Το είδα στην Ελληνοφρένεια (από εκεί είναι και η εικόνα), μου το στείλαν και κάποιοι φίλοι του ιστολογίου ρωτώντας αν είναι εντάξει η χρήση της έκφρασης. Μιλώντας λοιπόν για το μητροπολιτικό πάρκο Ελληνικού, ο κ. Χατζηνικολάου εξανέστη, και όλος ιερή αγανάκτηση είπε: «Δεν μπορεί, για παράδειγμα, το Ελληνικό, να λένε, μέσα σ’ αυτή τη συγκυρία την άσχημη, ότι θα αξιοποιηθεί ως μητροπολιτικό πάρκο». Και τα είπε έξω από τα δόντια: «Είναι καλλιγραφία στον κώλο της μαϊμούς, αυτό που λένε».
Είναι σπάνιο, αλλά έχει ξανασυμβεί, η αγανάκτηση του κ. Χατζηνικολάου να τον έχει εκτρέψει στις ατραπούς της αθυροστομίας· όταν οι περιστάσεις το απαιτούν, χάνει την παροιμιώδη ψυχραιμία του. Θυμάμαι, για παράδειγμα, ότι είχε ξεσπάσει «Χέστηκε η φοράδα μας στ’ αλώνι», σχολιάζοντας την πρώτη παράνομη διαδήλωση Ρηγάδων επί χούντας τον Αύγουστο του 1967. Αλλά εδώ δεν θα πολιτικολογήσω, αλλά θα ασχοληθώ με τη φράση για την καλλιγραφία και τον πισινό (για να είμαι σεμνότερος του Χατζηνικολάου) της μαϊμούς. Γιατί μπορεί να μην είναι καλλιγραφία, αλλά ορθογραφία· και η μαϊμού μπορεί να είναι μυλωνού.
Τι εννοώ; Η παροιμιακή έκφραση την οποία παρέφρασε ο κ. Χατζηνικολάου είναι η «ζητάει καλλιγραφία από της μαϊμούς τον πισινό» (ή, για τους πολύ άντρες, τον κώλο). Παράδειγμα χρήσης, που το βρίσκω μέσω γκουγκλ: Το να ζητάς δημοσιογραφία και ενημέρωση από τα πρωινάδικα είναι σαν να ζητάς καλλιγραφία από της μαϊμούς τον κώλο. Η φράση, στην καθαυτό σημασία της, σημαίνει «μην έχεις αξιώσεις καλής συμπεριφοράς από ανόητους και κακοαναθρεμμένους ανθρώπους» ή «μη γυρεύεις λεπτότητα και ευγένεια από αγροίκους» ή, για να γενικεύσουμε λίγο, μην ψάχνεις να βρεις κάτι το υψηλό εκεί που δεν υπάρχει. Μόνο που η αρχική μορφή της φράσης δεν είναι έτσι. Μπαίνει στη μέση η μυλωνού και η ορθογραφία της.
Η αρχική μορφή της φράσης είναι «από τον πισινό της μυλωνούς ζητάς ορθογραφία;», λέγεται στις περιστάσεις που είπαμε πιο πάνω και, όπως θα περίμενε κανείς, γεννήθηκε (πιθανότατα) από μιαν ευτράπελη διήγηση, πρόγονο των σημερινών ανεκδότων. Σύμφωνα με τον μύθο, η μυλωνού είχε καθίσει πάνω σ’ ένα ανοιχτό σακί αλεύρι και άφησε αποτύπωμα. Πέρασε αργότερα από εκεί ο δάσκαλος, και νόμισε πως είδε γράμματα, που νόμισε πως σχημάτιζαν μια λέξη, αλλά… ανορθόγραφη. «Δεν θέλει όμικρον, θέλει ωμέγα», είπε. «Από της μυλωνούς τον πισινό ζητάς ορθογραφία, κυρ δάσκαλε;» του φώναξε από μέσα ο μυλωνάς.
