____________________
Πηγή: artinews.gr