Την έκφραση τη βρίσκουμε στον Καζαντζάκη, που βάζει τον Αλέξη Ζορμπά να τη χρησιμοποιεί και να την εξηγεί:
— Ου, κάθεσαι και ρωτάς; Έτσι μου κάπνισε, βρε αδελφέ! Από της μυλωνούς τον πισινό ζητάς ορθογραφία. Ο πισινός της μυλωνούς είναι ο νους του ανθρώπου.
Δεν άργησε να εμφανιστεί η πρώτη παραλλαγή, όταν η ορθογραφία αντικαταστάθηκε από την καλλιγραφία: από της μυλωνούς τον πισινό ζητάς καλλιγραφία; Υπήρχε όμως και η έκφραση «σαν της μαϊμούς τον πισινό», που λεγόταν για κάτι άσχημο, κι αυτές οι δυο εκφράσεις συμφύρθηκαν κι έτσι η μαϊμού –ή μάλλον τα οπίσθιά της- αντικατέστησαν τη μυλωνού: γυρεύεις καλλιγραφία από της μαϊμούς τον πισινό;
Βέβαια, ο αθυρόστομος κ. Χατζηνικολάου δεν χρησιμοποίησε αυτή την έκφραση ακριβώς, ούτε και μ’ αυτή την έννοια· είπε ότι το να μιλάμε για δημιουργία πάρκου στο Ελληνικό σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία είναι καλλιγραφία στον κώλο της μαϊμούς, εννοώντας ότι είναι δυσβάστακτη πολυτέλεια. Πρόκειται για επέκταση της αρχικής σημασίας της έκφρασης –δεν θα έλεγα ότι είναι «λάθος», πάντως δεν είναι αυτή η αρχική σημασία.
Πάντως, τη σημασία της πολυτέλειας που είναι δυσβάστακτη, αταίριαστη για κάποιον που στερείται άλλα πολύ πιο ζωτικά, τη βρίσκουμε σε άλλες παροιμίες.
Για παράδειγμα, «εδώ φαΐ δεν έχουμε, ραπανάκια για την όρεξη θέλουμε». Η παροιμία χρησιμοποιείται συχνά σε τίτλους εφημερίδων, κάποτε συντομευμένη μόνο στο δεύτερο σκέλος.
Μια παραλλαγή που ταιριάζει σε ανθρώπους που δεν μασάνε τα λόγια τους, όπως ο κ. Χατζηνικολάου: «ο κώλος μας βρακί δεν έχει, ο πούτσος μας λουλούδια θέλει».
Πιο κατάλληλη για σχολεία είναι η εξής: Εμείς ψωμί δεν είχαμε, λουκούμια εγυρεύαμε. Πολύ πετυχημένη βρίσκω και τη χαρυκλυνική παραλλαγή: Ψωμί δεν έχουνε να φαν κι ακούνε τον Καρβέλα.
Για τον φτωχό που αναζητεί πολυτέλειες ενώ στερείται βασικά, υπάρχει και η παροιμία: Όλα τα ’χε η Μαριορή, ο φερετζές τής έλειπε. Θα τη βρείτε και με «Ζαφειρίτσα».
Παρόμοια και η παροιμία που συνήθιζε να λέει η συχωρεμένη η πεθερά μου: τι σου λείπει κασιδιάρη; σκούφια με το μαργαριτάρι.
Τέλος, κλείνω το φρασεολόγιο με μιαν έκφραση που τη λέμε για όσους φέρονται σπάταλα στα σημαντικά ενώ δείχνουν υπερβολικό πνεύμα οικονομίας στα δευτερεύοντα: ακριβός στα πίτουρα και φτηνός στ’ αλεύρι ή, στη σερραϊκή παραλλαγή της, ακριβός στα λάχανα και φτηνός στο λάδι. Ο Ν. Πολίτης παραθέτει και αρχαίο αντίστοιχο:
Μέτρω ύδωρ πίνοντες, αμετρεί δε μάζαν έδοντες.
